Шетел тұлғаларына салық салудағы Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің экономикалық мәні

   Осы елдермен салыстырғанда Қазақстанға салық ауыртпалығының ең төменгі мөлшері, ал Белоруссияда ең жоғары салық ауыртпалығы тән. Егер Қазақстан, Украина және Белоруссияда салық ауыртпалығының мөлшерін шамалы төмендету үрдісі байқалса, Ресейде керісінше, соңғы жылдары ол шамалы жоғарылаған. 2003 жылы Ресейдегі салық ауыртпалығының жалпы деңгейі Белоруссияның салық ауыртпалығы көрсеткішіне жақындады., ал Украина бұл көрсеткіш бойынша, Қазақстаннан алға шығып, аралық орын алды.

   Халықаралық салыстыруларға сүйенетін болсақ, барлық қарастырылып отырған мемлекеттердегі салық ауыртпалығы басқа өтпелі экономикалы Еуропа елдерімен, сондай- ақ дамыған елдермен салыстырғанда төмен. Мысалы, 1997 жылы Шығыс Еуропа елдері бойынша қосылған құнға салықтың орта мөлшерлемелері 20,6 пайыз, әлеуметтік салық 43,5 пайызды, пайдаға салық 31,4 пайызды құрады. Яғни олар қарастырылыпотырған төрт елдің кез келгенімен салыстырғанда да жоғары болды. «Төрттік» елдердегі салық ауыртпалығының мұндай төмендеуі, жоғары тәуекелдіктің орнын толтыру ретінде қарастырылады. Жоғары экономикалық және саяси тұрақсыздық жағдайчында мұндай стратегияның дұрыстығы тұрақтану кезеңінде күмән туғызады.Яғни, енді осы елдердің барлығында салықтық реформалар салық ауыртпалығын төмендету бойынша емес, оларды ықшамдауға, ынталандыруды нығайтуға, салықтық түсімдер құрылымын жақсартуға және әділеттілік қағидасын жақсартуға бағытталады.

   Барлық  төрт елде де салықтық реформалар жүргізілуде, бірақ олардың жалпы векторлары да сәйкес келмейді. Сонымен қатар, қызмет ететін салықтық жүйені реформалаудағы қадамдардың айырмашылықтары елеулі болуда. Неғұрлым ілгері сипатымен Қазақстан ерекшеленеді. Ресей салық жүйесін, оның үдемелігі тұрғысынан екінші орынға қоюға болады, ал одан кейінгі орынды Украина және Белоруссия алады. Салық жүйесін бірыңғайландыру стандарттарын тандау проблемасы да бар. Егер Белоруссия Ресей тәжірибесі барлығын айқын көрсетсе, Қазақстандағы және Украинадағы реформалар өздерінің даму бағыттары бойынша жүргізілуде.

   Қарастырылып  отырған елдердегі салық жүйелерінің  ортақтықтары басым ба, әлде айырмашылықтар басым ба деген сұраққа жауап беру үшін, біріншіден, салықтардың негізгі тұрпаты бойынша елдердегі салықтар мөлшерлемелерін салыстыру; екіншіден, бюджет кірістеріндегі неғұрлым үлкен үлен алатын, сәйкесінше негізгі салық ауыртпалығын анықтайтын салықтарды бөліп алу; үшіншіден, қарастырылатын елдрдің жалпы салықтық ауыртпалығын бағалау қажет.

   Осы елдердің салық жүйесін бірыңғайландыру  мәселесі саяси талқылаулар шеңберіне  кіреді және қазіргі кезде кейбір бірыңғайлыққа қол жеткізілгенін  байқауға болады. Ресейде, Украинада және Белоруссияда қосылған құнға салықтыңмөлшерлемелері бңірдей және әлкуметтік салық деңгейі жақын. Қазақстанда бұл салықтардың деңгейі елеулі төмен. Ресей және Белоруссияда кәсіпорын пайдасына салықтар мөлшерлемелері сәйкес келеді. Қазақстанда және Украинада негізгі салықтардың бірі кәсіпорын табысына салық мөлшерлемелерінің жоғары деңгейі белгіленген. Ресейде бірыңғай табыс салығының прогрессивті емес мөлшерлемелері айқындалды. 2004 жылдың басынан бастап, Украина да Ресей тәжірибесіне сүйеніп, бірыңғай мөлшерлемені 13 пайыз деңгейде белгілеп, одан кейін оны15 пайызға дейін және одан да жоғары көтеру жоспарланған. Сонымен, салық жүйесінің сандық жүйесінің сандық сипатында қарастырылып отырған төрт елде кейбір ортақ белгілер бар, бірақ толық бірыңғайлық және біртектілік туралы айту әлі ерте.

   Қазіргі кезде құрылған салық жүйесінде  үнемі жетілдіру нәтижесі және оның реформасы жалғасуда. Сондай-ақ соңғы  кезде салық саясатындағы пікірталастардың көбеюі байқалды, бұл бірігу үдерісі  жаңа ынталарға байланысты. 
 

1.3. Шет ел тұлғаларына жеке табыс салығының экономикалық мәні 

      Жеке  табыс салығы Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар басқа да көптеген елдерінде де бар. Бірақ оның жеке тұлғалардан алыну тәртібінде, салынуында кейбір өзгешеліктер бар. Мысалы Ұлыбританияда табыс салығы заңмен шешілген жеңілдіктер шегерімі есебінде жылжық жиынтық табыс ретіндегі салық салынатын табыстан ұсыталынады. Сонымен қатар ол жалақылық және инвестициялық (еңбекпен табымаған) болып бөлінеді.

      Төлем көзінен жалақы мен айлықтан түскен табыстан тұратын жалданған еңбек тұлғасы үшін салық декларациясы толтырылмайды. Басқа жағдайларда табысқа салынатын салық заңмен белгіленген мерзімде, салық төлеушімен ұсынылған декларация негізінде жүргізіледі.

      Британиялық табысқа салынатын салық шешуші деңгейде 1965 және 1973 жж. реформалар көмегімен ұйымдастырылды. 1965 жылға дейін табыс салығын жеке тұлғалар сияқты заңды тұлғалар да, оның ішінде корпорациялар төледі. Корпорация пайдасына жеке салық енгізілгеннен кейін, оның әрекет ету саласы жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын немесе іскерлік серіктестік партнері ретінде танылатын адамдарды қосқанда, азаматтардың жеке табысына дейін қысқарады.Табысқа салынатын салыққа елеулі өзгерістер 1973ж. реформа негізінде енгізіледі, нәтижесінде жалақылық және инвестициялық табыстарға ставкалардың бірыңғай шкаласы бойынша салық салына бастады. Бұл салық салу техникасын жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар жеңілдіктер мен түсімдерді есептеуге арналған шедулалар міндетін түпкілікті деңгейде өзгертті.

      Универсалды және ең маңызды жеңілдік – табыс көзінен тәуелсіз барлық салық төлеушілердің пайдалануға құқығы бар жеке жеңілдік және отбасы басшысына салық салынуда есептелінетін қосымша отбасылық жеңілдік. Жеке және отбасылық жеңілдік мөлшері бөлшек сауда бағасы индексінің өсімі есебінде (және де ерекше экономикалық жағдайларға байланысты Парламент Үкімет ұсынысы бойынша жеңілдік мөлшеріне тыйым салуға құқылы) әр қаржылық жылда автоматты түрде қарастырылып отырады. Қазіргі кезде Ұлыбританиядағы жеке жеңілдік 3445фунт стерлинг мөлшерінде анықталады.

      Табыс салығының үш түрлі ставкасы әрекет етеді. Салық салынатын табыс (барлық жеңілдіктер есебінен кейін) – 2500фунт стерлингке дейін – 20%, 2501-ден 23700фунт стерлинге дейін - 25% және 23700фунт стерлингтен жоғары - 40%.

      Келесі қарастыратын мемлекет – Франция. Осы елдің салықтары ірі үш топқа бөлінеді. Оның бірінші тобы  табысты алу кезінде алынатын табыс салықтары. Табыс салығының тобында жеке тұлғалардың табыс салығы  маңызды орын алады. Оның үлес салмағы Францияның мемлекеттік бюджетінде 18%-дан асады. Берілген салық өткен қаржылық жыл қорытындысы бойынша жыл басында мағлұмдаған табыстан жыл сайын алынып отырады. Салық фискалды бірлікке – ерлі-зайыпты және олардың асырауындағы адамдардан тұратын отбасыға салынады. Жалғыз адамдар үшін фискалды бірлік , әрине, бір адам. Табыс дегеніміз есеп беру жылы ішінде түскен барлық ақша түсімдері: еңбекақы, сыйақылар, зейнетақы, ғұмырлық рента, жылжымалы мүліктен түскен табыстар, жерді пайдаланудан түскен табысар, өнеркәсіптік және коммерциялық қызмет табыстары, коммерциялық емес сипаттағы табыстар, бағалы қағаздар операцияларынан түскен пайда және т.б. Сонымен қатар меншік құқығын тапсырудағы алынған бір жолғы табыстар да есепке қабылданады. Салық салу бизнесінен заңмен арнайы анықталған шығындар, мысалы, тамаққа берілетін мақсатты жәрдемақы алынады. Кейбір шегерімдер белгіліәлеуметтік топтарға: қарт  адамдар, мүгедектер және т.б. пайдаланылады.

      Жеке  тұлғаларға салынатын табыс салығы прогрессивтік сипатта, 0-ден 56,8% ставкасында.

      90-жылдарда жеке тұлғалардан табыс салығы салықтық сипаттағы әлеуметтік аударымдармен толтырылды. 1991 жылы Қаржы туралы заңмен белгіленген жалпы әлеуметтік аударым жылжымалы және жылжымайтын мүліктен түскен барлық табыстың 1,1%-ды құрайды. Мұнымен қоса, салым бойына пайыз түрінде алынған, табыс базасында есептелген әлеуметтік аударымдар бар. ПАуңдарым ставкасы - 1%. Сондай-ақ арнайы әлеуметтік аударымдар да бар.

        Германияда табыс салығы прогрессивті. Оның минималды ставкасы - 53%. Салық салынбайтын минимум, жалғыз адамдар үшін, айына – 1536 марка және отбасыдағы екі адам үшін – 3072 марка. Бұдан соң балалардың салық жеңілдіктері, жасқа байланысты жеңілдіктер, төтенше жағдайлардағы  жеңілдіктер (ауырып қалу, төтенше жағдай). Мысалы, 64 жасқа келген максималды ставкасы, табысы 120 мың маркадан асатын азаматтар үшін, 240 мың марка отбасылық екі жан үшін пайдаланылады.

      Табыс салығының салу обьектісі – адамн.ың барлық табысы : жалдамалы еңбек, өзіндік  жұмысы, кәсіпшілік қызмет немесе ауыл және орман шаруашылығы қызметіндегі, капиталдан түскен, мүлікті жалға беруден және алудан, сондай-ақ басқа түсімдер.

        Салық салынатын табысты анықтау үшін, түсімдерден шығындар алынады. Бұл жағдайда ерекше шығындар есепке алынады, мысалы,

ерлі-зайыптылар айрылысқаннан кейінгі алимент, медициналық сақтандыру жарналары мен өмірді сақтандыру, шіркеулік салық, кәсіптік білім алудағы шығындар және тағы басқалар. Жалдамалы жұмыскерлерден алынатын табыс салығын, жұмыс беруші оларға еңбекақы төлеген кезде ұстап қаладыжәне органдарына аударады.

      Еңбекақы  салығын анықтауда салық класстары, салық кесетелері мен салық карталары  сияқты категориялар пайдаланылады. Жалдамалы  жұмыскерлер мен қызметкерлер топталатын, алты салық класы бар.

      І класс – балары жоқ бойдақ жұмыскерлер;

      ІІ  класс – бойдақтар, баласы бар айырылысқан немесе жесір қалған адамдар;

      ІІІ класс – үйленгендер, егер дн отбасында  ерлі-зайптының біреуі ған жұмыс  істесе. Егер екеуі де жұмыс істесе, оның біреуі өзара келісіммен Ү класқа көшеді;

     ІҮ  класс – күйеуі мен әйелі жұмыс  істеген жағдайда, екеуі де салықты бөлек төлейді;

     Ү класс – жұмыс істейтін үйлегендер, оның біреуіне ІІІ класс бойынша  салық салынады;

     ҮІ  класс – бірнеше жерде еңбекақы алатын жұмыскелер;

      Салық кестелері кластары, отбасныдағы  шаруашылықтың бірлесе немесе жеке жүруін есепке алады. Кестелер сондай-ақ салық жеңілдіктерін есепке алады.

      Еңбекақыдан салықты ұстау салық картасының негізінде жүргізіледі. Карта тұратын  жері бойынша қауыммен толтырылады. Онда салық класы, балалар саны, жұмыскердің  дін тұтуы куәландырылады. Сондай-ақ мүгедектігі, 64 жасқа толғаны және  т.б. көрсетіледі.

      1994 жылы Германия салық түсімі  түрінде 786 млрд. марка алады. Олар  былай бөлінген: федералды бюджетке  – 379 млрд. марка, жер бюджетке  – 269 млрд., қауым бюджетіне –  97,3 млрд., Еуропа Одақ қорына – 40,7 марка көлемінде.

      Көптеген  дамыған елдердегідей, Италиядағы мемлекеттік  табыстың көзі жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы болып табылады. Табыс  салығы прогрессивтік сипатта және күнтізбелік жыл ішінде жеке тұлғалармен  алынған кешендік таза табыс ескеріледі. Салық жер меншігінен, капиталдан, жалдау бойынша жұмыстан, кәсіпкерлік қызмет пен басқа да көздеоден алынған табыстардан құрылады.

      Жер меншігінен алынған табыс өз кезегінде, жер учаскелері мен құрылыстан алынған  табыстан құрылады. Оның біріншісі  жерді иемдену фактісінен немесе аграрлық қызметті жүзеге асырудан жасалады. Екіншісі тікелей иеленушінің ғимараттар мен үйлерге эксплуатация жасаудан алынған табыстан және оларды жалға бері нәтижесінде  түскен табыстан құрылады.

      Жеке  тұлғалардан алынатын табыс салығының ставкасы прогрессивтік сипатта. Өзгерістер инфляция индексі есебінде жыл сайын енгізіліп отырады. 1993 жылшы 7,23 млн. лирге дейінгі табыстар 10%-қ ставка бойынша, 7,2 млн-нан 14,4 млн. лирге дейінгі табыс - 22%, 14,4 млн-нан 30 млн. лирге дейін - 27% және осы түрде 50%-ға дейін салынған. Асырауында адамдары бар отбасы тұлғалары немесе 5,1 млн. лирден төмен табыс табатындар салық жеңілдіктерін пайдаланады.

      Табыс салығы, төлеушінің салық органдарына тапсырған табыс туралы декларацияны толтыру жолымен есептеледі.

     ІІ БӨЛІМ. Шетел тұлғаларына салық салу ерекшеліктерін талдау  

    2.1. Жеке табыс салығын төлеушілер  және салық салу обьектілері,

    жеке  тұлғалардың салық салынбайтын  табыстары 

        Төлеушiлер:

    Салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушiлер (бөлiм бойынша бұдан әрi салық төлеушiлер) болып табылады.

    Жеке табыс салығы салынатын объектiлер мыналар:

    1) төлем көзiнен салық салынатын  табыстар;

    2) төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар.

           Жеке тұлғалардың салық салынбайтын табыстары:

           1) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген мөлшерде мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен төленетiн атаулы әлеуметтiк көмек, жәрдемақылар мен өтемдер;

    2) балаларға және асырауындағы  адамдарға алынған алименттер;

    3) жеке тұлғаның өмiрi мен денсаулығына  келтiрiлген зиянды Қазақстан  Республикасының заңдарына сәйкес  өтеу;

    4) жеке тұлғалардың қаржы рыногы  мен қаржылық ұйымдарды реттеу  және қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органның лицензиялары бар банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетiн сыйақылар және борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақы;