Шағын кәсіпорынның жоспарлау қызметін жетілдіру

Отандық нарықтағы сату өсімі мемлекеттік  жобаларды жүзеге асыру арқылы, сонымен  қатар, шағын және орта бизнес  кәсіпорындарының іскерлік белсенділіктерінің артуына  байланысты байқалады. 2000 жылдан бастап мемлекет экономикасының өсуімен қатар  қазақстандық АТ нарығы да өте тез  қарқынмен дамыды. Осы өсімнің  негізгі екі жүргізушілері, яғни бір жағынан Қазақстандағы АТ нарығының қанағаттанбауы, екінші жақтан ел экономикасының тез дамуы, нарыққа  көп уақыт бойы жағымды әсер етіп отырады.

Қазақстанда телекоммуникациялық жеткізулер –  компьютерлік техника және олардың  құрастырушылар – нарығына қарама-қайшы  АТ нарығының бөлігі қойылады. Дегенмен, осы нарықты тауармен толықтыру  процессі             аса түсінікті және анық емес өзінің ережелері бойынша өмір сүруде. Бұл  жерде өте күшті және қатаң  бәсекелестікпен шарттастырылған  сапалық жақсаруларды байқауға болады. «Yellow Pages of Kazakhstan» мәліметтері бойынша, Қазақстандық нарықта  бүгінгі таңда компьютерлік техниканы және олардың құрастырушыларын жеткізуші фирмалардың саны 300 шамасында.

Қазақстандағы АТ нарығының жалпы тенденциясы  мен ерекшеліктері персоналды компьютерлер және перифериялық құрылғалар нарығының  мысалында жақсы көрінеді. IDC мәліметтері бойынша,  2011 жылы Қазақстандағы ПК нарығы 113000 бірлікке жетті және 2010 жылмен салыстырғанда 11,6%-ға өсті. Бұл көрсеткіштер бір жағынан өсімнің сенімді көлемі емес. Дегенмен, бұл көрсеткіштер ПК нарығының да, Қазақстанның АТ нарығының да бір негізгі ерекшелігін — оның ірі жобаларға байланыстығын сипаттайды.

Белгілі бір жылдың нәтижесі осы жылы жаңа техникамен қамтамасыз ету,  ақпараттық желілерді және жүйелі интеграцияны құрастыру  бойынша ірі компаниялар  мен мемлекеттік ведомствалардың  бағдарламалары жүзеге асырылуына байланысты. Еліміздегі ақпараттық технологиялар  нарығы дер кезінде жүргізілген  либералды экономикалық реформаларға байланысты тұрақты өсім сипатына ие болды.

Экономика өзінің одан арғы дамуына әрдайымғы  АТ қамтамасыз етуді талап етеді, осыдан АТ тауарларға сұраныстың үнемі  өсімі туындайды. Бұл процесстің директивті емес, табиғи сипатта болуының маңыздылығы жоғары: АТ тауарлар мен  қызметтерге деген сұраныстың қалыпты  өсімі экономиканың салыстырмалы еркін  дамуымен қамтамасыз етіледі, қазақстандық экспорт тауарларына әлемдік  нарықтардың жағымды коньюктурасы оны тек жылдамдатады. Эксперт  мамандардың пайымдауынша 2030 жылға  таман Қазақстан экономикасына  бағытталған тура инвестициялар  көлемі 25 млрд. АҚШ долларын құрайды, оның 25% республиканың  телекоммуникациялық  саласын  дамытуға  жіберіледі [10].

Қазақстандағы АТ нарығы өсімі тұрақтылығы АТ нарығының  басқа  екі түрінің – принтерлер мен копирлердің – мысалында  жақсы көрініс табады.  2009 жылы қазақстандық компаниялар мен әкімшіліктерде  ұйымдастыру техникасын жаңарту бойынша аса ірі бағдарламалар болған емес, дегенмен принтерлер сатылымы 26,4% өскен болатын.   Сонымен қатар, 2010 жылдың өзінде принтерлер нарығы тез қарқынмен өскен болатын (34%). 2011 жылы елге 90000 аса принтерлер жеткізілген.  Осы жылғы бұл өсім ірі жобалардың болмауына қарамастан 48,4% құраған. IDC болжамды мәліметтері елде алдынғы жылы 150 мыңнан аса персоналды компьютер сатылғанын көрсетеді. Бұл көрші Ресей деңгейінен әлі де алыста, осы елдің нарығы өткен жылы 3млн.878 мың персоналды компьютерлерді (1000 тұрғынға 27 дана) құрған болатын. Біз осы салада Германия және Ұлыбританиядан алыста орналасқанбыз. IDC-дің болжамды мәліметтері бойынша осы елдерде сәйкесінше 1000 тұрғынға 94 және 126 ПК құрады. Көріп тұрғанымыздай Қазақстанның одан арғы даму резерві өте үлкен [11].

«РВ ДАЧИН» ЖШС компьютерлік құрал-жабдықтары нарығының белсенді қатысушысы болып келеді. Негізгі қызмет түрі болып компьютерлік құрал-жабдықтардың дистрибуциясы мен оларды бөлшек сауда және көтерме саудада сату табылады.  Кәсіпорын 1997 жылы құрылған.

Серіктестік жеке кәсіпорын болып табылады және өзін-өзі толық ақтау негізінде  өз қызметін жүзеге асыруда. «РВ ДАЧИН» ЖШС-гі нарықты компьютерлік құрал-жабдықтар өнімдерімен қамтамасыз ету және халыққа қызмет көрсету мақсатымен ұйымдастырылған.

«РВ ДАЧИН» ЖШС-гінің өнімдерінінің негізгі тұтынушылары болып келесілер табылады: қала және жақын аймақтар тұрғындары, Ақтөбе қалаларының сауда орталықтары, жеке кәсіпкерліктер«РВ ДАЧИН» ЖШС-гінің негізгі бәсекелестері болып аймақтың ірі компьтерлік орталықтары, сонымен қатар басқа аудандардың аналогтық кәсіпкерліктері де табылады.

«РВ ДАЧИН» ЖШС-нің төрағасы болып Улдарбекова Гүлназира Мухатаевна келеді. Білімі жоғары, мамандығы бойынша              ұйымдастырушы-экономист. Жұмыс істеу стажы 27 жылды құрайды. «РВ ДАЧИН» ЖШС-нің қызметкерлер персоналының саны 46 адам [9].

«РВ ДАЧИН» ЖШС-нің қызметкерлері жұмысқа тіркеу келісімшарттары негізінде жұмыс істейді. Кәсіпорын басқа да көптеген кәсіпорындар секілді өз қызметін локальді нарықта қарапайым реселлер ретінде бастаған                  болатын. Кәсіпорынның тұрақтануы мен нық басуында, компьютерлік          техника мен құрастырушылардың өндірушілерінен бастап соңғы             тұтынушыға дейінгі ұзын тізбектің бастауында тұрған, бизнесті дамыту департаменті маңызды рөл атқарды. Бастапқыда кәсіпкерлік қызметі бөлшек сауда тұтынушылары секторына бағытталған.  Уақыт және жағдайлардың өзгерістеріне байланысты 2009 жылы тендерлік сатып алулар бойынша жұмысты және компьютерлік, перифериялық техникамен қамтамасыз                  етуді координациялайтын тендерлік бөлім ұйымдастырылды. Кәсіпорын                 өз коиенттеріне компьютерлік құрастырушылар және аксессуарлардың            күрделі ассортиментін ұсынады. Бұнда HP және Canon принтерлері мен сканерлерін, 10 астам роутбуктер атауларын кездестіруге болады.              Ноутбуктер мен персоналды комьютерлер алты өндірушілерден ұсынылады: HP, Compaq, Sony, Toshiba, AsusTek, Fujitsu-Siemens.

 

 

2.2 «РВ  ДАЧИН» ЖШС-нің экономикалық жағдайын  талдау

Кәсіпорынның негізгі қаржы-шаруашылық іс-әрекетін сипаттайтын статистикалық мәліметтерді талдау кәсіпорынның ағымдағы жағдайын талдау арқылы болашақтағы болжамды кезеңдегі экономикалық қауіпсіздікті анықтау, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағдарламаарының бюджетін құрастыру және жалпы стратегиялық талдау мен жоспарлау үшін қажет. Экономикалық болжамы жағымсыз болған жағдайда талдау мен болжамның нәтижелерін кәсіпорынның бюджетін жоспарлауда ескеру қажет және кәсіпорынның кризистік жағдайдан шығуының немесе осындай жағдайдың алдын-алудың сәйкес шаралар кешенін құрастыру қажет.

Критериалды функцияны құрастыру үшін экономикалық бағалаудың индикаторларын таңдау қажет. Экономикалық қауіпсіздік кәсіпорынның экономикалық қызметіне тығыз байланысты болғандықтан, ал экономикалық қызметті сипаттайтын басты құжат болып  кәсіпорынның бухгалтерлік есептілігі табылатындақтан экономикалық қауіпсіздік  критерийлерін таңдау кәсіпорынның қызметінің мәні болып келетін сәйкес индикаторларды (мысалы – қызметкерлерге еңбекақы шығындары) алынуы тиіс.

Бухгалтерлік  есептілікті талдау – міндетті құбылыс  болып табылады. Оның көмегімен кәсіпорынның өткен және ағымдағы жағдайы мен  қызмет етуінің нәтижелері бағаланады. Сәйкесінше, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің және кәсіпорынның экономикалық қауіпсізідігінің нақты болжамды бағалануы  тек осындай талдауға негізделіп қана жүзеге асырылуы мүмкін.

Кәсіпорынның  мүліктік жағдайын талдау. Баланс активтерінін құрамы мен құрылымының динамикасын талдау – кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінін абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық  есептің маңызды элементі болып  саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің нақты қолда  бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің  жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді [12].                                                                                                          

 

Кесте-3

«РВ ДАЧИН» ЖШС-і балансының активтер бөлігінің құрамы мен құрылуы

Активтер	Сомасы, мың теңге
	2008 жыл	2009 жыл	2010 жыл	2011 жыл
ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР	197749	216634	234540	246785
Оның ішінде: Негізгі құралдар	146361	168022	185635	210260
Аяқталмаған өндіріс	25260	26240	28345	17280
Ұзақ мерзімді қаржылық салымдар	25613	21877	20000	18590
Алдағы кезең шығындары	515	495	560	655
ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР	132291	132992	131053	113436
Оның ішінде: Тауарлы-материалдық қорлар	59610	59240	58780	53600
Дебиторлық борыш	59346	59970	58458	47725
Қысқа мерзімді қаржылық салымдар	783	842	856	720
Ақша қаражаттары	6237	6590	6469	5576
Басқа да қысқа мерзімді активтер	6315	6350	6490	5815
БАРЛЫҒЫ	330040	349626	365593	360221
Ескерту - «РВ ДАЧИН» ЖШС бухгалтерлік балансы

 

Кесте 4

«РВ ДАЧИН» ЖШС-і балансының пассив бөлігінің құрамы мен құрылуы

Активтер	Сомасы, мың теңге
	2008 жыл	2009 жыл	2010 жыл	2011 жыл
МЕНШІК КАПИТАЛ	259303	280726	298275	299410
Оның ішінде: Жарғылық капитал	12580	12580	13395	13395
Қосымша капитал	195640	209280	220468	223375
Резервтік капитал	4273	4472	3932	3225
Бөлінбеген табыс	46810	54394	60480	59415
МІНДЕТТЕМЕЛЕР	70737	68900	67318	60811
Оның ішінде: Ұзақ мерзімді міндеттемелер	-	-	-	-
Қысқа мерзімді міндеттемелер	522	519	493	456
Қысқа мерзімді несиелер	5176	5102	4325	3175
Кредиттік борыш	45237	44602	43325	41835
Алдыңғы кезең кірістері	3822	3603	3610	3570
Басқа да несиелік борыштар	15980	15074	15565	11775
БАРЛЫҒЫ	330040	349626	365593	360221
Ескерту - «РВ ДАЧИН» ЖШС-нің бухгалтерлік балансы

 

Қаржылық  қауіпсіздікті анықтауда бухгалтерлік баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын  кәсіпорын активтерінің іске тартылу  (мобильді) коэффициентінің өсуі [13]. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. Қаржы тұрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды өзгеріс болып табылады - яғни мүлік әлдеқайда мобильді (іске тартылған) болады, бұл оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігінің өскендігін көрсетеді. Баланстағы ағымдағы актвитер үлесі 2008 жылы 0,314, 2009 жылы 0,358, 2010 жылы 0,38 және 2011 жылы 0,4 деңгейінде болды (есептелуі                                        А ҚОСЫМШАСЫНДА көрсетілген). Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі көрсеткіш - мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті. Ол  келесідей анықталады:

 

                  (1)

 

Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық ерекшіліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің дең-гейі 0,5-тен төмен болмауы  тиіс.                                                                                         

Талданып  отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш  деңгейі 2008 жылдан 2011 жылдарда сәйкесінше 0,67, 0,613, 0,56 және 0,5 көлеміндегі мәндерін құрады.

Көріп отырғанымыздай 2011 жылы бұл көрсеткіш өзінің ең шекті мәніне жеткен.

Кәсіпорын ең төменгі қаржылық тұрақтылыққа, кәсіпорын міндеттемелері кепілдендірілген түрде ағымдағы активтермен өтелген  жағдайда қол жеткізеді және келесі шарттың орындалуы осы тұрақтылықтың  белгісі болып табылады:

 

  .

 

Есептеулер  нәтижесі жоғарыда аталған шарттардың орындалатынын дәлелдейді. (Есептеулер Ә ҚОСЫМШАСЫНДА берілген)

Кәсіпорынның  төлем қабілеттілігін талдау. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңыз-ды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді. Кәсіпорынның төлем қабілеттігін талдау баланс өтімділігін талдаудан басталады.

Баланс  өтімділігін талдау мәселесін қарастырар алдында, жалпы активтердің, баланстың  және кәсіпорынның “өтімділігін”  анықтап алу керек.

Өтімділік кәсіпорынның сөзсіз төлем қабілеттілігін білдіреді және активтер мен міндеттемелердің арасындағы жалпы сомасы бойьшша  да, келіп түсу уақы-ты бойынша да әрдайым теңдікті көрсетеді. Кәсіпорынның өтімділігі шын мәнінде баланс өтімділігін  көрсетеді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау үшін бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керек.