Шағын кәсіпорынның жоспарлау қызметін жетілдіру

Өндірістік  кәсіпорындар  қызметін  жоспарлау  мен  басқару  өте  тығыз байланысты.  Батыс  әдебиеттерінде оларды көбіне  «менеджмент» түсінігіне  біріктіреді. 

Жапонияның  жоғары  оқу  орындарындағы  оқулықтарда  жоспарлау  мен  басқару  төмендегідей  үлгіде  берілген (сурет 4).

   Қазақстандағы  өндірістік  кәсіпорындардың  рынок  жағдайында өзін-өзі  қаржыландыру  мен өзін-өзі  реттеуі  төмендегідей  жағдайларды білдіреді:

      - құрылған  қорлар  есебінен  өзіндік   техникалық,  өндірістік  және  әлеуметтік  дамуды  қамтамасыз  ету;

• шаруашылық  қызметтерінің  нәтижесі,

жабдықтаушылар  мен  тұтынушылар  алдындағы  міндеттемелерінің орындалуы, бюджеттік  және  банктік  істер  үшін  толық  жауаптылық;

• жоспарға сай ішкі  қайта құрылымды жауаптылық

пен жүзеге  асыру.

Іскерлік және  шаруашылық  қызметтердің орындалуын бақылау

Шаруашы-лық  қызметтерін жоспарлау

Іскерлік және  шаруашылық  қызметтерді  басқару (менеджмент)

 

 

 

 

                                                       =                                       +

 

Өндірісті басқару

Өндірістік жоспарлау

Өндірісті

бақылау

                                                      =                                       +

 

 

Сурет 4. Кәсіпорынның өндірістік қызметін басқару мен жоспарлаудың қатынасы [3]

 

Кәсіпорында жоспарлау жүзеге сырылған кезде алға белгілі бір  тапсырмалар қойылады және оларды орындаушылар болады (кесте 1)

 

Кесте 1

Жоспарлаудың  негізгі  тапсырмалары

Жоспарлау  тапсырмалары	Негізгі  орындаушылар
Жоспарды орындалу уақыты бойынша жобалау	Кәсіпорын басшылары, атқарушы бөлімдер, лабораториялар
Атқару ұйымдары	Барлық құрылым басшылары және мамандар
Орындалуын бақылау	Кәсіпорын басшылары, мамандар
Ескерту - зерттеу мәліметтері негізінде автор құрастырған

Жоспарлау технологиясы  келесідей  мәліметтерді қарастырады:

• кәсіпорынның  негізгі  міндеттерін  анықтап,  негіздеу;
• алға қойылған  міндеттерге  жету  үшін  қажетті  нақты  көрсеткіштер  мен тапсырмаларды  белгілеу;
• жұмыс түрі мен  көлемі,  нақты  жұмыс  орны  мен  орындалу  мерзімі  бойынша  тапсырмалардың дұрыс  берілуі;

-   жоспарланған кезең  бойынша жұмсалған  шығындар  мен алынған  нәтижелерді   есептеу.

Өндіріс  және  өнімді  өткізу  жоспары  кәсіпорын жоспарының  басқа да бөлімдері  қамтылатын  негізгі  құрылымы болып  табылады (сурет 5).

 

Тапсырыс портфелі

 

 

Материал-ды қамта-масыз ету жоспары

Еңбек және жалақы бойынша жоспар

 

 

Өндіріс және өнім-ді (қызмет, жұмыс) өткізу  жоспары

 

 

Инвестиция және жаңа техника бойынша  жоспар

Қаржылық жоспар

 

 

 

 

 

Өнімді тұтынушылар

 

 

 

 

Сурет  5. Кәсіпорын қызметі жоспарының құрылымы [7]

 

Жоғарыда  келтірілген  жоспарлар топтамасы күрделі өнім өндіретін орта және ірі  кәсіпорындар  қызметіне  тән.  Шағын кәсіпорындар жедел-күнтізбелік,  ағымдық  және ортамерзімдік  жоспарлармен шектеледі.

Кәсіпорын  жоспарының құрылымын қарастырайық.

Экономикада кәсіпорынның  қызметін жоспарлау бірнеше  белгілері  бойынша бөлінеді:

1. Орындалу  мерзімі  бойынша:

• жедел-күнтізбелі (оперативно-каленьдарные);

• ағымдық;
• ортамерзімді (среднесрочные);
• ұзақмерзімді;
• стратегиялық.

2. Қызмет  белгілері бойынша:

• өндірістік (өнімді  дайындау);
• коммерциялық (дайын өнімді  өткізу  және кәсіпорынның  материалды-техникалық  жабдықтармен қамтамасыз  етілуі);
• инвестициялық;
• еңбек, жалақы,  жұмысшыларды  әлеуметтік  қорғау бойынша  жоспар;
• қаржылық.

3. Кәсіпорынды  басқару  деңгейі бойынша:

• жалпыфирмалық;
• цехтық;
• атқарушы  бөлімдер  мен лабораториялардың  жұмысының  жоспары.

4. Өнім және жұмыс  түрлері бойынша:

• өндіріспен  игерілген;
• меңгеру  процесіндегілер;
• болашақта меңгеру есебі жоспарланған

Жоспарлардың ұзақмерзімді, ағымдық, жедел-күнтізбелік болып  бөлінуіне белгілі бір жағдайда  шарттандырылған сипат тән болады. Олардың  айырмашылығы соңғы өнімді алу  мерзімінде, ал  жоспарлау  объектісі  өзгеріссіз  қалады. Бір  өнімді өндіру  элементтері бойынша  барлық  жоспарда  қарастырылуы мүмкін.  Мысалы,  өндірісті  дайындау  және  жаңа өнімді  сату  ұзақмерзімді жоспарда,  өнімді  жобалау  және оның өндірісіне қажетті  құрал-жабдықтарды  сатып алу ағымдық  жоспарда, ал  жаңа өнім өндірісіне  байланысты жұмысшыларды объект бойынша  бөлу,  ағымдық  шығындарды  төлеу  жедел  жоспарда  қарастырылады. 

Жоспарлаудың ұйымдастырушылық-иерархиялық  көрінісі (кесте 2) төменде көрсетілген.

 

Кесте 2

Жоспарлаудың ұйымдастырушылық-иерархиялық  көрінісі

Жоспарлау кезеңдері	Тапсырыс  формасы	Жоспарлау көрсеткіштерінің құрылымы	Жоспардың орындалуына  жауаптылар
Жедел-күнтізбелік	Тұтынушылар тапсырысы	Табиғи нормалар мен нормативтер	Цехтар, бөлімшелер, бригадалар
Ағымдық	Тұтынушылардың артық тапсырыстары	Табиғи-өнім түрі бойынша; құндылық бойынша;	Цехтар, атқарушы бөлімдер, лабораториялар
Орта мерзімді	Тұтынушылар тапсырысы, болжамдар	құндылық табиғи, еңбектік, нормалар мен  нормативтер	Атқарушы бөлімдер, лабораториялар, кейбір цехтар
Ұзақ мерзімді	Көбіне болжамдар, кейде тапсырыстар	Байытылған өнім номен-клатурасы, қаржыландыру көлемі, табыс	-«-
Стратегиялық	Болжамдар	Өнімнің маңыздырақ түрлері, қаржыландыру көлемі, тиімділік	Бөлімдер: маркетинг, техникалық, қаржылық, капиталды құрылыс
Ескерту - зерттеу мәліметтері негізінде құрастырылған

 

Кейбір айырмашылықтарына  қарамастан жоспарлаудың  әрбір  түрі  келесідей  сипатқа  ие  болуы керек:

• белгіленген  жоспарлау алшақтығының (интервалының)  дәлдігі;
• интеграция,  дифференсация  және  жоспарлау көрсеткіштерінің көлемінің деңгейі;
• өндіріс нәижесі  мен шығындарды есептеудегі дәлдіктің  деңгейі;
• жоспарды  орындаушылар арасында міндеттемелердің дұрыс бөлінуі.

Жоспардың  алшақтығы қаншалықты  ұзақ болса, жоспар  параметрлерінің анықсыздық  деңгейі соншалықты жоғары болады.

Кәсіпорынның жұмысының  жемісті  болуының  маңызды  шарттарының  бірі – кәсіпорынның  жедел-күнтізбелік  және  ағымдық  жоспарлары  орындалатын  өндірісті  тұтынушылар  тапсырысымен  қамтамасыз  ету  болып  табылады.  Тапсырыс  портфелі  негізгі  үш бөлімнен құралады:

• кәсіпорынның  күнделікті  үзіліссіз  жұмыс істеуін қамтамасыз  ететін  ағымдық  тапсырыстар;
• орындалу  мерзімі  1-2 жыл  болатын ортамерзімді тапсырыстар;
• келешектегі  тапсырыстар,  соның  ішінде  2-5 жыл аралығына  жасалатын  болжамдар.

Ағымдық  тапсырыстар  көбіне  өнімді  өткізу  бөлімімен  бекітілген  келісімшарттар  негізінде  жүзеге  асырылады.  Келісімшарт  жасалмаған  өнімді  дайындау  өз-өзіне сенімді  кәсіпорындарда ғана  өндіріледі.

Ортамерзімге  және болашаққа  берілетін  тапсырыстар да келісімшарт  жасалады. Алайда  бұл кезде жаңа  өнімді  сатып алу тәуекеліне баратын тапсырыс берушіні  табу оңай  емес.  Сондықтан  орта  және  ұзақ  мерзімді  өнім  өндіруде  барлық  тәуекелге  өндіруші кәсіпорын барады. Егер  кәсіпорын  жаңа  өнім  дайындау  тәуекеліне бара  алмаса,  онда оған өз  тұтынушыларын  жоғалтып  алу  қаупі  туындайды.

Көптеген кәсіпорындарда  басқаруға  келмейтін тұрақсыз  рынок жағдайында  тәуекелден  қашу мүмкін  емес.  Олар  тәуекелді  барынша  төмендету үшін  келесідей  ережелерге  сүйенеді:

• өнім  өндіру  үдерісін  шектеу;
• тұтынушылар өнімнен  бас тартқан жағдайда басқа өнім  өндірісіне тез ауысу үшін өнімді  дайындауға  қажетті  технологияны,  материалдарды барынша  көп  өнім  номенклатурасына  бейімдеу;
• кәсіпорын  үшін  барынша пайдалы  өнім  өткізу

рыногын  табуға тырысу;

• өнім жарнамасын  дамыту сол  арқылы  осы  өнімді

сатып  алу керек  екендігіне  сендіру  және  сол  сенімді  ақтау;

• барлық  тұтынушылар  үшін барынша  сенімді

серіктес  бола  білу.

Қорыта айтқанда, ұзақмерзімді, ағымдық және жедел-күнтізбелік жоспарлар өзара тығыз  байланысты және  кәсіпорынды тиімді  басқаруға  мүмкіндік  беретін жоспарлау  жүйесін  ұсынады. Сонымен қатар, кәсіпорынның  тұрақты жұмыс істеуі  үшін тұрақты өнім өткізу рыногын  табу  керек.  Осыған байланысты  оның  өндірген  өнімі тұтынушылар  талабына  сай  болуы  керек. Ал  тұтынушылар  талабы  негізінен өнім бағасы мен  сапасына тиісті  болады.

 

 

2. «РВ ДАЧИН» ЖШС-ның жоспарлау қызметін зерттеу мен экономикалық жағдайын талдау

2.1 Нарықтық жағдайдың және «РВ ДАЧИН» ЖШС-нің жалпы сипаттамасы

Қазақстанның  экономикалық дамуының маңызды бағыттарының бірі болып дамыған нарықтық қатынастарды құрып, дамыту табылады.                   Бұл процесс нарықтық әр түрлі  секторларында түрліше көрініс  табады. Оңтайлы, позитивті қозғалыстар  байқалатын секторлардың бірі – тұрмыстық  электр және компьютерлік техникаларды өндіру және сату саласы. Осы сала отандық  экономикада жақсы әрі тез  дамып келе жатқан және перспективалы  болып қалыптасуда. Бұнда өндіріс  көлемдері  ұлғаюда, қазіргі заманға                сай сауда желістері құрылған және олар тиімді дамуда, көрсетілетін қызмет деңгейі қалыпты жоғары болып  табылады.

Қазіргі таңда Қазақстандағы тұрмыстық және компьютерлік техника нарығының жыл сайынғы өсімі 20-25% құрайды.  Эксперт мамандардың ақпараттары бойынша, көрсетілген нарықта отандық тауар өндірушілердің өнімдері тек 30%  көлемінде ғана. Өткен жылы Қазақстанға тұрмыстық техника импорты 300млн. АҚШ доллары көлемін құрады.

IDC мамандарының  ойынша 2011 жылдың соңына ақпараттық  технологияларға (АТ) деген жалпы  әлемдік шығын 1,3 трлн. АҚШ долларын, ал бұл нарықтың жылдық өсімі  2007-2011 жылдары 5,9% құрамақ. Бүкіл  әлемдегі АТ-вендорлары үшін мемлекеттік  сектормен, өндірісітік және банктік  саладағы келісімшарттар тиімді  болып келеді әрі қызығушылық  туғызады.

Орталық және Шығыс Еуропада, Ресейді қоса есептегенде, IDC мәліметтері бойынша, 20010 жылы АТ-ға шығындар 31,68 млрд.                  Доллар шамасында болды. Ресейдің –  аймақтағы ірі нарықтардың бірінің  – үлесі өткен жылы басқа мемлекеттер  үлесін асып түсіп 47%-ға дейін             жеткен. Орталық Азия елдерінің арасында персоналды компьютерлердің (ПК) ең ірі  тұтынушысы болып Қазақстан табылады [9].