Шағын кәсіпорынның жоспарлау қызметін жетілдіру

Аймақтық  қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың құрама қаржы баланстары, жергілікті бюджеттер тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдар және тағы басқалары.

Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, орташа мерзімді (3 жылдық, 5 жылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі  кезде жоспарлардың жоғарыда аталған  барлық түрлері бір және бес жылдық мерзімде жасалынады. Арналымына байланысты бес жылға құрама қаржы балансы, бірқатар басқа құрамдық жоспарлары жасалуы тиіс, мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстардың негізгі көрсеткіштері бойынша есеп-қисаптар жүргізулуі тиіс.

Басқаруда және шаруашылық-қаржылық қызмет жоспарлауда қаржы көрсеткіштері - шаруашылық жүргізуші субъектілердің салалардың және жалпы ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстары мен қорланымдарын жасаумен және пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі жақтарын сипаттайтын жоспарлық, есептік немесе есеп-қисаптық мәліметтер пайдаланылады. Олар абсолюттік және салыстырмалы (нормаларда) мөлшерлерде көрінеді. Қаржы көрсеткіштері сан және сапа түрінде белгілі бір қаржы-экономикалық категорияны, қаржы қатынастарының элементін бейнелейді.

Кәсіпорын деңгейінде мыналар аса маңызды  қаржы-экономикалық көрсеткіштер болып  табылады:

- өнімді (жұмысты немесе қызметті) өткізуден  түсетін табысы;

- бұл көрсеткіш мақсатты арналымның қорлары бойынша ақша қаражаттарын одан әрі бөлу және пайдалану ауқымдары мен мүмкіндіктерін алдын ала анықтайды;

- шығындардың  көрсеткіштері (өткізілген өнімнің  өзіндік құны, шығындардағы және элементтерінің үлес салмағы, кезең шығысы);

- жалпы  табыс;

- таза  табыс;

- реннтабельділіктің (табыстылықтың) деңгейі;

- амортизациялық  аударымдардың мөлшері;

- өндірістік  және әлеуметтік дамуының шаруашылық  есеп қорларының ауқымы (қорлану,  тұтыну, резерв,валюта және ұқсас қорлар);

-жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен, басқа ұйымдармен (несиелік және дебиторлық берешек, міндеттемелердің ауқымы, бюджет бойынша берешектер және басқалары) есеп айырысу аухалының көршеткіштері;

- айналым  қаражаттарының көлемі, сақталымдағы  және олардың жасау көздері;

- айналым  қаражаттарына деген қажеттіліктің  оның қола барымен сәйкестігі;

- негізгі  және айналым құралдарын пайдаланудың  көрсеткіштер (қор қайтарым, өнімнің  қор сиымдылығы, айналым қаражаттары  айналымдығының коэффициенті, айналым  қаражаттарының ұзақтағы, айналымдылығының тездетудің көрсеткіші);

- акционерлік  капиталдың ауқымы және дивиденттердің  көлемі;

- жалдау  ақысының мөлшері және басқалары;

- кәсіпорын  қаражаттары тиімділігінің көрсеткіштері.        

 Алға  қойған мақсаттың орындалуында  жоспарлау мен болжау келесідей  жолдармен жүзеге асырылады:

-         Экономиканың даму бағытын анықтау;

-         Мақсатқа жету үшін ұтымды жолдар мен шешімдер табу;

-         Нәтежиеге қажетті ресурстарды анықтау;

Жоспардың өзіне тән қасиеттері:

Біріншіден, жоспарда нақты мәліметтер, өндіріс  құрамы мен қызметі, мақсатты тапсырмалары және оларды шешу тәсілдері толығымен  жазылады;

Екіншіден, экономиканың даму инфрақұрылымын қарастыра  отырып, жоспарларда еңбек күші, материялдық және қаржылық ресурстары толығымен көрсетіледі.

Үшіншіден, жоспар – бұл нарық субьектілерінің  арасындағы келісім жасайтын тиімді құрал және ол қоғамға мемлекеттің  экономикалық саясаты туралы ақпарат  беру қызметін атқарады.

Төртіншіден, экономиканың дамуы үшін жоспарларда  экономикалық болжау жасалынады.

Осының  нәтежиесінде,  мемлекет жоспар көрсеткіштері арқылы экономикалық өзгерістерді және жеке кәсіпкерлік фирмалардың даму қарқыны туралы мәліметтер алып отырады [3].      

 Болжау  мен жоспарлаудың әдістеріне  негізінен экономикалық заңдардың  толық есебі, ғылыми тұжырымдар, әртүрлі жағдайлар, жоспарлау  мен болжаудың мақсатқа сай  жасалуы, жүйелер, құрылымдар, логика  және ұйымдастыру жатады.

Болжаудың негізгі принципі – жоспарлық  есептің ғылыми негізделуі және нақты  шама болуы.Бұл барлық экономикалық заңдылықтарды, ғылымның жаңа жетістіктерін  қолдануды, техника мен технологиялық  жетістіктерді меңгеруді өнімділікті  ұйымдастыра білу мен басқарудан құралады.

Жоспар  жасауда ең бірінші айналысатын  саладағы тиімді және ұтымды шешімдерді қарастыру керек. Бұл болашақта  әр кәсіпорынның, әр саланың, шаруашылықтың  дұрыс дамуына мүмкіндік жасайды.

Жоспар  жасалу барысында, тексеріле отырып, түзетулер мен толықтырулар енгізілуі  мүмкін.     

 Бүгінгі  таңда ғалымдардың есептеуі бойынша  жоспарлау мен болжау жасаудың 150-ден астам әдісі бар. Бірақ  тәжерибе жүзінде негізінен соның  ішінде 15-20 әдісі қолданылып келеді.

Сонымен қатар, болжалдау мен жоспарлауда  келесідей әдістер қолданылады:

1. Экономикалық-статистикалық  әдістер: экономикалық салыстыру әдісі, орташа шамалар әдісі, динамикалық қатарлар, тотау әдісі

2. Математикалық-статистикалық әдістер: корреляциялық әдіс,  регрессиялық әдіс

3. Баланстық әдіс

4. Нормативтік әдіс

5. Монографиялық әдіс

6. Эксперттік бағалау әдісі

7. Эксперементалдық әдісі

8. Экономикалық математикалық модельдеу

9. Абстрактылы-логикалық әдіс

Болжау  мен жоспар жасағанда бірнеше  әдісті бірден қолдана аламыз. Бұл  әдістер бірін-бірі толықтырылып, байланыстырылып  тұруы керек.

Кең қолданылатын маңызды әдістердің бірі болып баланстық  әдісті қарастырамыз. Бұл әдісте материялдық  және ақшалай ресурстардың қорлары  мен қажеттіліктері және жоспар элементтерімен байланыстары қарастырылады. Баланстық  әдісті дұрыс қолдана білу республикалық, кәсіпорындық әртүрлі салалармен қарым  қатынасты, ресурстардың тиімді жұмсалуын, дамуды дұрыс жоспарлауға мүмкіндік  береді. Бұл әдісте көбінесе материалдық  ресурстар балансы, жұмыс күші, жер  көлемі, т.б, баланстық өлшемдер есепке толығымен алынады.

Жеке  баланстық есептерді және халық  шаруашылық балансын есемтеуде экономикалық математикалық модельдеу әдісі  мен есептеуіш техника кеңінен  қолданылуда.

Жоспарлауда қолданылатын нормалар мен нормативтерді  келесідей топтарға бөлеміз:

- Қоғамдық еңбек өнімділігінің нормасы

- Отын-энегргия және еңбек ресурстарының нормасы

- Өнімділік қарқынының нормасы

- Инвестиция және капитал салымдарының нормасы

- Қаржылық нормалар

Кәсіпорын өзінің даму жоспарын жасамас бұрын  өндірілетін өнім немесе көрсетілетін қызмет түрлеріне сұранысты, кәсіпорынның экономикалық-әлеуметтік қамтамасыз етілуін, жұмыспен қамтылуын, еңбек өнімділігі мен күшін толық есепке алуы керек.

Жоспарлау кәсіпорынның айналыста  жоғары көрсеткіштерге жеткізетін экономикалық табысы, пайда түсімі және басқа  әсерлі қаржылай көрсеткіштерге жеткізеді  деу артық та болар еді. Кейбір мамандар жоспарлауды сондай-ақ өзара  тәуелді етіп көрсетуге тырысады. Дегенмен ары қарай жеке болжамдармен іс алға жылжымайды. Қайта тәжірибе көрсеткендей кәсіпорынның жоғары табысы мен тез өркендеуі жай түрде  жоспарлауға ғана байланысты емес, кәсіпкерлік дарын мен кәсіпорын  басшылығының дұрыс шешім қабылдауына  көбірек байланысты сонымен қатар, көптеген кәсіпорындар, соның ішінде қазақстандық кәсіпорындар, жоспарлауды  өзінің даму кезеңінің қалыпты кезеңі басталғанда, қол жеткен табыстарын бекіту кезеңінде проблемалалар  пайда бола бастағанда,  нағыз  өсу кезеңі өткеннен кейін қолдана  бастайды [5].

Тәртіп бойынша ірі кәсіпорындар жалпы жоспарлау үрдісін іске асырады. Дұрыс ұйымдастырылмаған  кәсіпорын стратегиялық жоспармен  қоса орташа мерзімдік жоспар және бағдарламаны қажет етеді, сонымен  қатар шұғыл жоспарлаудың әр түрлі түрлерін қажет етеді. Үлкен кәсіпорындар жаңа тауарлар, жаңа құрылымдардың даму жобасын іске асыру мен дайындау туралы ойлануға тиіс. Орташа көлемдегі кәсіпорындар 5 жылдық стратегиялық жоспарлар мен жылдық кооперативтік жоспарлар жасаумен шектеледі.

Жоспарлау үрдісі сызбасын қалай ойластыруға  болатын сияқты, тактикалық жоспарды құру стратегиясы жоспарға байланысты болады. Дегенмен көптеген менеджерлер  мен жоспарлаушылар тәжірибесі мол  бола тұра, стратегиялық жоспар жасаудың алғашқы кезеңінде жоспарлау  қызметін стратегияны анықтауға  байланысты сақтанады. Ұйым қызметінің негізгі жалпы бағыттарын қарастыру  олар үшін тым түсініксіз, онша қажет  емес және тіптен уақытты жоғалту  жағынан қарағанда қауіпті және жедел шешілуге тиісті мақсаттарға  назер аударумен айналысу сияқты көрінеді.

Мұндай менеджерлер жедел жоспарлауды  әзірлеумен айналысуды жоспарлау қызметінің негізгі түрін жасағандай сезінеді, ал стратегиялық жоспарлауға, қосымша  тапсырма сияқты қарайды. Мұндай жағдайларда  жоспар реттілігі қарама-қарсы қойылуы  мүмкін: бірінші жедел жоспарлар, ал сосын стратегиялық жоспарды әзірлеу. Бірақ тәжірибе көрсеткендей біртіндеп 2-3 жылдық циклден кейін, менеджерлер  стратегиялық жоспарлаудың дұрыстығын мойындайды, қажет дағдыларды үйренеді және табады, бұл стратегиядан тактикаға  өтуге көмектеседі.

Кейбір жағдайларда стратегиялық жоспармен қоса жедел жоспарлардың бірге орындалуы да кездеседі. Мұндай тәжірибеде басты жетіспеушілік  - бұл тиімді жоспарлауға кедергі  болу шешімдердің жеделділігіне  байланысты стратегиялық жоспарлау  проблемаларына басымдылығын бастайды және кәсіпорын өз қызметіндегі негізгі  бағытын жоғалтады. Егер үрдістің мазмұны  мен реттілігі анықталған болса, күнтізбелік реттілігін жоспарлау  үрдісімен сызба жасалынған болса, ұйым үшін пайдалы болып табылады. Бұл сызбалар әр түрлі түрде болуы  мүмкін: диаграмма, кесте, кестелік тізбелер, кесте-пирамида және тағы басқа кез  келген жағдайда мұндай сызбалар ұйымға көмектеседі  [10].

• жалпы жоспарлау үрдісін түсінікті етеді;
• оны бір жүйеге ендіреді және үрдіс кезеңдерін жылдың әр түрлі мерзімі бойынша бөледі;
• жоспарлау үрдісінің әрбір кезеңінің орындалуы туралы бақылау үрдісін ұйымдастырады.     

Жоспарлау бойынша ақпараттардың  үлкен бөлігі арнайы хабарлау түрінде  отырыстарда және тағы басқа түрде  ауызша түрде беріледі. Осыған қарамастан сызбаны жасау жоспарды жасауға  қатысушылар үшін өте пайдалы, бұл  жоспар қызметін тәртіпке келтіреді.

1-суретте көрсетілгендей ұйымдардағы жоспарлау үрдісі үздіксіз жыл бойына жалғасады. Жоспарлаудың негізгі екі бөлігі жылдың әр түрлі кезеңінде орындалады: стратегиялық жоспар қаржы жылының әдеттегідей I - II тоқсандарында жүргізіледі, қалған уақытта жедел жоспарлау орындалады. Жедел жоспар алғашқы жылдағы әрекеттерге арналған 5 жылдық жоспардың мазмұнын анықтайды. Жоспарлау үрдісі үзіліссіз және екі 5 жылдық жоспар аралығында үзіліс болмау үшін көптеген ұйымдар өтпелі жоспар деп аталатын жоспар құрастырады. Ауыспалы жоспарда ағымдағы жылмен қоса әр кезде жаңа жыл қосылады (2007-2011 жылдарға арналған жоспарда 2008 жылдан бастап 2012 жыл аралығындағы жаңа бес жылдықты айқындайтын 2005 жыл барысы бойынша 2010 жыл қосылады). Мұнымен қатар нарықтық жағдайдағы өткен технологиялардың, саясаттың, өткен (2010 жыл) жылдағы ұйымдардың ішкі факторларының өзгерістері есепке алынады және жаңадан жасалған жоспарға қажетті өзгерістер енгізіледі  [5].

 

	5 жылдық жоспарды жасау циклі	Жылдық жоспарды жасау циклі
Наурыз	5 жылдық жоспарды ұйымдастыру  бойынша нұсқаулар дайындау Жоспарлаудың  өткен цикл қорытындыларын бақылау                                                   5 жылдық жоспарлау бойынша құрылым  ұсыныстарын әзірлеу         Құрылымдардың ұсыныстарын жинақтау   Жылдың мәселелер ісін анықтау     Негізгі стратегиялық проблемаларды жоғары деңгейде талқылау   Штабтық және дивизиялық жоспарларды дайындау     Кәсіпорынның 5 жылдық бір ғана жоспарын құру   Қаржылық жоспарды құрастыру     Кәсіпорынның стратегиялық ұстанымын бағалау кәсіпорынның  жылдық жоспарын бекіту
Сәуір
Мамыр
Маусым
Шілде
Тамыз
Қыркүйек
Қазан
Қараша
Желтоқсан
Қаңтар
Ақпан