Нарық құрылымы

-      бәсекелестік нарықтық орта жасау.

3.2 Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу және даму стратегиясы.

Стратегияның маңызды элементтерінің бірі – Қазақстанның қайта түрленуі мен даму қарқыны болып табылады.Дүниенің бірқатар елдерінің жедел экономикалық өсу стратегиясы  ойдағыдай жүзеге асырылған.Олардың қатарында:ГФР,Жапония,Оңтүстік Корея,Сингапур,Тайвань,Ганк –Конг бар. Нарықтық экономика ұдайы өз арнасымен «өз заңдылық шартымен» ілгерілеп отыруы тиіс,өйткені оның өзіне тән кезеңдері мен соған сәйкес келетін нақты міндеттері бар.

                  Бірінші кезең( 2001-2002 жылдарды қамтиды және макроэкономикалық тұрақтандырудың екі негізгі процесімен сипатталуы тиіс;олар меншікті мемлекет иелігінде белсенді түрде алу,оны жекешелендіру және тұтыну нарығын тауарлармен толтыру.Меншік реформалау бұл уақыт ішінде белгілі бір формада мемлекеттік меншіктің барлық объектілерінде,стратегиялық маңызы бар және ұлттық қауіпсіздік қамтамасыз етуден басқа салаларда іс жүзінде жүргізілуге тиіс.Сонымен қатар,ғылыми зерттеулердің қысқа мерзімдік жобалары қайтарылып,коммерциялық өнімді тез алуды қамтамасыз ететін дүниежүзілік деңгейдегі жаңалықтарды анықтау және алмасымды кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен республиканың ғылыми-техникалық потенциялдарына егжей-тегжей тексеру жүзеге асуы қажет.

                   Екінші кезең (2002-2005 ж).Экономиканың шикізаттық бағытын біртіндеп жою жалғасады,бірақ оның басты мазмұны көлік жүйесі мен телекоммуникацияны жедел дамыту,сондай-ақ дамыған тауар және валюта нарығын бұдан басқа:капитал,жұмысшы күші,бағалы қағаздар құру болмақ .  Екінші кезең ішінде экономиканың қарқынды дамуының қозғаушы күшері мен ынталандырмалы:

-         толыққанды механизмдер;

-         барлық тауар өндірушілердің шынайы еркіндігі;

-         табиғатты ұтымды пайдалану;

-         шапшаңдығы үдей түскен жоғары технологияларды игеру процессі мен дүниежүзі экономика шектерді жеңіп алу;

-         отандық және халықаралық бизнес салаларында білікті кадр корпусы пісіп-жетілуі тиіс.

1991 жылы КСРО құлады, соның нәтижесінде Қазақстан басқа да КСРО құрамындағы республикалар сияқты егемен, тәуелсіз мемлекет болып жарияланды. Әкімшіл-әміршіл жүйе, жоспарлы экономика өмірден кетті. Бұл жүйе өмір сүрген 70 жылдың көлемінде елдің экономикасы тұрақты дағдарысқа ұшырай бастады. КСРО экономика саласында индустриялы елдерден барлық көрсеткіштер бойынша артта қалды: ғылыми-техникалық жаңалықтар, өндірістің тиімділігі, өнімнің сапасы, т.б. Осы көрсетілген және басқа да кемшіліктер КСРО-ның құлауына әкелді. Оның құрамындағы 15 республика өздерінің дербестігін жариялады, оның бірі-Қазақстан. Қазақстан мынадай ерекшеліктер мен қиыншылықтарды ескеруіне тура келді:

-         экономикалық реформалар басталғанда мемлекет меншігінде негізгі қорлардың 80 %-ы болды,жекешелендіру барысында мемлекеттік сектор үлесін 30-40 %-ке түсіру көзделінді;

-         экономикалық дағдарыс тереңдеп,үдеп жатқанда жүргізілді;

-         инфляциялық процестердің күшеюі жұмыс дәрежесінің төмендеуіне әкелді,өйткені өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға,халықтың жеткілікті қаражаты болмады;

-         республикалық халық шаруашылық кешенді ірі кәсіпорындардың үлесінің жоғары болуы;

-         экономика шикізат өндіру бағыты басым болды;

-         кәсіпорындардың аймақ бойынша,қалалар мен ауылдар арасында біркелкі бөлінбеуі.

ҚР нарықтық экономикаға өтудің, оны қалыптастырудың өз үлгісін жасауы қажет болды. Бірде-бір мемлекет нарықтық экономиканы бірден тәжірибеге елде отырып, алдын-ала оның моделін-үлгісін жасамайды. Әрқайсысы экономикалық мақсатқа қол жеткізу үшін өз бетінше жол салады.Қазақстандағы реттелетін нарықтық экономикаға көшуін кезең-кезеңімен жүзеге асырылды.

              Бірінші кезең. (2001 жылдың аяғына дейін) республиканың атқарушы өкілетті саяси жағдайды тұрақтандыру мақсатында мемлекеттік тәртіп пен реттілікті нығайту, ұлтаралық қатынастарды жақсартуда және т.б. жүзеге асырылады.

              Екінші кезең (2002 жыл) тұрақтандыру шаралары жүзеге асырылып, нарықтық инфрақұрылым мен экономиканы нарықтық реттеу белсенді қалыптастырылды.

              Үшінші кезең (2003 жыл)- республикалық әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру нарықтық саланы жеделдете қалыптастыру, белсенді шаруашылық кезеңі.

              Нарыққа көшудің қиындығы да, күрделігі де, ұзаққа созылатын процесс. Сондықтан республика ерекшеліктерін ескере отырып, нарыққа кезеңдей кірісу қажет болды.

              2001жылы, желтоқсанда «Қазақ КСР-нің экономикасын тұрақтандыру және нарыққа көшу» бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламада нарықтық құрылымдар құруды жеделдету, экономиканы нарыққа сәйкес реттеу, республиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, нарық тарапын қалыптастыру, шаруашылық әрекеттерді белсендіру қаралған.

              «Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік-экономикалық қайта құруды тереңдете жүргізудің кезек күттірмейтін шаралары туралы» екінші бағдарламада 2001-2002 жылдардағы алғашқы кезеңге мынандай міндеттер қойылды:

-         мемлекет меншігінен алып, меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу;

-         тұтыну нарығын тауарлармен қалыптастыру;

-         республиканың әлем шаруашылығына енуі.

Мұнда күштің басым жағын ұлт мүддесінің тәуелсіздігіне деген экономикалық  саясатты белсене жүргізуге, инфляцияны мүмкін болғанша төмендету, өндірістің құлдырай беруін тоқтату, оны өркендете беруге жағдай жасау, халықтың әлеуметтік жағына жарық кеселінің салдарын жеңілдету мәселелері топтастырылған.

1996-2005ж.ж. барысындағы кезеңде көзделген міндеттер:

-         республиканың шикізат қана өндіруге бағыт ұстауын жойып, нарықтық толық мезанизмін құру, транспорт тараптарын тезірек дамыту және нарықтық барлық түрлерін қалыптастыру;

-         экономиканы монополизацияға соқтырмай, дұрыс бәсеке атаулына кезеңінен қолдау арқылы барлық тауар өндірушілерге шын мәнінде еркіндік жасау;

-         ҚР әлемдік саудада алатын орнын нығайту, бюджет тапшылығы мәселелерін шешу;

-         Республиканы әлемдегі индустриялдық өнеркәсібі озық елдер қатарына қосылған жағдай жасау.

1992 жылы Қазақстан экономикасы үшін қоғамдық өндіріс деңгейінің төмендеуі сипатты болды. Бұл тенденция, әсіресе, өнеркәсіптің негізгі салаларында, күрделі құрылыста және тұтыну нарығы саласында ерекше көрінді. Мұның себептерінің бірі көптеген кәсіпорындардың мемлекеттік бақылаудан шығып кеткені болды. Мелекеттің макроэкономикалық процеске қатысуы осы процестің бөлінбейтін элементіне айналды.Бүгінгі таңда мұндай қатынасу барлық экономика көлемінде жүргізіледі және де белсенді түрде жүзеге асырылуда.Бірақ, мемлекет белсенділігінің артуына қарамастан,бүгі өркениетті елдердң экономикасы өзінің нарықтық негізін сақтауда.Мемлекет пен нарықтың өзара қатынасы нарықтың қоғамда маңызды мәселелердің бірі,себебі бұл экономикалық жүйеде мемлект ерекше қызмет атқарады.Қазіргі кезеңде экономика үшін мемлекеттік кеңістік,мемлекеттік шекара және мемлекеттік шаруашылық орталығы қандай қажет болса,мемлекеттік өкімет,мемлекеттік тәртіп және мемлекеттік ынталық соншалықты әбден керек.Өтпелі кезең экономикасындағы мемлекеттің рөлін жаңаша ойластыру қажет.Бұл кезде мемлекеттің экономикалық сфераларға тікелей араласуы кеміп,бірте-бірте жанама реттеумен алмастырылатыны айқын.Расында әр кәсіпорынға жоспар белгілеп берудің қажеттігі жоқ.Мекемелер мен кәсіпорын ұжымдарының өкілдерін кеңетіп,олрға дербестік берген,мемлекет өзіне тән іс-дамудың стратегиясын анықтаумен шұғылдануға мол мүмкіндік алатыны тәжрибеден белгілі.

Қазақстанның нарыққа көшуде бастапқы капитал дәрежесі төмен болды. Республикада адам басына шаққанда кіріс төмен болды. Республикадағы 214 селолық аудандардың 180-і жәрдем қаржымен күнелтті, 70 аудан экономиканың даму жағынан өте артта қалды, ал 30 аудан кедейліктің күйін кешті. Республикадан толып жатқан байлық көздері алынып ал мұнда қоршаған ортаның экологиялық былғанышы ғана қондырылды, экологиялық жүдеулік жер-жерде қоюлана түсті.Ұзақ жылдар бойы тауар-ақша қатынасын өлшеу, экономиканы монополиялығы, тауардың жеткіліктігіне қарамастан тапшылыққа, тауар-ақша тепе-теңдігі бұзылуына, байланысты елімізде жетілдіру жұмыстарын жүргізу қолға алынды.ҚР нарықтық экономикаға енген кезіндегі алғашқы  басталған ұзақ та күрделі ісі меншікті мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру. Республикада жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы мынандай бағыттарға жүргізілді:

-         ірі және бірегей мүлік кешендерін дара жобалар бойынша жекешелендіру;

-         орташа кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру;

-         шағын кәсіпорындарды міндетті түрде жекешелендіру. 1993 жылы аяқталған бірінші кезеңде сауда және қызмет көрсететін ұсақ кәсіпорындар жекешелендірілді. Осы жылдары 9 мыңдай кәсіпорын жекешелендіріп, олардың 21% жеке меншікке беріліп, 57% акционерлік қоғамдарға айналдырылды.

1995 жылдары ҚР екі сатылы  банк жүйесі құрылды. 1996 жылдың басында республикада 170 астан банк жұмыс істеді. ҚР Ұлттық банкісі Республика валюта қалыптастыру міндетін атқарады. Бірқатар шетел банкілері Қазақстанда өздерінің өкілдіктерін ашты. Олардың саны 1996 жылы 31-ге жетті. АҚШ, Англия, Франция, Германия, Жапония т.б. елдермен қаржылық-несиелік қатынастар орнады ҚР халықаралық-экономикалық көптеген ұйымдарға мүше болып енді.

              ҚР әлеуметтік-экономикалық салаларын дамытуға байланысты шетелдің инвестициялар тартылып жатыр. Бүгінгі таңда ҚР нарықтық қатынастардың дамуы бір арнаға түсті деуге болады әрі тиімді дамып келеді.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік объектілерін мемлекеттен алу мен жекешелендірудің төмендегідей түрлері қолданылады: а) мемлекеттік кәсіпорын мүлігін жалға беру; ә) жалға берілген мемлекеттік кәсіпорын мүлігін сатып алу; б) мемлекеттік меншік объектілерін концессияға беру; в) мемлекеттік кәсіпорын акционерлік қоғам немесе серіктестік ретінде құру; г) кңбек ұжымы мүшелерінің мемлекеттік кәсіпорын мүлігін сатып алуы; д) мүліктері мемлекеттік меншікке жатпайтын мемлекеттік кәсіпорын мүлігін заңды тұлғаға және азаматтарға конкурс немесе аукцион арқылы сату.Бұл құблыс агроөнеркәсіп кешенінде былай жүзеге асады:совхоз бен басқа да ауылшаруашылық кәсіпорындары, фермерлік және шаруа қожалықтары,шағын кәсіпорын мен олардың ассоциациялары,т.б.мемлекеттік емес шаруашылық түрлері ретінде қайта құрылды;               Қазақстанның «Дағдарысқа қарсы шұғыл және әлеуметтік экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасында» нарықтық инфрақұрылымның инвестиция мен қорлары және холдингілері,сақтандыру компаниялары мен қорлары,аудиторлық фирмалар,консультация орталықтары мен фирмалар,сауда-өнеркәсіп палаталары,көлік-экспедиция,заң консалтинг орталықтары мен фирмалары сияқты қызмет салаларын ұлғайтуға ерекше көңіл бөлінген

Қорытынды

Қорыта айтқанда, қазіргі нарық  күрделі жүйені  құрап, ол көптеген саладан  және табиғаты  әртүрлі  функционалды жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы  арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды. Адамзат  қызметінің әрбір аясы ұлтық нарықтың жекелеген элементін қалыптастырып, нақты өмірде  біркелкі тұтастықты байқатады.  Олар өзара бір бірімен тәуелді.

Қазақстан Республикасының нарық жағдайы туралы түсінік беріп,жазылып кетті. Жалпы айтқанда нарық дегеніміз – тауарларды сату-сатып алу формасындағы өнім өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы жанама,тікелей екі жақты байланыс;тауар-ақша қатынастарын іске асыру саласы,сонымен бірге құралдардың, әдістердің, жабдықтардың, ұйымдық-құқықтық нормалардың,құрылымның және тағы басқа сондай қатынастардың орнығуларын қамтамасыз ететін барша жиынтықты айтамыз.

                   Біздің ойлауымызша осы Қазақстан  Республикасында нарықтың жүйесін жүзеге асыру керек.Жалпы алғанда табыс немесе пайда алу мақсатында ақшалай қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсау керектігін ескере өткен жөн.

Қазақстан Республикасы үшін өзінің ұлтгық нарығын құру басты нәрсе және
оны реттеудің өзіндік және шетелдік тәсілін бір мезгілде меңгеру
қажет. Аралас әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономикаға
көшуді тезірек жүзеге асыру. Ондай экономика барлық азаматтарға
кәсіпкерлік пен қабілетін еркін жүзеге асыруды қамтамасыз етіп.
кедейлеу топтар мен тұрғындарды қорғауы керек.

                   Нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерінен несиелеу принциптерінен,несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан тұратын экономикалық механизмдерінің құрамдас бөліктерін қарастырып кеттік.

                  Нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді,егерде мына жағдайлар айқын болжанып және анықталса:

1.      Тауарды қанша көлемде өндіру керек,қандай қызмет атқару керек.

2.      Не өндіру керек,яғни қоғамның материалдық тұтынымын толығырақ қамтамасыз ететін тауарлар мен атқаратын қызметті анықтау.

3.      Қоғамға қажет тауарлар қалай өндіріліп,қандай қызмет атқаруы керек.

4.      Өндірілген өнім кімге арналған,оны кім алу керек,яғни өндірілген өнім нақты тұтынушылар арасында қалайша бөлінбек.

5.      Өзгерістер бола қалса қатысушылырдың соған бейімделе беруіне қол жеткізу.

                   Қорыта келгенде, Қазақстан Республикасының нарық жағдайы және алдына қойылған мақсаттары туралы жалпы түсініктеме беріп,толық ашып кеттік.Осы курстық жұмысты осындай мәліметтермен толық ашып кеттік деп ойлаймыз.

Қолданылған әдебиеттер тізімі.

1. Егеменді Қазақстан // -2009-№49 1 қыркүйек, - 2б

2. Жетісу // -2009 ж. 25 қазан. -3б

3. Атамекен // -2009ж. 25 қазан, -12б

4. Әубәкіров Я.Ғ., Байжұманов Б.О.  «Экономикалық теория» -Алматы, 2001 ж. -304б