Нарық құрылымы

2 Қазақстанда нарықтық қатынастардың қалыптасу механизмі

2.1 Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік       жағдайы

  Қазақстанда көп салалы экономика. Оны нарық жолына салуға бағытталған қайта құру 1990 жылдардың басында басталды.Қазақстанды нарыққа көшірерде республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуында өзіне тән бірқатар ерекшеліктер бар еді. Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылылымындағы қайшылықтар да болды.Өнеркәсіп дәрежесі өте төмен болды.Реформаға кірісерде республиканың қоғамдық табысындағы өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі бүкіл КСРО бойынша орта есеппен 61%болса,Қазақстанда 46%ғана болды.Қор және капиталды көп жұмсайтын салалардың үлесі өте жоғары еді,КСРО-да химия,мұнай-химия өндірудің үлесіне орташа9%келсе,Қазақстанда 15% еді.Машина жасау өнеркәсібінің үлесі КСРО бойынша 27%болса,Қазақстанда17%-кеғана жетті.Республика экономикасында шикізат өндіру және оның бағасы төмен болғандықтан,адам басына шағатын өнім өте төмен болды.Қазақстанның халық шаруашылығының құрылымы мен дамуының аймақтық ерекшеліктері бар.Республикамызда әртүрлі пайдалы қазбалар мол және жер қойнауының геологиялық құрылымы біркелкі емес.

Солтүстік және Батыс Қазақстан-өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің жылдам дамуымен сипатталатын аймақтар. Орталық Қазақстанда негізінен жоғары деңгейде көмір өнеркәсібі,түсті және қара металлургия,машина құрылысы және металл өндеу,химия өнеркәсібі дамыған.Жеңіл өнеркәсіптің дамуы бүгінгі күннің талабына сай келмейді.Өндірілетін жалпы өімнің 7%-і ғана жеңіл өнеркәіп өнімі. Шығыс аймақтары өздерінің табиғат-ауа райы ерекшеліктеріне байланысты дамыған.Семей облысында ет,жүн, тігін бұйымдарын өндіру,т.б. салалар басым.Шығыс Қазақстан облысында түсті металлургия, энергетика, ағаш, қағаз, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің дамуы ерекше көзге түседі.

Оңтүстік аймақтарда республикада дағдарысқа дейін өндірілетін аяқ киімнің 60%-і,тері өндірісінің 40%-і орналасқан.Өркендеу бағыты болып табылатын республика экономикасын нарық жолына бағдарлау кең көлемде жүргізіле бастады.

                 Нарықты қалыптастырудың алғышарты-нақты тәуелсіздік.

Тәуелсіздік не үшін қажет? Бұл сұраққа жауап бермес бұрын мына деректерге көңіл аударайық.Бұл сұраққа жауап бермес бұрын мына деректерге көңіл аударайық.Бұрыңғы Одақта орталықтандырылған одақтық басқару федостволары менминистірліктерінде басты-басты 30 өндіріс олардың ішінде көмір және металлургия өнеркәсібі,мұнай,газ,химия және мұнай айыру,жалпы машина жасау,т.б.қазақстан экономикасын дамытуға елеулі үлес қосатын салалар қалып қойған.Осының салдарынан республикадп өндірілетін осы салалар өнімдерінің басым мөлшері сыртқа кетіп,сырттан еңбек құралдары мен тұтыну заттарын әкелуге мәжбүр болдық.

              Халық тұтынатын тауарлар өндіретін салалардың үлесі Қазақстанда кем еді.Ол өнімдердің 60%-ке дейін республикаға сырттан әкелінді.Қазақстаннан жуылған жүннің 70%-іжиналған астықтың жартысынан астамы мақтаның мал терісінің,аң терісінің 50%-і өңделген күйінде сыртқа жіберілген өнім құны 6-7 млрд рубль болса, оны республикадан тыс жерлерде өңделген соң,қайта әкелгенде әлгілердің құны 13,8млрд болып шықты.Республика бюджетіндегі кірісте салық айналымының үлесі небәрі 9%елі,Эстонияда 45%болатын.Бұдан шығатын қорытынды:Қазақстан өз экономикасының құрылымын өзі айқындап,оның салаларының арақатынас пропорцияларын белгілеу және оған уақытында керекті түзетулер енгізу,күрделі қаржыларды пайдалану жағдайда ғана республика қандай өнімді қанша мөлшерде және оларды қандай бағамен сыртқа шығарудан дұрыс реттей алады.

                    Қазақстанның нарыққа көшуде бастапқы капитал дәрежесі төмен болды.Республикада адам басына шаққанда кіріс төмен болды.Экономиканы қайта құра бастағанда түрмыс дәрежесі төмен 5-6млн адам болды,бұл Қазақстан халқының 1/3-денастамы.Республикадағы 214 селолық аудандардың 180-іжәрдем қаржымен күнелтті,70 аудан экономикалық даму жағына өте артта қалды,30 аудан кедейліктің күйін кешті.

Ұзақ жылдар бойы тауар-ақша қатынасын елемеу экономиканың монополиялығы, бұйрық-әкімшілік басқару тәсілі қор және тауарлардың жеткіліктілігіне қарамастан тапшылыққа,тауар-ақша тепе-теңінің бұзылуына,қайта-қайта бөле берудің тууына,мемлекетке арқа сүйеушілікке әкеп соқты.Нарыққа көшудің қиындығы да,күрделілігі де,ұзаққа созылатындығы да осы себептерден болып отыр.Сондықтан республика ерекшеліктерін ескере отырып,нарыққа кезеңдей кірісу қажет болды.1990 жыл желтоқсанның аяғында Қазақ КСР-ның экономикасын тұрақтандыру және нарыққа көшу бағдарламасы қабылданды. Бұнда нарықтық құрылымдар құруды жеделдету,экономиканы нарыққа сәйкес реттеу,республиканың әлеуметтік-экономкалық жағдайын тұрақтандыру, нарық тарапын қалыптастыру,шаруашылық әрекеттерді белсендіру қаралған.1992жыл Қазақстан экономикасы үшін қоғамдық өндіріс деңгейінің төмендеуі сипатты болды. Бұл тенденция,әсіресе өнеркәсіптің негізі салаларында,күрделі құрылыста тұтыну нарығы саласында ерекше көрінді.Себебі көптеген кәсіпорындардың мемлекеттік бақылаудан шығып кеткені болып отыр.Мұның өзі өнім бағаларын күрт арттыруға әкелді.Азық-түлік тауарлары-23есе,басқа тауарлар-18есе қымбаттады.1993жыл Қазақстан Республикасында жүргізіле бастады. Екіншіден, өндірісті құрылымдық жағынан қайта құру және экономиканы басқаруды жетілдіруді ілгерілету шаралары жүзеге асырылды. Үшіншіден, қаржы-несие және инвестициялық саясаттарға түбегейлі өзгерістер енгізілді.Осы шараларға қарамастан,материалдық өндіріс салаларында өндіріс көлемінің кеміуі тоқтамады,1993жылы таза материалдық өнім 1992жылмен салыстырғанда 14,8%-ке кеміді. 1994жылдың бірінші жартысы өндірістің төмендеуі, инфляцияның өрістеуі,халықтың әл-ауқатының,тұрмыс жағдайының төмендеуімен сипатталады.1994жыл 1 шілдеде 730 кәсіпорын толық немесе олардың бірен-сараны тоқтап тұрды,соның ішінде55,2мың жұмыскерді қамтитын 106 кәсіпорын толық жұмыс істеген жоқ.Сөйте тұра көп қаржыны несиеге алды,бюджеттен қаржы сұрады, қарызды өтей алмады,қарыз болса өсе берді.Осылардың нәтижесінде Ж/Ө осы жылдың қаңтар-маусым айларында 1993жылдың осыған сәйкес кезеңінен 27%-ке,өнеркәсіп өндірісінің көлемі-29,4мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттердің курделі қаржылары-61,2%-ке кемиді.Табыс деңгейі  1994жылы 1сәуірде Қазақстанда орташа жалақы 23,8 долларға тең болса,бұл көрсеткіш Өзбекстанда-39,6 Түркменияда-57,7 Ресейде-94 доллар болды.

                     Экономикалық реформа осындай қиын жағдайда жүргізілді.

Республикада реформаны жүзеге асыруға бағытталған3 бағдарлама қабылданды.Біріншісі 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасы.Дағдарысқа қарсы шұғыл шаралар және әлеуметтік-экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасы және мемлекеттік меншікті мемлект иелігінен алу және жекешелендірудің 2001-2005 жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы.

        Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік-экономикалық қайта құруды тереңдете жүргізудің кезек күттірмейтін шаралары туралы екінші бағдарламада 2001-2005жылдарға алғашқы кезеңге мынандай міндеттер қойылды:

         -мемлекет меншігінен алып,меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу:

         -тұтыну нарығын тауарлармен қанықтыру;

         -республиканың әлем шаруашылығына енуі.            

           Мұнда күштің басым жағын ұлт мүддесінің тәуелсіздігіне деген экономикалық саясатты белсене жүргізуге,инфляцияны мүмкін болғанынша төмендету,өндірістің құлдырай беруін тоқтату,оны өркендете беруге жағдай жасау,халықтың әлеуметтік нәзік жағына рынок кеселінің салдарын жеңілдету мәселелері топтастырылған.

           2005-2007 жылдар барысындағы екінші кезеңге көзделген міндеттер:

-республиканың шикізат өндіруге бағыт ұстауын жойып,

  нарықтың толық механизмін құру транспорт тараптарын

  тезірек дамыту және нарықтың барлық түрлерін де

  қалыптастыру;

-экономиканы монополизацияға соқтырмай,дұрыс бәсеке атаулыны кеңінен қолдау арқылы барлық тауар өндірушілерге шын мәнінде еркіндік жасау;

              -отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру,

5-7 жылға арналған кезеңде ашық экономиканы дамыту негізінде Қазақстанның әлемдік саудада алатын орнын нығайту,бюджет тапшылы мәселелерін шешу,ұлттық валютаға толық жол ашу,республиканың әлемдегі өнеркәсібі озық елдер қатарына қосылуы көзделген.

                 Еліміздің президенті Н.Назарбаев Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген кітапшасында экономика саласындағы стратегиялық мақсаттар деп мыналарды айтады:

                   -меншіктің негізігі түрлерін үйлестіре және іс-қимыл жасай отырып,бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік нарықтық және басқа жағдайлар жасалады.

-Қазақстанның табиғи ресурстарының дүниежүзілік таур нарығында  өзінің нақты айқындамасын жеңіп алу немесе басқа елдермен бөлісу...

-Тұтыну нарығын толықтыру

-Қазақстанды дамыту үшін шетл инвстиццияларын тарту және оны тиімді пайдалану.

                 Нарықтық экономикаға өту,меншік қатынастарын түбірімен өзгертуді талап етті.Өйткені,шетел тәжірибесі көрсеткендей мемлекеттік меншік 30-40 % болған,нарық өзінің экономика тиімділігін сипаттайтын сапасын жоя бастады.Сондықтан Қазақстанда нарықтың экономикалық қалыптасуы көп укладты экономикалық дамуын қарастырады.Мемлекеттік меншікті меншіктің басқа түріне өзгерту мен реттеу жүзеге асты.Меншік құқығы экономиканы мемлекеттен мүліктер азаматтарға берілді.Мемлекет иелігінен алу дегеніміз – мүлікті мемлекеттің басыбайлы меншігінен алып,оның иелері қатарына меншіктің басқа да түрлерін енгізу,мәселен,мемлекеттік зауыт енді акционерлік компания болуы мүмкін.Жекешелендіру дегеніміз - әр адамға меншік беру деген сөз.Жекешелендіру дегеніміз – меншіктің барлық түріне – мемлекеттік,ұжымдық,жеке меншіктің теңдігі мен құқығына қалапты жағдай жасайды. Меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру – нарыққа көшу барысында аса маңызды мәселе.Осыған байланысты елімізде «Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы» заң қабылданды.Жекешелендіру барысында Қазақстан мынадай ерекшеліктер мен қиыншылықтарды ескеруіне тура келді:

-         экономикалық реформалар басталғанда мемлекет меншігінде негізгі қорлардың 80 %-ы болды,жекешелендіру барысында мемлекеттік сектор үлесін 30-40 %-ке түсіру көзделінді;

-         экономикалық дағдарыс тереңдеп,үдеп жатқанда жүргізілді;

-         инфляциялық процестердің күшеюі жұмыс дәрежесінің төмендеуіне әкелді,өйткені өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға,халықтың жеткілікті қаражаты болмады;

-         республикалық халық шаруашылық кешенді ірі кәсіпорындардың үлесінің жоғары болуы;

-         экономика шикізат өндіру бағыты басым болды;

-         кәсіпорындардың аймақ бойынша,қалалар мен ауылдар арасында біркелкі бөлінбеуі.

Қазақстан Республикасында алу мен жекешелендірудің негізгі мақсаты:

-         шаруашылық субъектілерінің тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын қалыптастыру;

-         бәсекелестік ортасы құрып өндірісті монополиясыздандыруды қамтамасыз ету;

-         шағын және орта бизнесті дамыту;

-         шет мемлекетті өзіне тарта білетін,жеке бизнес басымырақ ұүрылым жүйесін дамыту және нығайту.

                  Жекшелендіру негізгі бағыттарында жекешеленген әдістері мен нысаналар кешені арқылы түсіну және жекешелендірумен объектілердің әр топтарының айрықшаландырумен байланысты іске асырылады.Крийтеришілер барысында кәсіпорындарды жекшелендірудің негізгі бағыттарына төмендегілерді жатқызуға болады:

-         объектінің халық шаруашылық мағынасы;

-         салаға қатыстылығы;

-         қызметкерлер саны;

-         негізгі қорлардың құны.

Кәсіпорындардың және ұйымдардың жұмыс істеушілер санына байланысты шарты төмендегідей бөлінеді:

-         жұмыс істеушілердің саны 20 адамнан кем емес кіші кәсіпорындар;

-         жұмыс істеушілер саны 200-5000 адамға дейінгі орта кәсіпорындар;

-         жұмыс істеушілер саны 5000 адамнан астам ірі кәсіпорындар.

Осы топтарға жатқызуға байланысты мемлекеттік меншікті жекешелендіру ұлттық бағдарламаға сай мынадай бағыттарда жүргізіледі:

-         ірі және бірегей мүлік кешендерін жеке жобалар бойынша жекешелендіру;

-         орташа кәсіпорындарын жаппай бірақ жекешелендіру;

-         шағын кәсіпорындарының аукцион,конкурстық сауда,коммуналдық шаруашылық,тұрмыстық қызмет көрсету арқылы қалыптасқан кіші жекешелендіру.

2001жылы 9 кәсіпорын жшелендіру олардың 21 %-і жеке меншікке берілді,57 %-і акционерлік қоғамдарға айналдырылды. Объектілердің негізгі көтерме және бөлшек сауда,қоғамдық тамақтану,тұрмыстық қызмет өрісі болып табылады.Кіші жекешелендіру процесі 3 кезеңнен тұрады:

1)     объектілерді таңдау және лоардың жекешелендіру мерзімін анықтау қажет;

2)     объектінің аукциондарда немесе конкурста сатылуын дайындау;

3)     объектінің сатылуы.

Әр және бірегей мүлік кешенді өнім шығарылатын немесе ерекше маңызды жұмыстар атқарса,сол сияқты мемлекеттік табиғи монополиясы болса Қазақстан Республикасының мемлекеттік инвестиция мен қаржы министрлігінің басшылығымен жасалған жеке жобасымен жекешелендіріледі.Олар белгілі инвестицияға келісілген шарт бойынша сату,аукциондарға немесе бәсекелерде басқаруға контракт жасау жолымен,сол сияқты акцияларды ашық саудаларда жекешелендіріледі.Мемлекеттік меншік объектілері 2 классификациялық топтарға бөлінеді:

-         мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жатқызылатын объектілер;

-         жекешелендіруге тыйым салынған объектілер.Олар: жер,су,әуе кеңістігі,жануар және өсімдік әлемі,табиғи ресурстар,елдің тарихи,мәдени құндылықтары.

Жекешелендіру субъектілері – сатушы,мемлекеттік орган,жекешелендіруді іске асыратын уәкіл.Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің объектілері – кәсіпорын,бірлестік,ұйымдар және олардың бөлімшелері,мәдени қызмет көрсету объектілері,мемлекеттік тұрғын-үй қоры,мүлік түрлері (ғимарат,құрал-жабдықтар,шикізат,өнім т.б.) шаруашылық серіктестіктерде жарғылық қордың акциялары мен үлестері т.б. құндылықтар.