Лекции по "Экономике"

Бұл сұрақтардың  ең біріншісі келесідей :   «Кәсіпорынның  перспективті анықтау үшін қанша  қаржы қажет?»  Бұл соманы және уақытты анықтау үшін қосымша қаржылық салымдарға қажеттілік пен фирманың шаруашылық қызметінің маңызды көрсеткіші арасындағы байланысты мақсатты түрде анықтау керек. Мысалы, дамуға қажет қаржылар өткізу көлеміне байланысты деп сеніммен айтуға болады. Бірақ бұлай үнемі бола бермейді. Егер де кәсіпорын бәсекелес пен күресу үшін шығарылатын өнім немесе көрсетілетін қызмет сапасын жоғарлату стратегиясын таңдаса, онда инвестицияға қажеттілікпен өткізу көлемі арасындағы байланыс сақталады, өйткені сапаның жоғарлауы үнемі бағаның жоғарлауына әкеледі. Ал бірақ бәсекелес пен күресу үшін өнім бағасын төмендету немесе тұрақтандыру  (инфляция  кезінде)  стратегиясы таңдап алынса, өткізілген аса үлкен түсімді күтудің қажеті жоқ. Әртүрлі шараларды енгізу шығарылатын өнімнің өзіндік құнын төмендетпеу мен байланысты шығындар қажет болады. Бұл кезде қаржыларды қажетсіну осы шығындар шамасымен анықталады.

Стратегиялық  қаржылық жоспардың екінші сұрағы инвестициялау  көздеріне қатысты. Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын жалпы бағыты осы  жобаны қай көздер арқылы қаржыландыру керек екенін шешуге арналуы  керек. Мұндай қайнар көздердің үшеуін бөліп көрсетуге  болады:  меншікті, тартылған және займ қаржылары.

Меншікті қаржылар кәсіпорын үшін  неғұрлым қызықты, өйткені оның тәуелсіздігі деңгейін арттырады, қандай да бір тәуекелге ұшырамайды, контагенттер алдында кәсіпорын беделін арттырады. Бірақ меншікті қаржылардың қалыптасуы екі шартпен анықталады: табыстардың  болуы және капитализациялау үшін уақытты болуы. Негізінде коммерциялық жобаны жүзеге асырудың екі шартының бірі  үнемі бола бермейді. Әдетте коммерциялық жобаны жасап, жүзеге асырғысы меншікті қаржысы болмайды, ал қаржысы бар адам оны өз бетінше жасағысы келмейді. Инвестициялау үшін меншікті  қаржыларды пайдалану тек ірі компаниялардың ғана қолынан  келеді.  Бірақ олар үшін бизнес – жоспармен   оның қаржылық бөлімі өз тартымдылығын жоғалтады.

Тартылған қайнар көздердің қаржысы бірінші орынды алады. Фирма басшылығының акцияны  қосымша шығаруы немесе бақылау  пакеті арасында сатып отыруы бірқатар инвесторлардың қаржыларын тартудың дәстүрлі тәсілі болып табылады. Бірақ бұл кезде фирма басшылығы саналы түрде бірқатар қауіпке барады. Олардың алғашқы фирмаға билік етудің біршама бөлігін жоғалтып алудан тұрады. Сонымен  бірге бұқара арасында акцияны табысты тарату күрделі міндет болып табылады. Ұсақ инвесторды жақсы жасалған бизнес жоспармен қарата алмайсыз, ол ірі инвесторлар өте ірі күшті қажет етеді. Сондықтан да кәсіпорыннан акционерлік капиталды тарату үшін тағыда екі шартты ұстану керек. Ұсақ инвесторларды оларға дивиденттер үнемі  төленіп, осы кәсіпорынның акциясының нарықтық бағалары төмендемейді деп сендіру керек, өйткені  тек осы факторлар ғана акцияларды ұсақ инвесторлар үшін кәсіпорын оларға барынша ашық болуы керек. Көріп        отырғанымыздай, акционерлік капиталды тартудың стратегиясын таңдай отырып, кәсіпорын өзінің қаржылық менеджментін қайта ұйымдастыруда оңай емес қадамдарға баруға мәжбүр болады.

Тартылған қаржылар ішкі көздерден де болуы мүмкін. олардың ішінде дәстүрлісі болып  еңбек ақыға арналған қаржылар табылады. Өз жұмысшыларының еңбек ақысы бойынша қарыздың оңтайлы деңгейін тауып, бекіткеннен кейін кәсіпорын еңбекақы қорын жоғарлатқанда ол автоматты түрде инвестициялау көзі ретінде пайдалануға болатын қарызды да ұлғайтады. Бұл кезде қаржылардың барлығы айналым капиталына салымдар ретінде бағытталады, өйткені оларсыз бірде - бір коммерциялық жоба  өмір сүре алмайды.

Займдарды банкирлер  мен облигацияшылардан алуға  болады. Банкирлер ссуда мен оның құның қайтару туралы көп ойлайды. несиені ұзақ мерзімге инвестициялауда не қамтамасыз ете алады? Тәжрибелі  әрі сақ банктерге несиені уақытында қайтаруға кепілдік беру үшін кәсіпорын  мүлкінен нені салуға болады? Осы сияқты үлкен сұрақтарға олар банктерге ссуда алуға бармастан бұрын кәсіпорын менеджерлері жауап берулері керек. Эмиссия кезінде корпоративті облигациялар акцияларға ұқсас болады.

Жобаны қаржыландыру тәсілін таңдауға оның бағыттылығы  әсер етуі мүмкін. Әрекет ететін кәсіпорындарда өндірісті кеңейтумен байланысты жобалар  үшін несиелердің көмегімен қаржыландыру тиімді деп саналады. Банкирлердің ойынша,бұл жердегі тәуекел үлкен емес, сәйкесінше несие құнын төмендетуге болады. Сонымен бірге мұндай кәсіпорындарда оның сенімді материалдық қамтамасыз етілуі болып табылатын активтер жетіп артылады. Ал, керісінше, жаңа кәсіпорындарды жасау, ірі техникалық жаңалықтарды жүзеге асыру жобалар үшін пайыз төлеу арқылы оны жабу қатаң жүргізіледі, ал бұл көптеген кәсіпорындардың қолынан келмейді.

Қаржылық стратегия  дегеніміз ол кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқарумен байланысты ұзақ мерзімді қызмет. Кәсіпорынның стратегиясы  жоспарлы түрде жүзеге асырылады. Қаржылық стратегия жеке этаптарға, яғни ішкі стратегияларға бөлінуі мүмкін. Стратегияның мақсаттары жүзеге асырылғаннан кейін, кәсіпорынның стратегиясын қайтадан қарастырады. Яғни оны өзгерту, жалғастыру, жақсартуы мүмкін. Қаржылық стратегия ішкі және сыртқы болып бөлінеді.

Ішкі стратегия  – кәсіпорынның қызмет ететін қуатын үлкейтуге, негізгі капиталын кеңейтуге  бағытталады.

Сыртқы стратегия – ол қаражаттарды кәсіпорындармен байланысты емес объектілерге салу арқылы капиталын кеңейту. Ішкі стратегия ол мерзімді қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады, ал сыртқы стратегия бір уақытта қаржыландыру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

Қаржылық тактика – бұл стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру үшін арналған қысқа мерзімді қызмет. Стратегия мен тактика арасында қарама – қайшылықтар және бірлік бар. Қарама – қайшылығы: бір жағынан стратегияның  мақсатта бос ақшалай қаржыландыруда инвестициялық қызметке жіберу арқылы кәсіпорынның ұзақ мерзімді рентабельдігін жоғарлату.

Тактиканың  мақсаты – кәсіпорынның өтімділігін  қамтамасыз етіп, тактикамен бір бағытта  қызмет ету. Қаржылық тактиканың негізге  мақсаты – ағымдағы активтер мен  пассивтерді тарту болып табылады.

2  Қаржы менеджментінің жоспарлау  саясатының  мәні және маңызы

Қаржылық саясат жалпы  мемлекеттік экономикалық әлеуметтік саясаты болып табылады және қаржы  мен несие аймағында мемлекеттік  қызметінің концепциясы, қаржы –  несие механизмі, сонымен  қатар елдің қаржы – несие саясатымен басқару.

Мемлекеттік қаржылық саясаттың негізін стратегиялық  бағыттар құрайды. Олар қаржының ұзақ мерзімді және орта мерзімді қолдану  перспективасын және негізгі мақсаттарға  жетуді қарастырады. Қаржының  функциясынан іс жүзінде пайда болатын және елдің экономикалық әлеуметтік дамуының сипатты белгісі болып табылады.

Әлеуметтік  – экономикалық саясаттың басты  мақсаттары:

• экономикалық өсудің тұрақтануы жүз жылдықтың сонына қарай жылына 5 пайыздан кем болмау керек;
• экономикалық нарықты тиімді функциоландыруы үшін институционалдық өзгерістердің комплексінің пайда болуы;
• экспорт пен өндірістің прогресивті структуралық қозғалысының қамтамасыз етілуі;
• табыстың өсуі және халықтың ұсынуы.

Мемлекеттік белгіленген  стратегиялық бағыттар экономикалық ситуацияның тұрақты факторларды бағалау және міндеттің  тұрақты өсімге ауысуы негізделеді. Экономикалық және әлеуметтік реформаның комплексті өткізуіне бағытталған, мемлекеттік саясаттың позитивті процестері сату арқылы тіркеледі деп күтілуде. Қаржылық саясат, қаржылық  тұрақтандыру ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтауға, инвестициялық климаттың экономикада өзгеруіне бағытталады.

Салық саясатының эффективті өткізілуі ұлттық экономиканың өсуіне қажетті шарт. Салық реформасы  салық жинауды жоғарлатуды және міндетті төлемдері барлық алымдардың жүйесін оңайлатуға бағытталған.

Қаржылық саясаттың  маңызды мақсаттарына – қаржылық және төлемдік тәртіпті күшейту, бюджеттік  дағдарыстан шығу, инфляция деңгейінің әрі қарай төмендеуі, кәсіпорындардың  қайта құрылу реформалануын өткізуі жатады.

Қаржы – несие  механизмі – басқару жүйесін  және өндірісін басқару теориясы категорияларының қолдануы мен тиімді  функциялануы тікелей байланысты. Бірақ  қаржы – несие механизмінің нақтылығын ашу күрделі, өйткені заң бойынша қаржымен басқару толық зерттелген жоқ. Негізгі жетістіктерді басқару - өндірістің жеткіліксіз бағалауында. Мұндай жағдайлардың себептері өндіріске қаржы және несиенің бүкіл халық шаруашылығына  ықпал етудің күшейтетін актуалді мәселелердің шешіміне әдістемелік жағынан нұсқау береді.

Басқарудың  нақтылығы функцияларда ашылады. Басқару  функциясы – бұл басқарудың белгілі  бір қызметінің түрі, басқарушылық еңбекті мамандандыру процесінде біріктірілген.

Оларға жататындар: жоспарлау, ұйым, координация, ынталандыру және бақылау. Қаржымен басқару сферасында  басқару функциялары өзінің спецификалық мазмұнын иеленеді.

Жоспарлау. Жоспарлау  – бұл дамудың ғылыми көзқарасы  және кеңейтілген өндірістің жолдарын анықтау болып табылады. Қаржылық жоспарлау мемлекеттің  экономикалық жоспарлауының құрамдас бөлігі болып табылады. Ол бөлек элементтердің өзара келісімін қамтамасыз етеді. Шығуы және шоғырландыру болған шаруашылықтың ішкі резервтерінде әрекеттеседі. Қаржымен басқару кезінде қаржылық жоспарлау жетекші және бағыттаушы рөлін атқарады және қаржы – несие жүйесінің бөлек звеноларында қаржылық және несиелік ресурстардың формаларын және тарату әдістерін бейнелейтін жоспардың негізінде пайда болады.

Елдің негізгі  қаржылық жоспары болып Қазақстанның мемлекеттік бюджеті табылады, онда қаржылық ресурстардың үлкен бөлігі топталған. Ол мемлекеттің ұйғарымына түскендер қаржылық саясаттың өткізілуіне арналған. Жоспарлау кезеңінде мемлекеттік бюджеттің табыстарымен шығыстардың, кәсіпорындардың қаржылық жоспары және ұлттық шаруашылықтың салалары мүліктік және сақтандыру ұйымдарының қаржылық жоспары, несиелік жоспар қажетті байланыс орнатады. Сонымен қатар қаржылық және несиелік жоспардың көрсеткіштерін жоспарлау салық салуды реттеу құралы мемлекеттік бюджеттің көрсеткіштерінен іс жүзінде тәуелді, сондықтан қаржылық жоспарлауда бюджеттік жоспарлау орталық орын алады.

Кәсіпорындардың және шаруашылық ұйымдарының қаржымен басқару процесі – басқа маңызды  звеноның жалғыз қаржы – несие  жүйесі - әр кәсіпорындардың қаржылық жоспарды құрудан басталады, бизнес – жоспарға кіретін соңғы бөлім, оның ішінде табыстар ақшалай формада көрінеді.  Өндірістік және шаруашылық қызметінің басқа түрлерінің шығындары және  қаржылық нәтижелері: қаржылық жоспарлар алдағы жоспарлы кезеңге ақшалай қорлардың қалыптасуы мен шығындалуы қарастырылады және осы арқылы олардың  қаржыларын басқару процесі алдын ала анықталады.

Сақтандыру,  несиелеу және басқа қаржы – несие  жүйесінің басқару  қаржылық  жоспарға сәйкес жүзеге асырылады. Сонымен  қатар қаржылық жүйенің әр звеносында басқару функциясы жетекші болып табылады.

Ұйым . Бұл қаржының  басқару функциясын таңдауда және басқару  органдарының құрылу жүйесінде сипатталады, бағыну тәртіптері бойынша әр ұйымның  құқығының және міндетінің қаулысы  болып табылады. Кең мағынада берілген функция өндіріс нәтижесінің жақсаруын сонымен қатар жаңа әдістерді өндеу ықпалын болжайды. Мысалы: бюджетте таза табысты алу әдістерін таңдау, қаржыландырудың әртүрлі формаларының сәйкес келуі, банктік қызметтердің прогресивті түрлерге енуі, ақшалай есептердің жандануы және тағы басқа. Ұйымның орындау нәтижесінің функциясы басқару амалдарының структурасын құруда нақтыланады және тағы басқа нормативті құжаттауда анықталады.

Координация. Қаржымен басқару саласында координация  ақшалай қаражаттардың шығындалған қорлары және қарастырылған жоспардың құрылу сатысы диспропорциялар шаруашылық  шарттардың өзгеруі нәтижесінде пайда болады. Осылайша, координация кәсіпорындардың қаржысымен басқаруда қазіргі заманғы себептердің  қаржылық  жопардың орындамаушылығы және қаржылық кәсіпорындардың сауығуы өндірісті өңдеу,өндірістің дамуына қаржыландырудың және несиелендірудің қосымша қайнар көздерін іздестіру, сонымен қатар уақытша қаржылық қиыншылықтардың жазылуы.

Ынталандыру. Берілген функцияны орындай отырып басқару органдары адамдардың іскерлік белсенділігін, материалдық және рухани қажеттіліктермен байланыстырады.

 Қазіргі  заманғы экономикалық шарттарда  материалдық қызығушылықтың қолдануы  объективті қажеттілік болып  табылады. Жұмысшылардың ынталандыру  қызметі олардың қоғамдық, коллективтік және жеке көзқарастарының қанағаттандырылуы жолымен өтеді. Қаржы – экономикалық жүйенің көзқарастары экономикалық көзқарастармен және коммерциялық ұйымдармен, акционерлік қоғамның акционелерімен тығыз байланысты.

Қоғам өндірістің дамуы және мемлекеттің қаржылық саясатының негізінде тиімді қалыптасуда, үй құрылысын қаржыландыру саласында, білім және мәдениет деңгейінің  жоғарлауының қызығушылығын танытты. Мемлекеттік бюджетте осы қоғамдық қызығушылықтар кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын есептеу арқылы қанағаттандырылады. Осы мақсатпен халықтан салық салу формасында адамдардың табыстарының бөлігі мемлекеттік бюджетке есептен түседі.

 Табыс алумен  байланысты нарықтық жағдайда  кәсіпкерлік қызметінің негізгі  мақсатынан шаруашылық ынталандыру объективті түрде басқару функциясынан  шығады. Нәтижесінде қызығушылық қаржы - шаруашылық қызметінде, еңбекақы төлемінің өсуінде, акционерлік қоғамның акцияларымен дивиденттерді алу, салық салу жүйесінің әділетті қалыптасуы, экономикалық мақсаттылық пропорцияларды сақтау кәсіпорындардың таза табысын таратуда  жинақтау және тұтыну сипатталады.

Ынталандыру шаруашылық  қызметінің нәтижесінде белгілі  бір материалдық жауапкершілікті  білдіреді. Шаруашылық субъектілердің материалдық жауапкершіліктің қаржылық әдістерінің өткізуі олардың жетекшілері және жұмысшылары практикада әртүрлі болады.

Кәсіпорында  материалдық жауапкершіліктің тура формасына                пени, айыппұлдар  банктік ссудаларды уақытында жаппау, тәртіп бұзғанда алынады. Эффективті емес қызмет кезінде кәсіпорынға  банкроттық процедуралар қолданылады. Шаруашылық заңдылығын бұзған кезде кәсіпорынның жетекшілеріне айыппұл жүйесі қолданылады. Шаруашылық ұйымдарға және басқа кәсіпорындардың жұмысшыларына айыппұлдар, сыйақы айыру, еңбек тәртібін бұзған кезде жұмыстан шығару қолданады.