МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ....................................................................................................................3 

1. Кәсіпорын  аҚШАЛАЙ   қаражаттар АЙНАЛЫСЫН  басқарудың теориялық   негіздері

1.1 Кәсіпорынның  айналым қаражаттарын басқарудың мәні ............................5      

1.2 Айналым қаражаттарының  құрамы мен құрылымы ...................................11

1.3  Кәсіпорынның  айналым қаражаттарының айналысы ................................17

1.4 Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері ..........................................21 

2  КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ  ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ (“АСТАНА     ТРЭЙД ИНТЕРНЭШНЛ” АҚ МЫСАЛЫНДА)

2.1  Кәсіпорынның  қаржылық-экономикалық жағдайын  талдау ....................24

2.2 Кәсіпорынның айналым капиталындағы жоспарлық  
қажеттілігін   анықтау ..........................................................................................27 

3. КӘСІПОРЫННЫҢ  АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ  СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ

3.1 Айналым қаражаттарын қолдану тиімділігі ................................................36 

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................40

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...........................................................42 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

  КІРІСПЕ

 

  Қоғамымыз “Қазақстан – 2030” стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат ретінде нарықтық экономиканы дамытуға негізделген экономикалық өсу, денсаулық сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру салаларын дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногынын шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз бірнеше міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның өсуін басқару. Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын күшейтуге мүмкіндік береді.»-деп айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2010ж. Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында. /1, 4-5 б/

  «Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.» - деп Елбасы өзінің 2010ж. Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында айтып кеткен. /2, 6-8 б/

  Еліміз  тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы  кездегі қиындықтар біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.

    Зерттеу тақырыбының  өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару көптеген белгілермен ерекшелікшеленеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады. Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие. Кәсіпорында  міндетті түрде  ақшалай қаражаттар мен олардың эквиваленттерінің болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі қаржы менеджметінде  қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдаудан, ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы себептерге байланысты нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны басқаруда ақшалай қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.

  Курстық жұмыстың мақсаты -  кешенді талдау негізінде кәсіпорынның айналым  қаражаттарын басқару тиімділігін  жоғарылату бойынша шараларды жүзеге асыруға ұсыну.

  Курстық зерттеудің басты мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:

  - «Астана Трэйд Интернэшнл» акционерлік  қоғамының  айналым қаражаттарының  жағдайын және қолдану тиімділігін  бағалау;

  - «Астана Трэйд Интернэшнл» акционерлік  қоғамының     меншікті айналым қаражаттары мен ағымдық қаржылық қажеттіліктерін басқару тиімділігін бағалау;

  -  айналым капиталын басқаруды  жетілдіру жолдары мен резервтерін  іздестіру. 

  Зерттеу объектісі – «Астана Трэйд  Интернэшнл» акционерлік қоғамының  айналым қаражаттары.

  Зерттеу пәні - кәсіпорынның айналым капиталын басқару.

  Курстық жұмыстың әдістемелік негізін қаржылық талдаудың әдістері құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық мәліметтерді жинау  мен топтау; динамика қатарларын талдау; кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың қазіргі заманғы әдістері; кәсіпорынның ағымдық қаржылық қажеттіліктерін басқару.

  Зерттеудің  ақпараттық негізін кәсіпорынның бухгалтерлік және қаржылық есептілігінің мәліметтері, кәсіпорынның ішкі нормативті-техникалық құжаттары, мерзімді баспа құралдарының ақпараттары, қаржылық менеджмент саласындағы отандық және шетелдік мамандардың оқулықтары  құрайды.

     Курстық жұмыс кіріспеден, үш  маңызды бөлімдерден, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен  және қосымшалардан құралады.

  Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні, әдістемелік  және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің тәжірибелік  маңыздылығы көрсетіледі.

  Бірінші бөлімде кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың теориялық негіздері  келтірілген; олардың қаржыландару көздері мен  нарықтық экономикадағы  ролі көрсетілген, кәсіпорындағы айналым  қаражаттарын ұйымдастыру мәселері және олардың қазіргі қазақстандық жағдайлардағы қызмет ету ерекшеліктері аталған.

  Курстық жұмыстың екінші бөлімі айналым қаражаттарын басқару мен талдаудың әдістемелік  аспектілеріне арналған: қаржылық талдау негізінде кәсіпорынның айналым  қаражаттарына деген жоспарлы қажеттілігі  анықталған; көрсеткіштердің динамикасы бағаланған; іскерлік белсенділік коэффиценттері анықталып, олардың айналым қаражаттары жағдайына әсері көрсетілген. 

  Үшінші  бөлімде қойылған мақсаттар шегінде  кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқару механизмін жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстар ойластырылған.

  1. Кәсіпорын аҚШАЛАЙ қаражаттар АЙНАЛЫСЫН басқарудың теориялық  негіздері 

  1.1 Кәсіпорынның айналым  қаражаттарын басқарудың  мәні 

  Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің құрамдас бөлігі болып табылады. Оларды пайдаланудың жағдайы мен тиімділігі кәсіпорынның табысты қызметінің негізгі шарты болады. Нарықтық қатынастардың дамуы оларды ұйымдастырудың жаңа жағдайларын анықтайды.

  Инфляция, төлемсіздік және басқа да дағдарыстық  құбылыстар кәсіпорындарды айналыс  қаражаттарына қатысты өз саясатын өзгертуге, толықтырудың жаңа қайнар көздерін іздеуге, оларды пайдаланудың тиімділік мәселесін зерттеуге мәжбүр етеді. Өндірістің материалдық негізі болып еңбек өнімі ретіндегі өндірістік қорлар табылады. Қызмет көрсету процесі барысында еңбек өнімдері мен еңбек құралдары әрқалай және әртүрлі дәрежеде  өндірілетін өнім құнына өз құнын тасымалдайды. Осының арқасында өндірістік қорлардың негізгі және айналыс қорларына бөлінуі дәлелденеді. Айналымдағы өндірістік қорлар өндіріс саласына қызмет етеді және бір өндірістік цикл процесінде бастапқы түрін өзгертіп, дайын өнім құнына өз құнын тасымалдайды. Өз айналымында айналым қорлары кезек-кезек ақшалай, өндіргіштік және тауарлық форманы иеленеді, бұл олардың өндірістік қорлар мен айналыстағы қорларға бөлінуіне сәйкес келеді. /1/

  Айналымдағы өндірістік қорлар өндіріске қажетті шикізат қорлары, негізгі және қосымша материалдар, стаып алынатын жартылай фабрикаттар мен қосымша өнімдер, жағармай, жөндеу жұмыстары үшін керекті бөлшектер, аз құнды және тез тозатын бұйымдар, аяқталмаған өндіріс ретінде болады. /2/

  Айналым қорларына мыналар кіреді: дайын өнім, ақшалай қаражаттар және дебиторлық қарыздар.

  Әрдайым қозғалыста бола тұра, айналымдағы өндірістік қорлар мен айналыстағы қорлар қаражаттардың үздіксіз айналымын қамтамасыз етеді. Кәсіпорындар қорларының айналымы шикізаттарды, материалдарды, жағармайды және басқа да өндіріс құралдарын алуға ақша түрінде құнның авансталуынан басталады- бұл айналымның бірінші кезеңі. Нәтижесінде  ақшалай қаражаттар, айналыс сферасынан өндіріс сферасына көшуді көрсете отырып, өндірістік қорлардың түрін иеленеді. Сонымен қатар бұл жерде құн шығындалмайды, авансталады, өйткені айналым соңында ол қайтадан қалпына келеді. Айналымның екінші кезеңі өндіріс процесінде жүзеге асырылады, яғни еңбек күші, құрамында тасымалданған және жаңа қалыптасқан құны бар жаңа өнімді жасап, өндіріс құралдарын өндірістік тұтынуды жүзеге асырады. Авансталған құн қайтадан өзінің түрін өзгертеді - өндірістіктен тауарлыққа ауысады. Айналымның үшінші кезеңінде өндірілген дайын өнімді (жұмысты, қызметті) өткізіледі және ақшалай қаражаттар алынады. Бұл кезеңде айналым қаражаттары қайта өндіріс сферасынан айналым сферасына көшеді. Үзілген тауарлық айналым жаңғыртылады, құн тауарлық түрден ақшалай түрге айналады. Өнімді   жұмыстарды, қызметтерді) дайындау мен өткізуге кеткен және өндірілген өнімді  (жұмыстарды, қызметтерді) жүзеге асырудан алынған ақшалай қаражаттар соммасының айырмасы кәсіпорынның ақшалай жинақтарына теңеледі.

  Бір айналымды жүзеге асырып болған соң, айналым қаражаттары жаңасына көшеді. Айналым қаражаттарының тұрақты қозғалысы өндіріс пен айналымның үздіксіз процесінің негізі болып табылады. Бұл айналыс қаражаттарының ең маңызды қызметтері болып табылады- өндірістік.

  Айналым қаражаттарына талдау жасау барысында айналым қаражаттарының айналым жылдамдығына әсер ететін негізгі факторларды атап өту қажет. Олардың негізгі факторлары 1 суретте көрсетілген.

  

  Сурет 1. Айналым қаражаттарының айналымына факторлар әсері 

  Айналым қаражаттары өндіріс саласына, айналым  саласына, халық шарушылығындағы  есеп жағдайларына, соныменен мемлекеттегі ақша айналысына маңызды әсерін тигізетін  негізгі қаржылық категориялардың  бірі болып табылады, олар екінші қызметті атқарады – есеп-төлемдік./2/

  Жасалатын айналымдағы өндірістік қорлардың  және айналыстағы қорларының қорларына  ақшалай қаражаттардың авансталуы ретіндегі айналым қаражаттарының анықтамасы бұл категорияның толық  экономикалық мәнін ашпайды. Бұнда  айтылмаған жағдай: ақшалай қаражаттардың белгілі бір соммасын аванстаумен бірге өндіріс процесінде жасалатын қосымша өнім құнын бұл қорларға аванстау процесі жүзеге асады. Сондықтан рентабельді кәсіпорындарда қорлардың айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым қаражаттарының  соммасы алынған табыстың белгілі бір соммасына ұлғаяды. Табыстылығы төмен кәсіпорындарды айналым қаражаттарының сомасы қорлардың айналымы аяқталғаннан кейін шығындарға байланысты кемиді.

  Соныменен, айналым қаражаттары кәсіпорынның өндірістік бағдарламаларды және есептерді уақытылы орындауды жүзеге асыратын қажетті минималды көлемдегі айналыстық өндірістік қорлар мен айналым қорларының жоспарлы түзілуі үшін ақшалай түрдще авансталатын құн болып табылады. Айналым қаражаттары ақшалай және материалдық ресурстарды қамтитындықтан, олардың ұйымдастырылуы мен пайдалану тиімділігінен материалдық өндіріс процесі ғана емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да тәуелді болады. /2/

  Айналым қаражаттарын ұйымдастыру олардың  тиімділігін жоғарлату мәселелері кешенінде басты болып табылады. Айналым қаражаттарын ұйымдастыру мыналарды қарастырады:

• Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамын ұйымдастыру;
• Айналым қаражаттарына деген кәсіпорынның қажеттілігін анықтау;
• Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін анықтау;
• Айналым қаражаттарын пайдалану мен олармен айла-әрекеттер жасау;
• Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі мен ақталуына жауапкершілік. /3/