Кәсіпкерлік қызметтегі франчайзинг жүйесін дамыту

   Қазақстанда соңғы жылдары франчайзингтік нысанды  таңдаған бірқатар компаниялар нарықта белсенділік танытуда. Қазақстан франчайзинг қауымдастығы мәліметтерін жинақтап, оларды зерттеу барысында еліміздегі франчайзингтік жүйелердің қызмет ету салалары бойынша даму қарқыны мен үлесі 1-кестеде сипатталады.

   1-кестеде  көрсетілгендей, франчайзингтік компаниялардың ең дамыған салалары – қоғамдық тамақтандыру және бөлшек сауда саласы. Франчайзингтік фирмалар жылдам тамақтандыру кәсіпорындарының санындағы үлесі 2007 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 3,9 есе, ал 2004 жылмен салыстырғанда 1,9 есеге өсіп – 4,3%-ды, ал фирмалық бөлшек сауда үлесі сәкесінше 8,6 және 3 есесге ұлғайып – 8,2%-ды, азық-түлік өнімдерінің ерекше түрлерін сату -2,4%-ды және денсаулық сақтау және фитнес 2,4 есеге артып – 3,3%-ды құрады. Бұл мәліметтер жоғарыда қарастырылған еліміздегі франчайзингтің ерекшелік-терінің негізгі сипаттамаларын растайды.  

1-кесте – Қазақстандағы қызмет көрсету саласындағы франчайзингтік кәсіпорындарының үлесі

(сәйкес  салалар бойынша) 

   Осы көрсеткіштерге сәйкес еліміздегі франчайзингтік бизнестің келешекте қарқынды даму бағыттарын айқындауға болады, олар:

   - туристік кластерді дамыту бағдарламасына  сәйкес қоғамдық тамақтандыру;

   - қонақ үй шаруашылығы;

   - тұрмыстық қызметтер;

   - бөлшек сауда;

   - бизнесті ұйымдастыру мен жүргізуге қатысты кеңес беру;

   - автокөлік және оны жөндеу;

   - құрылыс-жөндеу қызметтері.

   Таяудағы  тарихқа шамалы көңіл аударайық. 2000 жылы Қазақстан Республикасы франчайзингінің  пионері G&G және Baskin Robbins Almaty болды. Жыл  өткен соң қазақстандықтар өзіміздің Rosinter брэндімен «танысты». Одан кейін «Benneton», «MaxMara», «Bally», «Dolche Gabanna», «ПатиоПицца», «Планета Суши» «Американдық Бар және Гриль», «World Class», «Cash & Carry», «EuroCar», «1С» және басқалары үшін белсенді әрекеттер уақыты келді. «Finn Flare» – фин акцентінің бізге жақсы танымал бөлшектік желісі – Қарағанды, Астана және Қостанайда әлдеқашан дүкендері бар және Алматыда, Қарағандыда, Астана мен Көкшетауда франчайзингтік жүйедегі жаңа нүктелерін ашқан. Кезекте енді Шымкент, Атырау, Ақтау, Петропавл, Павлодар Өскемен, Ақтөбе тұр. 2008 жылдың аяғына таман барлық дүкендердің саны 18-ге дейін өседі және Finn Flare осылайша республиканың кең территориясындағы барлық басты қалаларына тарайды.

   Қазақстан Республикасында Ресейден бірталай франчайзер-лері жұмыс жасайды. Олар өздерінің меншікті франшизаларын сатады және мұнда кейбір шетел брэндтерінің франшизрлері иеленетін сату құқығын қолданады. «Бразерс және компания» («Сбарро», «Баш на Баш» «Шығыс базары», «Виаджио» брэнд-тері) секілді ресейлік желілік мейрамхана иесінің Қазақстанға деген үлкен жоспары бар. Компания Алматы мен Астанада аз дегенде 4 мейрамхана болғанын қалайды және әлеуетті франчайзи, субфранчайзерлермен келіссөздер жүргізеді.

   Әрине, барлық ресейлік «премьераларды» сәтті деп айтуымызға болмайды. Тек 2004 жылы ресейлік «Пятерочка» қазақстандық «Дала-Инвест» ЖШС-не франшизаны сатты, нәтижесінде ол қазіргі сауда форматтарында ұсақ көтерме өнімдер нарығының орнын толтыру процесінде үлкен рөл атқарды. Дегенмен жергілікті эконом-кластағы бәсекенің артуымен қатар желілерінің дамуы да тоқтатылды және ол жарық емес, тауар қатарындағы тар, былықты, жұпыны сервис пен көбінесе баға жағдайының тым артуы нәтижесінде қатаң сынның объектісі болып қалды. Қазір «Дала-Инвест» ЖШС «7'Я» жаңа атауымен ребрэндинг желісін жүргізеді. Әзірге 33 сауда объектісінің желісі «Пятерочка» деп аталды, ол эконом-класс дүкендерін біріктіреді. Енді оларға орта деңгейдегі супермаркеттер болуға тура келеді. Ал аса үлкен емес айналым мен дүкендердің бөлігі әншейін ғана жабық болады, бірақ оларсыз-ақ қазақстандық ритейлде «Пятерочка» үлесі шамалы болған еді. Жергілікті эксперттер есептегеніндей, белгілі орнын басатын осы оқиғаның барлығы франчайзер тарапынан дұрыс бақылаудың болмауынан және жаңаға логотип ұсынылған бизнес модельдің бастапқы әлсіздігінен пайда болды. Қазақстандық орындауда эконом-класс өте үнемді болып қалды. Бұл сонымен бірге Мәскеуде де «Пятерочканың» тұтастай «тәртібіне» мықты екілікті қоюға болады және қою керек дегенді білдіреді.

   Тұтас алғанда ресейлік бөлшектік желілер  Қазақстандағы ұлттық нарықтың өзіндік  ерекшелігін түсінбеуінен екі жақтың түңілуіне себеп болғанын байқаймыз. Оның үстіне халықтың өте төмен тығыздығы  мен (тіпті Ресейден де аз) сол кездегі  территорияның кеңдігі және экономикалық орталықтың жайғасымы логистикада үлкен қиындықтар тудырады. Бұл жерде екі елдің нарығының сыйымдылығымен салыстыруға келмейді, Ресейдегідей тап осындай айналым активіне шығу қиын. Осы себептермен дайындалмаған «көршіге жорықтар» сәтсіздіктердің бәріне ұшырау мүмкіндігіне ие. Тіпті, бұл жерде ұлттық та, сонымен қатар аймақтық ритейлерлер де нығаюда, бәсеке әр жыл сайын өсуде. Ресейлік сауда бизнесі үшін Қазақстанға өктемдік жүргізуін «сиқырлы таяқ» деп есептеуге келмейді, ол ресейлік активтерге жақсы толықтыру болады. Кез келген жағдайда ең алдыменен бизнестегі өзінің моделіңді экспорттаудан бұрын оларды тәртіпке келтіру керек. КАФ президенті Андрей Захаровтың сөзімен айтқанда кәсіпкерлердің санын есептеу керек, сатып алынған франшизалар бойынша жұмыс істейтіндер қиын жүйелеу есебі тәртіпке салынбаған. Франчайзердің саны – шамамен жүздің жартысы. Кез келген жағдайда АҚШ стандарты бойынша шағын бизнестің әрбір екі кәсіпорыны франчайзинг шарты бойынша жұмыс жасайды және сондайы да, басқасы да өте аз. Ол орта мерзімді перспективада өсімінің шұғыл сипатын жобалауға негіздеме береді. Қазіргі таңда ұзақ мерзімді құрылыс дүрлікпесін бастан өткізетін Қазақстанда франчайзингтік жүйеден бірінші болып жылжы-майтын мүлік секторы және сонымен қатар клиенттермен жұмыста ұқыптылық пен аса сенімгерлікті талап ететін элиталар орын алады.

     Бұл сегментте қолайлы жағдайлар  аз дегенде он жылдық-тың аяғына  дейін сақталады. Қазір франчайзинг  бойынша мынадай жергілікті нарыққа танымал Umex Realty (1998 жылы жылжымайтын мүлік нарығынан Қазақстандағы бірінші ұлттық риэлтер-франчайзері болып табылатын) және Almaty Real Estate агенттіктері дамып жатыр. Таң қаларлығы, тек жарты жылда Umex Realty брэнді бойынша сатулар 314% артты – бұл американдық эксперттің қатысуымен зерттеп дайындалған сауатты франшиздік пакеттің арқасы екені анық. Компания солармен Украина және Ресей нарығына шығуды жоспарлап отыр. Ал Қазақстанға келсек, мұнда өркендеген жылжымайтын мүліктің нарығында франчайзи рөлінде өзін сынап көруді қалайтындарды табу қиындық болып көрінбейтін сияқты.

   Франчайзерлер үшін қазіргі перспективті басқарулар ішінен тұрғын үй және сауда интерьерлері, үш жұлдызды қонақ үй (Ресейдегідей қымбат сегмент, көбісінде таңдалынып қойған), желілік мейрамханалар, фирмалық автомобильді техорталықтар дизайндары секторларын айтуға болады.

   Қазақстандық  бизнесмендер әзірге франчайзер сирек  болуда және Қазақстан Республикасының  экономикалық ведомстволары да шикізат  табыстарымен сиқырланған тәрізді, бұл бағытта мәнді ештеңеге әрекет етпей отыр. Өйткені, бұрынғы көшпелілердің өз ұлттық ерекшелігі де шағын және орта бизнеске, әдеттегідей, табиғи байлықтан береді, бұл әлемдік қауымдастыққа өнімінің бірегей жүйесімен өзі туралы жақсы мәлімдеуге мүмкіндіктер береді. Бұл жерде бірдеңені ойдан құрастырып айта салудың керегі жоқ, бұрын айтқанымыздай: барлығы да ежелгі гректермен ойлап табылған. Ал егер де шындап айтсақ, басқа елдің тәжірибесін қарау жеткілікті және оны ұлттық нақтылыққа қою керек.

   Мәселен, үлкен коммерциялық потенциал (әлеует) қазақ асханасына салынған. Тіпті украиндықтарға қарағанда еш кем емес екендігін айтайық. Тек осы ТМД мейрамханасынан біреуді кездестіруіміз екіталай, ал қазақстандық мейрамханадан күндіз шырақпен іздесең де таппайсың. Салауатты өмір салты культі шеңберінде гастрономдық туризм деп аталатын экзотикаға ұмтылу және он елге коммерцияланған қымызды, шұжықты және жылқы етінен жасалған тағамдарды, тәттілерді шеберлік-пен сату білгірлігі және соған сәйкес ұлттық мейрамханалар мен азық-түлік дүкендерінің желілері болуы мүмкін еді. Сонда өндірістік дивизия франчайзерлердің қолында жиі қалатын еді. Сонымен қатар туристердің халаттарды, жеңіл аяқ киімдерді, киіз үйлер мен басқа да «тарихи эксклюзивтерді», шетелдіктер үшін «пафостық» болып саналатын түлкі мен қасқыр терілерінен жасалған ұлттық бас киімдерді белсенді түрде сатып алуы өзінің ыңғайлы сағатын күтеді. Әзірге, ұлттық брэндтер ішкі нарықта жетілдірілуін жүргізеді деп есептейміз. Ашық көрсетілген танымал имиджбен желілік дамудың бабына кірген үлкен компаниялар пайда болды, ол Алматыдағы «Дастархан» мейрамханасы, «СМАК» дүкені, «Нәзік» аспаздық нүктелері.

   Болашаққа қарауда осы сауда маркалары  Ресеймен шекараны қиып өтеді және ары қарай Батысқа «ауытқитын»  болады. Қандай жағдайда болса да тап осы процесс КАФ пен USAID (АҚШ-тың Мемдепартаментіндегі халықаралық дамыту жөніндегі агенттігі) жіберуге талпынады франшиз өнімінің қалыптасуы үшін ұтымды қазақстандық компаниялардың бірге жүргізетін іріктеуі – жоғарыда аталған Umex Realty олардың санына кірді. Одан басқа, АҚШ үкіметі Қазақстанмен страте-гиялық ынтымақтастық курсы шеңберінде, Орталық Азияның негізгі елі ретінде, сонымен қатар өз брэндінің максималды жылжуына талпына отырып, қазақстандық франчайзидің несиелеу жеңілдіктері бойынша шаралар кешенін жақсартты. Осы тұста байқайтынымыз, елдің экономикасындағы шетел капиталының жоғары үлесінің айналасында не үшін оппозиция президент Назарбаевты сынға алады – көпұлтты республиканы бір қалыпты қазақыландыру мен ұлттық өзіне-өзі сәйкестендірудің қазіргі процесімен осы қауіпті қатар қарастыратын батыс брэндтерінің пайда болуы (ресейліктердікі тіпті өте аз мөлшерде) шенеуніктер мен тұрғындардың бір бөлігін едәуір мазасыздандырады. Дегенмен жаһандануға деген жалпы талпыныстар экономикалық және қоғамдық өмірдегі ұлттық мотивтерден де, тіпті меншікті брэндтерді қалыптастыру баяу жүріп жатқан жағдайда анағұрлым күштірек болып тұр.

   Қазақстандық  бизнеске әлі транспаренттіктің  тиімді деңгейіне шығуға, сауатты  түсіндіріп жазуды үйренуге және өзінің бизнес-моделінің таралымын көбейтуге, тартымды функционалды корпоративтік стиль мен методологияны құруға тура келеді. Қазақстандық франчайзерлердің тұтас жарналары қайткен күнде де тәртіппен бірнеше жыл бойы орта әлемдіктен төменірек болады. Және бұл өзінің аса шектелген инвестициясына қосымшаның мүлдем жаңа (демек, бәсекеден тыс табылатын) сферасын іздейтін ұсақ шетел кәсіпкерлерінің қазақстандық франчайзиге деген ақырғы тұтынушы ретіндегі «жаңаға» ерекше қызығушылығын алып келуі керек. Алайда сәтті қазақстандық брэндтер өте қызық әлбетте, тек ұсақ бизнес үшін ғана емес. Өзінің сауда маркасына теңіз “акуласы” ретіндегі Coca-Colaны қосып алған жергілікті Foodmaster компаниясының тарихын (барлық мағынасында) мысалға келті-рейік. Әңгіме мынада, өндірушілер үшін сүт өнімін өндіруге мамандандырылған Foodmaster компаниясы Piko маркасымен нектар және шырын сусындарын шығарып жатты. Сол кездерде брэнд әйгілі болып қалды және тауарлар жақсы өтіп жатты. Coca-Cola эксперттерінің өздері зерттеу жүргізу барысында шырын сусындарын қазақстандық нарықта өтімділігіне көздері жетті. Атлантадағы өзінің орталық басшылығының шешімі бойынша Coca-Cola келіссөздер жүргізіп, жергілікті нарықта шырын мен нектар сусындарынан оның соңғы лидеріне айналуы үшін брэндті $ 600 мыңнан астам ақшаға сатып алды.

   Бұл интеллектуалды мәміле екі жақ үшін жоғарытиім-ділікте болып қалды. Foodmaster нәтижеде өзіне барлық өндіріс-тік  желілерді қалдыра отырып, сүт  өнімдері ісіне шоғырланды. Трансұлттық  алпауыттар үшін әр әрпі 150 мың $ болатын, тек Piko – төрт әрпі қалды. Әлбетте, бірақ одан Coca-Cola да залал шеккен жоқ. Айналымға түскен бұл әріптер маректингте шырын мен нектардың сусындарының ірі капитал салымынсыз қазақстандық нарыққа жедел және оның үстіне, газдалған су бизнесінен үздік бұл сегментте ерекше тәжірибеге ие болмай-ақ шығуына мүмкіндік берді.

   Әділдік негізіндегі франчайзингтік өзара  қатынастарды қамтамасыз ету үшін Халықаралық  франчайзингтік және Европалық қауымдастығы құрылған. Сонымен қатар көптеген елдерде Ұлттық франчайзинггік ассоциациялары пайда болуда.

   Бизнесті  ұйымдастырудың франчайзингтік формасы  қарапайым және тиімді. Оның негізгі  мәні – бір компанияның (франчайзер) өзінің тауарлық белгісін, атауын (бренд) белгілі бір анықталған шартта басқа  бір кәсіпорынға (франчайзиға) қолдану  құқығын ұсыну.

   Франчайзинг кәсіпорынның өз өнімін сату нарығын  шұғыл кеңейтуге, кәсіпорында жоқ  елеулі қаржылық салымдарсыз мүмкіндік  береді. Франчайзи франчайзердің  саудалық белгісі-мен жұмыс істей  отырып, пайда өсімін, оның өзін (франчайзер компания) және өнімін жарнамалануын қамтамасыз етеді [16-17,].