Кәсіпкерлік қызметтегі франчайзинг жүйесін дамыту

     Кәсіпкер  өндірістің негізгі үш факторын іске қосып, өзі төртінші фактор болып  ресурс иелеріне төлем төлеуді қамтамасыз етеді: жұмыс күшіне еңбек ақы; капиталға  пайыз; жер иелеріне рента; кәсіпкерлерге  кәсіпкерлік пайда.

     Социализм мен капитализмнің экономикалық айырмашылығы: біріншісінде жұмыс күшінің  өндірген қосымша құны бүкіл қоғам  мүддесіне жұмсалады, ал екіншісінде  – қосымша құн үшке бөлінеді: пайызға, рентаға және кәсіпкерлік  пайдаға.

     Жаңа  қоғамның негізін тұрақты, тиімді құру үшін кәсіпкерлер табын даярлау керек. Кәсіпкерлік қабілеті қаражаты бар тапты құру үшін, бірінші, білім керек, екінші, өкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта қарауы қажет. Елдің болашақ тағдырын білікті кәсіпкерлер шешеді және олар өз елінің гүлденуіне аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын, іскер азаматтар болуы керек.  

1.2. Кәсіпкерліктің түрлері

     Кәсіпкерлік бірнеше түрлері бар. Атқаратын  қызметіне қарай былай бөлінеді: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және консультациялық.

     Меншік  түрлеріне бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.

     Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің құрамы болуы керек.

     Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: ұжымдық-құқықтық және ұжымдық-экономикалық.

     Ұжымдық-құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктестер – адамдардың бірлестігі, онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді. Олар шексіз жауапкершілікті серіктестер, командитті (сенімге негізделген) серіктестер шектелген жауапкершіліктер.

     Ұжымдар (қоағмдар) өздерінің қаражаттарымен бірігеді. Шектелген жауапкершілікті  қоғам мүшелері ұжымның міндеттемелеріне жауап бермейді. Олардың жауапкершілігі өздерінің қосқан пайларының мөлшерінде болады. Ал қосымша жауапкершілігі бар ұжымдар өздерінің барлық дүние-мүлкімен жауапты.

     Акционерлік қоғамдар: ашық және жабық түрде  болады.

     Кәсіпкерліктің  ұжымдық-экономикалық формалары.

     Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.

     Ассоциация  – экономикалық дербес кәсіпорындардың  ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.

     Консурциум  – бұл ірі қаржы операцияларын  істеу үшін біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.

     Сидикат – бір саланың кәсіпкерлерін  тауар сатуға біріктіру.

     Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндіріс мөлшері  жөнінде келісім.

     Қаржы - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.

     Қазір Қазақстанда мынадай ұжымдық-құқықтық формалары кәсіпкерліктер құрылуда.

1. Шаруашылық серіктестік – толық серіктестік. Олардың мүшелері өзара кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайданы қосып сонан салық төлейді.
2. Коммандиттік серіктестік. Барлық серіктестік мүшелері серіктестік атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.
3. Шектелген жауапкершілікті қоғамдар. Оның мүшелері қоғамның міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің үлестерімен жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам міндеттемелеріне өздерінің заттарымен жауап береді.
5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
6. Өндірістік кооперативтер – ерікті түрде біріккен қоғамдар.
7. Унитарлы кәсіпорын – коммерциялық мекеме, меншіктік құқығы жоқ. Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Унитарлық кәсіпорын тек мемлекеттік немесе муниципалдық болады. Унитарлы кәсіпорын федералдық қазына кәсіпорны болып есептеледі.

 
 
 
 
 

1.3. Кәсіпкерлік тәуекелдің  мәні және түрлері

     Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. «Кәсіпкерлік іс туралы» заңда жазылғандай кәсіпкерлік іс өз тәуекелділігіне, кәсіпорынның ұйымдастыру құқықтық формасы шегіндегі мүліктік жауапкершілігіне негізделген.

     Нарық жағдайында тәуекелділікті бәсеңдету  үшін бірнеше әдістер бар: кәсіпкерлік  жоба жасауға істі жетік білетін  кеңесшілерді, мамандарды тарту; жобалау  алдындағы мүмкін болатын қиындықтарды жете білу; өндірілетін өнімге сұранысты болжау; тәуекелділікті жобаға қатынасушылардың өзара бөлісуі; сақтандыру; болжамсыз шығындарды жабуға керекті қаражатты кезекке ұстау.

     Тәуекелдің  жұмыс тапсырушы мен жұмысты  орындаушы арасындағы бөлінуінің жалпы концептуалды моделін.

     Тәуекелділіктің бірнеше түрі бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, инвестициялық, нарықтық.

     Өндірістік  тәуекел. Бұл өнімді өндірумен және оны өткізумен байланысты. Бұл  тәуекелге өнімнің өнімнің белгіленген  көлемінің өзгеруі және өткізу қарқыны, материалдық және еңбек шығындарының артық жұмсалуы. Нарықтағы баға деңгейінің кемуі, брак, рекламация т.б. себептер тікелей ықпал жасайды.

     Коммерциялық  тәуекел – бұл кәсіпкердің  сатып алған өнімді нарықта өткізуінде пайда болады. Коммерциялық келісім жағдайында бағаның төмендеуін, тауар өткізуде кездесетін қосымша шығындарды ескеру керек.

     Қаржылық  тәуекел – қаржылық кәсіпкерлік  ісінде кездеседі. Мысалы, қаржылық келісім  тәуекелділік шарттасушылардың бір  жағының төлем қабілеттілігінің кемдігінен пайда болуы, т.б.

     Инвестициялық тәуекел – бұл кәсіпорынның өзінің және сатып алған құнды қағаздарының құнсыздануы арқылы болуы мүмкін.

     Нарықтық  тәуекел – бұл ұлттық ақша бірлігінің нарықтағы процент ставкасының  немесе шет ел келісім серіктестіктерінің валюта курсының өзгеруімен байланысты.

     Ойлаған жобаны іске асыру мақсатында потенциалды  серіктестіктерді неғұрлым көп тарту  үшін тәуекел талдау жасайды.

     Тәуекелді талдаудың схемасы:

1. Нақты тәуекел түрлерінің ішкі және сыртқы факторларының ықпалдарын айқындау.
2. Айқындалған факторларды талдау.
3. Нақты тәуекел түрін қаржы жағынан екі тәсілмен бағалау:

а) қаржылық тұрақтылығын, дәулетін анықтау;

б) жұмсалатын қаражаттың экономикалық тиімділігін  анықтау.

4. Тәуекелдің жорамал деңгейін анықтау.
5. Бөлек операцияларының тәуекелдерінің жорамал деңгейін талдау.
6. Тәуекелді бәсендету үшін шаралар жасақтау.

     Екінші  басты мәселе тәуекелден келетін  зияндар түрлерін анықтау.

1. Материалдық зиян – бұл жобада қаралмаған өндірістік шығындар, немесе тікелей материалдық объектілерді, өнімдерді, материалдарды, шикізаттарды жоғалту.
2. Еңбек зияны – жұмыс уақытын жою, кехдейсоқ немесе болжамсыз себептермен болған жағдайда.
3. Қаржылық зиян – бұл тікелей ақшалай зиянмен байланысты: төлемдер, айыптар, уақыты озған несиелерді төлеу, қосымша салықтар т.б.
4. Уақытты жою – бұл егер кәсіпкерлік іс жобалы уақыттан кейін қалатын болса пайда болады.
5. Арнайы зиян түрлері – бұл зияндар адам денсаулығына және адам өміріне, қоршаған ортаға, кәсіпкердің беделіне кесел келтіретін жағдайлар.
6. Саяси факторларға байланысты: іскерлік белсенділіктің бәсеңдеуі, еңбек және орындау тәртібінің деңгейінің бәсеңдеуі, төлем мен өзара есептесудің бұзылуы, салық ставкасының тұрақсыздығы т.б.

 ІІ–БӨЛІМ. Кәсіпкерлік қызметтегі франчайзинг жүйесін дамыту

.2.1. Франчайзингтің мәні мен мазмұны 

   Қазіргі таңда көптеген адамдардың арман-мұраттары  франчайзингтің арқасында шынайылыққа  айналуда. Франчайзинг XX ғасыр бизнесінде «төңкеріс» тудырып, жалпы қалыптасқан іскерлік қарым-қатынас нормаларына қатысты көзқарасты түбегейлі өзгертті. Ешқандай да экономикалық жаңа енгізілімдер, франчайзинг сияқты, бүкіл әлем экономикасына, оның ішінде экономикасы дамыған алдыңғы қатарлы елдерде елеулі әсер бере алған жоқ. Сондықтан да франчайзинг XXI ғасырдың ұғымды, оңтайлы іскерлік модель үлгісі болмақ.

   Бүгінгі франчайзинг – өздерінің арман-мақсаттарына берілген және оны іске асыруда, франчайзинг  иесінің атауымен өзінің меншікті бизнесін құштарлы түрде бастаушы дербес тұлғаларға кең мүмкіншілік беретін жан-жақты  реттелінген индустрия іспетті. Франчайзинг құбылыс ретінде өз істеріне берілген, жігерлі және талапты адамдар үшін ерекше шектеусіз мүмкіншіліктерді ұсынады.

   Экономиканың  қазіргі заманғы жағдайы, оның интернацио-ландырылуы бизнестің біріккен формасының қалыптасуының  ұйымдық-экономикалық негізін әзірлеу қажеттілігімен шартталынады. Ерекше қарастырсақ, бұл тенденция өндірістік және қаржылық көрсеткіштердің төмендеу шартында, әр өндіруші тұтынушы назарын өздерінің өнімдеріне бағыттау арқылы қызмет атқарушы кәсіпорындарға тән сипат алуда.

   Осындай себептерге байланысты бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік формасының қалыптасуы мен дамуының ұйымдық-экономикалық тетіктерін әзірлеу басымды бағыт  болып саналады. Мұндай қажеттілік елдегі кәсіпкерлік қызмет жағдайларымен  байланысты.

   «Франчайзинг» сөзі ағылшын терминінен аударғанда қан-дай да бір қызметті жүргізудегі еріктілікке құқықты анықтау мағынасын білдіреді. Орта ғасырларда мұндай артықшылықтар-ды кез келген тұрпаттағы коммерциялық қызметке франшизаны беру жолы арқылы корольдер иемденген. Франчайзинг (ағылш. franchising – құқық, ерекшелік) кәсіпкерлік, жалғасымды іскерлік ынтымақтастық формасындағы үрдісінде, ірі компания, жеке-дара кәсіпкерге немесе кәсіпкерлер тобына өнімді өндіруге, тауарлар сауда-саттығына және осы компанияның сауда маркасымен белгілі бір шектелген территорияда өзара шартпен анықталған бір мерзімге және белгілі бір шартта қызметтерді ұсынады.

   «Франчайзинг» терминінің екінші балама түсінігі француздың «franchise» – жеңілдік, артықшылық, сонымен қатар салық пен жарналардан босату сөзінен пайда болған. Франчайзингтің қалыптасу және даму тарихы, оның дефинициясы мен терминінің мағынасы батыс және отандық әдебиеттерде әр түрлі белгіленген. Франчайзингтің бастапқы пайда болу мекені – АҚШ-та ол тауарлар мен қызметтерді сату, сатылған күрделі тауарларға сервистік қызметтер көрсету қажеттілігіне байланысты дистрибьюторлық желіні құру, кеңейту және жетілдіру мәселелері туындаған кезеңде кеңінен таралды. Әйгілі «Зингер», «Форд», «МС Donald’s» сауда маркілері франчайзинг қатынастары негізінде дамыған.

   Дамыған елдерде франчайзинг тұтынушылардың әр түрлі қызметтерге деген қажеттіліктерін  қанағаттандырудың құралы ретінде  жарты ғасырдан астам уақыт пайдаланып келеді. Франчайзингтің әлемдік жылдық тауар айналымы 2 триллион АҚШ долларынан астам соманы құрайды, оның әлемдегі франчайзингтік 20 мың желілерінде 30 миллионнан астам адам қызмет етеді. Шетелдердегі франчайзингті қолданудың көпжылдық тәжірибесі оның іскерлік тиімділігін дәлелді түрде көрсетеді. Бүгінгі таңда франчайзингтік желілері бар, екінші орында АҚШ, үшіншіде Жапония тұр.

   Көптеген  Ресей және шетел франчайзерлері өздері үшін жаңа кеңістіктерді іздестіру  барысында XXI ғасырдың басында тұрақты  экономикалық серпіліс пен соған  орай төлемге қабілетті сұраныстың сиректігіне айналған Қазақстанға назарын аударуда. Бөлшек сауданың қарқынды дамуы (нарықтағы жыл сайынғы киімдердің өсімі – 20%) сонымен қатар тұрақты саяси жағдайларға, дамыған банктік жүйе мен ірі мультибрэндтік орталықтардың жылдам таралымын көбейтуге мүмкіндік туғызады.