Кәсіпкерлік қызметтегі франчайзинг жүйесін дамыту

   Елді  сөзсіз қамшылаған және өзінің интернационалдан-дырылған «аю бұрышының» ғасырлар бойғы өркениетті орталығынан қолы үзілген қазақстандықтардың алып ұшпа көңілі ұмтылысынан эксклюзивтік шикізат табыстары мен онда құрылған ақшаның салыстырмалы түрде қайта артылуы Қазақстан Республикасын қайта өзгертті. Бір кезде Ұлы дала деп аталған оның кең байтақ территориясы әлемдік және ресейлік алпауыттар үшін басымдық негіздегі қызығушылық болып қалыптаса береді. Әрі Қазақстандағы ресейліктердің артықшы-лығы географиялық жақындығынан, тілдік кедергінің жоқтығы-нан және тұрғындардың менталитетінің ұқсастығынан тұрады.

   Франчайзингтік  қатынастар бұл жылдам өспелі сегмент, ол егжей-тегжейлі талқыланбаған, әлсіз  қамтамасыз етілген заңды базамен  реттелінеді. Ол өзі арқылы кешенді кәсіпкерлік лицензия деп аталатын заңдарды және интеллектуалды жеке меншікті қорғау туралы заңдарды және сонымен қатар Азаматтық кодексі арқылы реттеледі.

   Қазақстан Республикасының «Кешенді кәсіпкерлік  лицен-зия туралы» (франчайзинг) № 330-2 Заңы 2002 жылы 24 маусымда қабылданған болатын. Ол мемлекеттік аппаратты франчайзингтік қатынастарды қолдау және дамыту жөніндегі арнайы бағдарламаларды талдауға, олардың субъектілеріне жеңілдіктер мен кепілдіктер ұсынуға, нормативтік актілерді жетілдіруге, интеллектуалдық меншікке деген айрықша құқықты қорғауға бағыттайды. Патерналистік мемлекет тіпті өзіне «кешенді кәсіпкерлік лицензиясы келісімшарты бойынша лицензиармен берілетін айрықша құқықты сақтау үшін» бақылау функциясын да өз мойнына алады. Дегенмен, тәжірибеде, әлемнің барлық жеріндегідей, ол ең алдымен серіктестердің өздері келісетін ісі. Және де келісімге келмей жатып олар құзыретті мемлекеттік органдарға қарайды. Және әйтсе де: интеллектуалды меншіктің көптеген объектілеріне деген франчайзерлердің айқын құқығы тек олардың Қазақстанда мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін шығады және осы сәтті елемеудің қажеті жоқ. Шаруашылық субъектілері даулы мәселелерде оларды қандай да бір дәрежедегі өзінің беделімен «шешетініне» және сондай-ақ франчайзингтің қазақстандық ассоциациясымен байланысына сеніп қалуы да мүмкін. 2002 жылдың ақпанында заңнамалық базалардың дәрменсіз жағда-йында, франчайзингтің қазақстандық ассоциациясы барлық елеулі тартыстарды интеллектуалды меншіктің Дүниежүзілік ұйымының Халықаралық арбитраж орталығындағы жасасқан келісімшарт негізінде шешуді ұсынады. Бұл орталықта пайда болған тартыстарды орыс тілінде қарастыру мүмкіндіктері бар.

   Егер  де франчайзер мен франчайзидің мүдделері  тұрғысынан шаруашылық сферасын реттеуші заңдар жинағын тұтас бағалауға талаптанып көретін болсақ, біріншісінің құқығы көбірек, ал екіншісініңкі – міндеттмелер болып табылады. Әйтсе де көп нәрсе, әрине, өздерінің арасындағы келісімшарттарды талқылауға байланысты. Бірақ ең бастысы – заңдылықтардағы басқа да ақаулар қалай болғанда да бірте-бірте түзеледі, ал қабылданған заңдарды орындаудың өзінде кемшіліктері болады. Коррупция деңгейі, соның ішінде жоғары дәрежелі шенеуніктердің арасында да төтенше деп айтуымызуға болады. Кейде бір-біріне қарсы келетін рулық үш жүздің ішінен біреуіне тиісті қазақстандық элиталардың әулеттік ұйымы көп мәнді жобаларды іске асыруда күтпеген қиыншылықтарға алып келеді. Франчайзингтік келісімшарттар ұлттық заңдылықтар мен жергілікті жағдайларға бейімделе бастаған шақта (ал бұл уақыт таудың арғы жағында емес) және «екі жақты есеп» пен құқықты иеленуші интеллектуалды пайдаланымының ұрлығы мәселелерін орындап шығуға мүмкіндік бере бастаған кезде франшизалар Ұлы Даланы қалыңдата жауып тастайды.

   Ең  бастысы, Қазақстанға мақсатпен  қарайтындар – бұл сәт-ті қалт жібермейді. Шынын айтқанда, Қазақстан Республикасы-ның кен өндіруші өнеркәсібіне тым ертерек қол жеткізген шетел инвестицияларының франчайзингтік тәжірибесі осы сфераға ену, тіпті 3 жыл бұрынғыны салыстырғанда да бірнеше рет қиындағаны байқалғандығын көрсетеді. Өте ірі инвесторлардың өзі ұсыныстарын қарап талқылау үшін кезекке тұрды, ал ресми бас тартулар жағдайы оларға дағдылы іс болып та қалды.

   Барлық  заңды мәселелер мен бюрократиялық  қасиеттерге қарамастан қазақстандық кәсіпкерлер франчайзингке шын көңілмен қарайды, ал шетел брэндтері бұл жерде жылдан-жылға көбеюде және олардың иелері өктемдік жүргізуін ұзартуға бел байлаған. Күткеніміз сияқты, қарқынды өспелі төлемге қабілетті сұраныс барлық минустарды қайтадан таразылайды, өзіне тән дамушы елдерге біздің көршімізді жатқызуға болады. Тіпті Қазақстанның қаржылық секторы да Ресейден ешбір кем дамы-маған. Соңғы жылдары еліміз жеке бизнестің де, мемлекеттің де қолында қаржы ресурстарының қайта артылуына толығымен үйренді деуге болады.

   Министрліктер, әкімдер және т.б. ведомстволар жылдан-жылға мол бюджеттік салымдарды игере алмай жатыр, сол үшін де олар үнемі үлкен сынға ұшырайды. Қаржыгерлер несиелеу және инвестициялау объектілерін үнемі іздестіру үстінде. Республикадағы ірі «АТФ Банк» жақын уақыттан бері әлемдік деңгейдегі компаниядан франшизаны сатып алып, қазақстандық компанияларға мақсатты несиелерді бере бастады. Бұл несиелеу бағдарламасы тек франчайзи үшін тағайындалған, кепілдік ретінде сатып алатын франшизаның өзі немесе ұзақ мерзімдік активтерді жіберу үшін алынған құрал-жабдықтар мен/немесе 6 түріндегі жылжымайтын мүліктің болуы мүмкін. «АТФ Банк» таяудағы 2-3 жылда өзінің несиелік портфеліндегі шағын және орта бизнестің үлесін қазіргі 35%-дан 50%-ға дейін арттыруды ниет етуде.

   Осы өсімнің айтарлықтай бөлігі «Қазақстандағы Франчай-зинг» – жаңа бағдарламасымен байланысты болуда, яғни оны банкирлер франчайзингтің қазақстандық ассоциациясымен бір-лесе отырып жүзеге асырууға кіріскен. Қазақстан Республика-сының 11 қаласында банктің филиалдары жұмыс істейтінін атап өткеніміз орынды. Айтылған мақсатты бағдарламалар шағын және орта бизнес кәсіпорындарының франшизалардың өзінен сатып алуды және оның жіберілуі үшін айналым капиталын қаржыландыруға қаражаттар алуына мүмкіндік береді. РАФ президенті А.Захаровтың мәліметі бойынша несиелеу мерзімі нарықтан төмен мөлшерде 5 жылдан 7 жылға дейінгіні құрайды. Бұл бағдарлама бойынша банктің лимиті жоқ – ол жақсы құрылымданған жобаларына несиенің шексіз санын ұсынуға дайын.

   Қазақстанда франчайзингтік қатынастардың орын алғанына 10 жылдан асты, алайда отандық экономика үшін осы бизнестің кең дамыған ұйымдық нысаны әлі де жаңа құбылыс болып табылады.

   Қазақстандағы франчайзингтің дамуындағы бірінші  кезеңі (1994-1999ж.ж.) жекелеген кәсіпкерлердің отандық экономикада жаңадан қалыптасып келе жатқан нарықтық қатынастардағы франчайзингтік қатынастар жүйесін (ФҚЖ) пайдаланудағы талпыныстарымен сипатталады. Бұл кезеңде франчайзинг та-мақтандыру саласында, пиццериялар мен шағын наубайханалар-ға арналған құрал-жабдықтар саласында дами бастады. Өндірістік және сервистік франчайзинг қалыптаса бастады.

   1994 жылы Қазақстанның сусындар нарығына  америкалық «Coca Cola» компаниясы  өз өнімдерімен келді. Компания  газдалған сусындарды өндіру  және өткізумен айналысады. Нарықтың  осы сегментінде «Coca Cola» компаниясының үлесі 38%. Ал 1995 жылы Алматы қаласында «Алматы Кока Кола Ботлерс» сусындарды құю зауыты ашылды. Компания өз қызметінде өндірістік франчайзингті қолданады, ол негізінен зауыттың өндіріс технологиясы, сусындарды әзірлеу мен құю жүйесі және тасымалдау шарттары сипатында болады [1]. Ал, 1996 жылы Қазақстандық нарықта франчайзинг жүйесі бойынша даму шешімін алғаш қабылдаған отандық «Сеймар» инвестициялық-өнекәсіптік компаниясы бұл салада көшбастау-шы болды. «Сеймар» компаниясы үшін франчайзинг бизнесті бағалауда маңызды критерий болып табылатын компанияның табыстары мен шығындарын плюс-минус 5 пайыз дәлдігімен жоспарлау мүмкіндігі түрінде тиімді болды. «Алматы Құс» Ақ тиімділігін, рентабельділігін және өткізу көрсеткіштерін жоғарылату мақсатында, компания өзінің «Сеймар» сауда маркасының франшизасын жеке кәсіпкерлерге, жанұялық кәсіпорындарға ұсынды. «Алматы Құс» АҚ құрамындағы франчайзилермен қарым-қатынастарды қатаң қадағалайды. Келісім шарттары жарты жылда бір рет қайта қарастырылады. Франчайзилер жемді тек «Алматы Құс» АҚ құрамындағы Қапшағай комбижем зауытынан ғана сатып алуға міндеттенеді, сонымен қатар олар ай сайын амортизациялық өтемдерге сәйкес теңгемен роялти төлемдерін жүргізеді (2).

   Алайда, маманданған кадрлар және франчайзинг бойынша толық ақпараттың болмауынан, көптеген фирмаларда бұл іс эксперимент жүзінде ғана қалып қойды.

   Жоғарыда  атап өткен сервистік франчайзингтің Қазақстан-дағы тағы бір нысаны ретінде  «Kodak» компаниясының қызме-тін  атап өтуге болады. Бұл компанияны 1880 жылы АҚШ-ң Рочестер қаласында Джордж Истман құрған. Компанияның ұсынатын қызметтері келесідей болды: әуесқой және кәсіпқой фотопленкаларды, кинопленкаларды, рентгенографияға арнал-ған пленкаларды, фото қағазды, сандық фотоаппараттарға қажетті бөлшектерді, батареяларды көтерме және бөлшек сату. 1990 жылдан бастап «Kodak-Экспресс» халыққа жоғары сапалы тұрмыстық қызмет көрсетумен айналысатын халықаралық франчайзингтік бағдарламаны жүзеге асырады.

   Қазақстан нарығында «Kodak» компаниясы 1997 жылдан бастап қызмет етеді.

   Франчайзингтің  тағы бір мысалы 1999 жылы ресейлік «Дока» компаниясының желілерінің ашылуы [3]. Осы жылдары Алматы қаласында  бірқатар жылдам тамақтандыру орындары франчайзинг негізінде ұйымдастырылды. Алайда бұл желілер-дің өмірлік циклі ұзаққа бармады, өйткені нарықта айтарлықтай қолдау таппады және сұраныс деңгейі төмен болды.

   Франчайзингтің  дамуының екінші кезеңі (2000-2004жж.) –  Қазақстанға ірі франчайзингтік фирмалардың келуімен, қазақ-стандық  франчайзингтік заңнамасының қабылдануымен, соның нәтижесінде қазақстандық франчайзингтік қауымдастығының қалыптасуына себеп болған бүкіл елдің кәсіпкерлері мен аймақ басшыларына франчайзингтік семинарларын жүргізу бойынша USAID шараларының жүзеге асырылуымен байланысты [4].

     Осы жылдары франчайзинг экономиканың әр түрлі салаларында қалыптасты: қоғамдық тамақтандыру, ақпараттық технологиялар, бөлшек сауда, туризм, мұнай өндіру, денсаулық сақтау тауарлары мен қызметтері, биологиялық белсенді қоспалар, емдік косметика.

   Осы кезеңнің орта шенінде 2002 жылдың ақпан айында Қазақстан Франчайзинг Қауымдастығы құрылды. Қауымдас-тықтың миссиясы Қазақстан Республикасында франчайзингті дамыту, қолдану ауқымдарын кеңейту және қолдау. Қауымдас-тықтың мақсаты – франчайзингтің танымалдығын жоғарлату және жылжыту, қауымдастық мүшелерінің мүдделерін қоғам-дық, мемлекеттік және халықаралық ұйымдарда қорғау [5].

   2002 жылдың 24 маусымында Қазақстан Республикасының  «Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг)  туралы» Заңы қабылданды. Осы  Заңның 1- бабына сәйкес «Кешенді кәсіпкер-лік лицензия (франчайзинг) айрықша құқықтар кешенінің құқық иеленушісі осы кешенді басқа тұлғаға өтемді негізде пайда-лануға беретін кәсіпкерлік қызмет» деп қарастырады [19,1 бап].

   Франчайзингтің  дамуының осы кезеңінде Қазақстан  нарығында мынадай франчайзингтік кәсіпорындар өз қызметін жүзеге асырды: «ІС» – бағдарламалық жабдықтау; «World Class» – фитнес клуб; «Scot Holland Estates» – жылжымайтын мүлік, рекрутинг, «Business Consult» – консалтинг; «Баскин 31 Роббинс» – балмұздақ; «Пятерочка» – азық-түлік дүкендерінің желісі; «MaxMara», «Sela» – киім сату дүкендері; «II Patio», «Планета Суши», «Американский Бар и Гриль» – қоғамдық тамақтандыру.

   Үшінші  кезең 2005 жылдан басталып осы кезеңге  дейінгі уақытты қамтиды. Қазіргі  уақытта мамандардың берген бағасы бойынша қазақстанда 100-ге жуық оператор – фирмалармен іскерлік қарым-қатынас жасайтын, қазақстандық франчайзинг қауымдастығына біріктірілген, 15-20-ға дейінгі бас фирмалар қызмет етеді. Сервистің салалары бойынша франчайзингтік қатынастар жүйесінің таралу аумағы алуан түрлі, бірақ тұтастай алғанда жалпы әлемдік тенденцияларға сәйкес келеді. Әлемде франчайзинг бойынша дамып келе жатқан 70-тен астам бизнес түрі бар. Алайда, Қазақстанда франчайзинг жеткілікті дәрежеде әртараптандырылмаған (диверсификацияланбаған), ол негізінен жылдам тамақтандыру, мейрамханалық бизнес, сауда және қызмет көрсету салалары жүйесіндегі кәсіпорындарды қамтиды.

   Франчайзингтің  дамуының үшінші кезеңінде оның қолдану  салаларының кеңейе түскенін байқаймыз. Франчайзинг әдеттегі қоғамдық тамақтандыру, бөлшек саудаға қосымша, тұрмыстық қызмет көрсету саласында да қолданыла бастады.

   Қазақстандағы франчайзингтік негізде қызмет етуші  фирмалардың қызметін және даму эволюциясын  талдау, оның нарықтағы атқарылатын  келесідей рөлін сипаттауға мүмкіндік береді:

   -Қосымша  жұмыс орындарымен қамтамысыз  ету;

   -Инновацияларды  өндіріс қызметіне енгізу үрдісін  жеделдету;

   -Кәсіпорын  қызметіне жаңа ойлар мен өнімдерін  енгізу

   Мемлекеттік бюджетті толықтыру. Франчайзингтің отан-дық  баламалары сауда мен халыққа қызмет көрсету салаларын-да пайда болып, дами бастады, ол бизнес жүйесінің экономи-калық, құқықтық, мәдени-әлеуметтік жағынан даму деңгейінің төмендігіне қарамастан, қазақстандық жағдайларға бейімделу қабілетінің негізінде өз тиімділігін көрсетті. Еліміздегі дербес франчайзингтік қатынастар техника-технологиялық, материал-дық және тұтынушылардың мәдени-әлеуметтік даму ерекшелік-терін ескеретінін экономика салаларының қажеттілігіне сәйкес пайда болуда.

   Қазақстандағы франчайзингтің дамуының бірқатар ерекшеліктерін атап өтуге болады:

   Біріншіден, елімізде бөлшек саудадағы франчайзинг  қарқынды даму үстінде болса, ал батыс  елдерінде іскерлік франчайзингтің үлесі басым. Оған мысал ретінде  «Пятерочка» бөлшек сауда дүкендерінің желісі, «Sela» киімдер дүкені, «DIXIS», «Евросеть» байланыс дүкендерін келтіруге болады.

   Екіншіден, отандық франчайзинг нарығының  сублицензия-лық сипаты, халықаралық  франчайзерлердің қазақстандық нарыққа  әлі де болса сенімсіздікпен қарап, тікелей қарым-қатынастардың орнына ресей, түрік субфранчайзерлері арқылы жұмыс істеуді таңдайды. Атап айтқанда, түрік субфранчай-зерлері «Mariott», «Интерконтиненталь» қонақүйлері, «Coca Cola» сусындар өндірісі, «Mango» киім дүкендері.

   Үшіншіден, Қазақстан нарығында шетелдік франшизалар  саны басым, Мысалы, «РосИнтер Алматы», «English First», «Lefutur» компаниялары және т.б.

   Жоғарыда  аталған ерекшеліктерді бағалау  барысында еліміздің шетелдік франчайзерлердің Орта Азия нарықтарына шығуының себепшісі  болу мүмкіндігі айқындалды. Мұнда  отандық кәсіпкерлердің де өзіндік үлесі болатыны анық. Соны-мен бірге еліміздегі ірі шағын бизнес арасындағы ішкі франчайзингтік қатынастардың дамымауы оның басты кемшіліктерінің бірі болып тұр. Бұл кемшіліктердің алдын алу үшін ірі мемлекеттік компаниялар аймақтық даму бағдарлама-сында шағын және орта бизнес субъектілеріне франчайзинг жүйесі арқылы қызметті жүргізудің технологиясы мен әдістерін ұсынуды қарастыру негізінде қол жеткізуіне болады. Қазіргі кезде осы бағдарлама аясында ұлттық байланыс операторы «Қазақтелеком» компаниясы кәсіпкерлерге Интернентегі уақытты жалға беру франшизасын, «Қазақстан темір жолы» франчайзинг негізінде темір жолдарды жөндеу шеберханаларын жеке меншікке ұсынуда.