Көлеңкелі экономиканың Қазақстан экономикасына әсері

    Үкімет  дұрыс фискалды саясат жүргізуі тиіс: салықтық түсімдерді максимизациялай  отырып, нақты секторды көлеңкеге одан әрі итеріп қыспаққа алмауы керек. Бұл үшін әр салық түрі бойынша салық ставкалары үшін максимумды орнату керек.  Ол өсіп кеткен жағдайда мемлекет қатты шығынданады: салықты толық алмағаннан және кәсіпорындардың көлеңкеге кетуінен.

    Көлеңкеге кету тиімсіз болатындай экономикалық жағдайлар жасау керек.  Сонда бір реттік акция ретіндегі амнистия экономиканың заңдық капитализациясы бойынша ұзақ мерзімді саясат жүргізуге импульс береді. 2007 жылдың  9 сәуіріндегі   Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында заңдастыру мерзімін ұзарту туралы ол былай деген еді: «Бұл – өте үлкен және маңызды мәселе. Қазір мыңдаған адамдар  заңдастырудың арқасында қылмыстық, әкімшіліктік және салықтық жауапкершіліктен құтылып отыр.  Банктен 10%-дық  төлем туралы құжатты алғандардың бәрі жазаның барлық түрінен босатылады. Заңмен банктік құпия көзделген, егер банк қызметкері бұл құпияны ашса да ол адам қылмыстық жауапкершілікке ұшырамайды.  Бұған өзім кепіл беремін. Осы кезге дейін 140млрд. долларға жылжымайтын мүлік,  35 млрд. долларға жылжитын мүлік, 600 млн. доллар  ақшалай капитал тіркелді. Барлығы 247млрд. теңге, 2 млрд. доллар  тіркелді. Бұл 2001 жылғыдан  4 есе үлкен .»    

    Дамыған елдерде  орта және кіші кәсіпорындарда ЖІӨ өндіретін экономикалық белсенді халықтың 60%-ы жұмыс істейді. Сондықтан республикада жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында еңбек қатынастарын заңдастыру қажет. Бұл үшін бизнеске кіргендегі әкімшіліктік кедергілерді азайту,  еңбек заңы мен салық саясатын жұмсарту.   

    2.3 Елдің экономикалық  қауіпсіздігіне көлеңкелі экономиканың әсері  

    Республикадағы  көлеңкелі экономиканың ерекшелігі аймақтардың мамандануы мен обылыстардың шикізаттық бағытымен байланысты: олтүстік аймақ – дәнді-дақылдар өнімі, ресей  тауарларының контрабандасы, спирт  өндірісі; орталық және шығыс аймақтар – түсті және сирек металдар, қару-жарақ сату; оңтүстік аймақ – есірткі бизнесі, фармацевтикалық және алкогольдік өнімдерді заңсыз өндіру, қытай тауарларының контрабандасы; батыс аймақтар – уылдырық-балық заңсыз өндірісі, мұнай бизнесі, қару-жарақ сату. [18,217б].

    Республикада  өмірдің төменгі деңгейі мен  жалақының аздығы салдарынан заңды  сектордан бейресмиге жұмысшылар ағымы, экономикалық белсенді емес халықтың басқа амалы құрып еңбек нарығына шығуы(бұл ресми емес іскерлікке жатады) өсіп отыр.

    Өзінен жұмысбастыларға тіркелмеген кәсіпорындардың иелері жатады. Жалданып жұмыс істейтіндерге тіркелген және тіркелмеген кәсіпорындардың тіркелмеген жұмыскерлері жатады.   Жұмыс орнынын жиі ауыстыру жұмыс берушілерді тез үзетін, құжатталмаған қатынастарға ұмтылдырады. Жұмыс беруші жұмысшыны ауызша келісім негізінде жұмысқа қабылдай отырып қосымша жұмыс күшін іздеуге шығынданбайды, бұған салық төлемейді.

    Отандық рыноктар  шығу орны белгісіз сапасыз  контрафактілік  өнімдерге лық  толы. Контрафакцияның ең үлкен бөлігі киім-кешекке тиесілі(60-70%), екінші позицияда парфюмерия, косметика және жуушы заттар, одан әрі алькогольдік және алкогольдік емес ішімдіктерге тиесілі. Белгілі тауарлар арасында ойыншықтар, балалар киімі мен аяқ киімі ерекше орын алады. Музыкалық пираттық аудио және видеоөнімдер сату кең таралды.   Пираттық музыкалық өнімдерді өткізу 70%-дан асады. Жыл сайынғы музыкалық жасырын өнім айналымы  4,5-5 млрд. долларды құрайды.  Контрафактілік тауарлардың төмен бағалары отандық өнім өндірісінің дамуын тежейді. 

       Контрабанда белгілі бір құндылығы  бар кез келген  тауарлар мен  объектілер шеңбері (киім, азық-түлік,  теледидар жүйесінің спутниктеріне  дейін, күрделі құрал-жабдық, тіпті  флора мен фауна өкілдері) бойынша  іске аса береді.  Контрабандалық  жалпы қолданыстағы тауарлар негізінен Қытай, Қырғызстан, Үндістан  және Таяу Шығыстан келеді.  Кедендік тіркеусіз тауарлардың контрабандалық әкелінуі мен шығарылуы елді біршама қаражаттан айырады. Контрабанданың негізгі себептеріне нарықты реттеудің либерализмі,  шекаралық  және кедендік бақылаудың, сертификация мен көтерме сауда жүйесінің әлсіздігі  жатады.

    Республика  Ресей, Украина және Беларусиядан кейін  адам сатудан.  Қазіргі  адам  сатудың  әрқандай түрі бар: ұрланған әйелдер  мен балаларды сату, асырап алу мақсаиымен балаларды заңсыз алып кету, әйелдерді мәжбүрлеп тұрмысқа беру, оларды  үй қызметінде пайдалану, көше ұрылары ретінде балаларды пайдалану, органдар трансплантациясы үшін адамдарды ұрлау.    

    АҚШ мемлекеттік департаментінің баяндамасы бойынша Қазақстан адамдарды сатудың орталығы. Бұл сауданың құрбандары Қазақстанда Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстаннан әкелінеді. Оларды шетелге сатады.

    Қазақстан аз ғана халқымен, географиялық және геосаяси жағдайына сай заңсыз миграция үшін  таптырмайтын территория болып табылады.  Сол себепті  Оңтүстік шығыс елдері азаматтарының Батыс Еуропаға өтуі үшін бір жағынан «транзиттік дәліз», екінші жағынан заңсыз мигранттардың  өмір сүруіне қолайлы орын.  

    Заңсыз  мигранттар ақша табу мақсатында Қазақстан  арқылы Батыс Еуропаға өтуді көздейді. Сыртқы әлеммен кеңеймелі байланыстар, шекараның жартылай мөлдірлігі ТМД мен және басқа мемлекеттер арасындағы визалық емес режим миграциялық көшті бақылауды нашарлатады.

    Көлеңкелі экономика жемқорлықты көрсетеді. Жемқорлықтың қанат жаюы экономиканың күйі мен дамуына кесірін тигізеді, іскерлік климаты бұзады, әлемдік шаруашылық ортасында Республиканың потенциалдық тартымдылығына теріс әсер көрсетеді. Жемқорлық әрекеттерге пара алушылықпен қатысты қылмыстар, біреудің мүлкін пайдалану, қызмет бабын теріс пайдалану жатады. [19,127б].

    Осындай жағдайларда Республиканың көлеңкелі  экономикасының қауіп төндіруші  масштабтары жайлы ақпараттар керек, оны мемлекеттік органдардың, саяси  және қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдардың, кей жағдайда халықаралық ұйымдардың қатысуымен шешеді. Көлеңкелі экономиканың әрекетіне қарағанда заңды әрекеттер неғұрлым пайдалырақ болтын осындай шарттарды тудыру қажет. Қазақстандаы экономикалық өсу көлеңкелі белсенділікпен қатар жүрмеуі керек. Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіретін көлеңкелі экономикаға қарсы белсенді әрекетке Қазақстан қоғамы қатысуы керек. Экономикалық және әлеуметтік берекелік пен тұрақтылыққа қол жеткізу, жағымды шарттар мен бизнес көлеңкелі экономиканың төмендеуіне алып келеді.

     3  Көлеңкелі бизнесті шектеудің бағыттары 

    К.Келимбетовтың  бағдарлауынша, көлеңкелі экономиканың қазіргі таңдағы Қазқстандағы үлесі  сыртқы және ішкі саясаттың 30-40% құрайды. Дамыған Батыс Еуропа елдерінде  оның үлесі сыртқы және ішкі саясаттың 12%-ын құрайды. ЕО-ның аз дамыған елдерінде бұл көрсеткіш 20%. Ал дамушы елдерде 30-40%-дейді. Сонымен қатар ҚР статистика агенттігінің мәлімдемесі бойынша Қазақстанда көлеңкелі экономиканың мөлшері сыртқы-ішкі саясаттың 22%-ын құрайды. [20,45б].

    Көлеңкелі экономиканың үлесін азайту мақсатында Үкімет бірқатар бағдарламалар, заң жобаларын бекітеді, нормативтік-құқықтық базаны жаңартады. Бұл мәселені шешу үшін ҚР Үкіметінің 2005 жылдың  30-шы қыркүйектегі №69 «ҚР 2005-2010 жылға арналған көлеңкелі экономиканы азайтудағы экономикалық саясат пен ұйымдастырушылық іс-шаралардың негізгі бағыттары» жөніндегі қаулысы қабылданды.

    2010 жылға дейінгі бағдарламаның  негізгі мақсаты шаруашылық жүргізуші  кәсіп орындар мен субъектілердің  жұмысын реттеу мен бақылаудың  экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық әдістерін жетілдіру жолымен қараусыз қалған экономиканың үлесін азайту болып табылады.

    Алдына  қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер  орындалуы қажет:

    -Экономикалық өсу  мен елдің ауқаттылығының жоғарғы қарқынын қамтамасыз ету;

    -Кәсіпкерлікті дамыту және жемқорлықты азайту жолындағы негізсіз кедергілерді жоюға бағытталған ұйымдастырушылық реформасын жүргізу;

    -Мемлекеттік органдар арасында ақпарат алмасу арқылы көлеңкелі экономиканың мөлшерін бағалау әдістерін жетілдіруді қамтамасыз ету;

    -Экономикалық қылмыстарды әшкерелеу мен алым-салық жинаушы органдардың материалдық-техникалық бағамен қамтамасыз ету;

    -Мемлекет пен қалған экономика арасындағы кірістерді бөлу жүйесін жетілдіруду жалғастыру;

    Мемлекеттік саясаттың көлеңкелі экономиканы азайтуды қамтамасыз етуінің негізгі бағыттары:

    Экономикалық  даму мен ел ауқаттылығы деңгейін өсіруге бағытталған ұзақ мерзімді кешенді экономикалық  және әлеуметтік саясат елдің негізгі құжаттарында анықталған. Олар: Қазақстан-2030 даму бағдарламасы, ҚР Президентінің 2001 жылғы 4-желтоқсандағы №735 «ҚР 2010 жылға дейінгі дамуының стратегиялық жоспары», ҚР Президенті қабылдаған 2003 жыл 17-мамырдағы №1096 «ҚР 2003-2015 жылға арналған индустриалды-инновациялық даму стратегиясы», ҚР Президентінің №1095 16-мамыр 2003 жылы қабылданған  «Каспий теңізінің Қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы», ҚР Президентінің 13-қыркүйек 2004 жылғы №1438 қабылданған «ҚР 2005-2010 жылға арналған Денсаулық сақтау саласын реформалау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, ҚР Үкіметінің қаулысымен қабылданған 30-қараша 2004 жыл №1241 «ҚР Әлеуметтік реформаны тереңдетудің бағдарламасы».

    Бұл құжаттарды орындау әлеуметтік-экономикалық  даму және Фискальды саясаттың жоспарын жүзеге асыру барысында қамтамасыз етіледі.

    Елдегі  көлеңкелі экономиканың азаюына  тиімді әсер ететін мәселелердің шешімі экономикалық өсудің қарқынын сақталуы мен көбеюіне әсер етеді, елдегі жұмысбастылық пен кірістерді көтереді,экономиканың бәсекеге қабілеттілігін артырады.

    Құрылыс стандарттары мен жол жөндеу стандарттарын ұстанбағаны үшін құрылысшыларға деген тәртіп пен бақылауды жүргізу жұмыстарын күшейту: (материалдық және қылмыстық жауапкершілік түрінде,)

    Негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіші төмен,еңбек  күші мен нормативті салыстырмалы көрсеткіші құрылыстың сметалық құнына сай мемлекеттік әлеуметтік баспапа,жалпы білім берудің,денсаулық сақтаутың,елге дене тәрбие берудің мемлектік объектілерін салуды жүзеге асыру;

    Өндірістік  және азаматтық құрылысы нысандарының қауіпсіздігінің мемлекеттік бақылауды күшейту.

    Елдегі  еркін бәсеке жағдайында әр түрлі  саудалық формалар қалыптасқан: көшелік, базарлық, ұсақ сауда орындары, арнайы дүкендер, супер жане гипермаркеттер. Жасырын экономика көбіне ұсақ, көшелік жане көтерме сауда жүйесінде көрінеді,өйткені бұл құрылымды кірістерде ұлғайтуда пайдаланған тиімдірек. Көлеңкелі экономикадағы үлкен үлесті сауда салысындағы «күменді сауда»жүйесі алады.Себебі онда фальсифкациялы және контрфактілі тауар өндіру саласы дамыған басқа елдерде және елді сол тауарларды өндірушілерден сапасы күмән келтіретін тауарларды алып,оны халыққа сатады.

    Сауда саласындағы көлеңкелі экономиканың үлесін азайтудағы негізгі бағыттар:

    1) Ел арасына қолдауға ие болған отандық бәсекеге қабілетті сауда белгілерін ынталандыру:тұтынушылардың құқық институтын күшейту:

    2) Басқаруды ұйымдастыру жүйесін мемлекет реттеуді жетілдіру.

    Қазіргі таңда ҚР мемлекеттік саясатты жүзеге асыру елудің экономиканың негізін  күшейту,шағын және орта кәсіпкерлікті  қолдау,сонымен қатар мемлекеттік  қауіпсіздікті күшейту жолымен жүргізіледі.

    Алайда, негізгі мәселе ретінде экономикалық қызметі жүзеге асырудың мемлекеттік бақылауы болып табылады.

    Салықтық  ұйымдастыруды жетілдіру.

    Көбіне  көлеңкелі экономиканы азайтудағы жұмыс сәттілігі салықтың ұйымдастыруды  жетілдірудегі іс-шараларға байланысты болады.Бұл бағыттағы іс-шаралар олардың шығындары қаржылық өтімділігін ақтамаған жағдайда да жүргізіліп отыруы қажет.Бұл жағдайда орын алатын елдегі жалпы тәртіп ұзақ мерзімдік көлеңкелі экономикны азайтудың ең тиімдіжәне ұзақ мерзімді тәсілі болып табылады.

    Салықтың  ұйымдастыруды жетілдірудегі негізгі  іс-шаралар: [21,187б].

    -Жалпыға  ортақ физикалық тұлғалардың  кірістері туралы жариялауға  сатылы ауысу;

    -Салық  төлемшілермен жұмыс істейтін  бірыңғай орталарды салу;

    -“Акциз”ақпаратық  жүйесін енгізу.

    -Ақпаратық  жүйелер арасындағы экспорттық-импорттық  операцияларда электронды мәлімет  алмасуды бақылау;