Дағдарысқа қарсы саясат

Қаржы секторын тұрақтандыру үшін мынадай шаралар қабылданатын болды:

Біріншіден, ол қарапайым  және ерекше артықшылығы бар акцияларды сатып алу, сондай-ақ реттелген қарыздар беру арқылы төрт жүйе құраушы банктерді  қосымша капиталдандыру. Бұл ретте  банктерге мұндай мемлекеттік қолдау көрсетудің басты шарттарының бірі капиталды банк акционерлерінің  өздерінің ұлғайтуы болып табылады.  
Қазіргі таңда банктер берген қарыздардың 35,6%-ы құны айтарлықтай төмендеген жылжымайтын мүліктермен және жермен қамтамасыз етілген. Бұл банктер активтерінің сапасын төмендетеді. Осыған байланысты банк секторында залалдардың едәуір көлемі әлеуетті жинақталуда. Банк секторын сауықтыру үшін Қаржылық қадағалау агенттігі банктер құрған провизияларға қойылатын талаптарды арттырады. Бұл банктердің өз шығындарын қабылдауына және оларды жасақталған провизиялар есебінен шығынға жазуына септігін тигізеді. Бірақ, банктердің провизияларды құруы үшін қосымша капитал қажет. Банктерді қосымша капиталдандырудың жалпы сомасы кемінде 4 млрд. АҚШ долларын (480 млрд. теңге) құрайды, олардың ішінде: 1 млрд. АҚШ доллары (125 млрд. теңге) төрт жүйе құрушы банктердің (Қазақстанның Ұлттық Банкінің, Қазкоммерцбанктің, Альянс банкі мен ТӘБ-нің) қарапайым акцияларын сатып алу түрінде берілетін болды. 3 млрд. АҚШ доллары (355 млрд. теңге) реттелген борыш түрінде және дауыс беру құқығын бермейтін ерекше артықшылығы бар акцияларды сатып алу арқылы берілетін болды.

Екіншіден, Стресті  активтер қоры құрылды. Стресті активтер қорының қызметі қазақстандық банктердің кредиттік портфельдерінің сапасын жақсартуға бағытталатын болады. Банктердің сенімсіз активтерін сатып алу және кейіннен оларды басқару осы мақсатты іске асырудың негізгі тетігі болды.

2008 жылы республикалық  бюджеттен Стресті активтер қорын  капиталдандыруға алғашқы траншпен 52 млрд. теңге бөлінді. 2009 жылы Қордың  жарғылық капиталы республикалық  бюджет қаражаты есебінен 122 млрд. теңгеге дейін жеткізілетін болады.

Үшіншіден, банктердің міндеттемелеріне уақтылы қызмет көрсетуді  қамтамасыз ету мақсатында өтімділіктің қосымша көздері ұсынылатын болады. Атап айтқанда, Ұлттық Банк репо операциялары бойынша қамтамасыз ету ретінде  қабылданатын құралдардың тізібесін кеңейтетін болады.

Ресурстық базаны тұрақтандыру мақсатында ұлттық компаниялардың, акционерлік  қоғамдардың, мемлекеттік кәсіпорындардың  және жарғылық капиталына мемлекет қатысатын  заңды тұлғалардың, сондай-ақ активтері  Ұлттық Банктің басқаруындағы мемлекеттік  ұйымдардың уақытша бос ақша қаражаты отандық банктердің депозиттерінде орналастырылатын болады.

Төртіншіден, қаржы  секторында мемлекеттік реттеу жетілдірілетін болады.

Қаржылық қадағалау  агенттігі пруденциалдық реттеу шеңберінде банктердің сыртқы міндеттемелерінің  және тұтастай көтерме қаржыландыру деңгейін төмендету бойынша жұмыстар жалғасатын болады. Бұл ретте банк заңнамаларының қолданыстағы және жаңадан  енгізіліп жатқан талаптары банктерді  қорландырудың әртараптандырылған базасын құруға ынталандыруы тиіс, яғни белсенді операцияларды көп  дәрежеде депозиттік база, атап айтқанда жеке тұлғалардың есебінен қаржыландыру.

Бесіншіден, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жаңа жағдайлардағы  жұмыс істеу тетіктері пысықталатын болды. Зейнетақы қорларының салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында Үкімет халықтың зейнетақы жүйесіндегі жинақтарының сақталуын, жинақтаушы зейнетақы қорларынның салымшылары үшін ашықтықтың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді, олардың хабардар етілуін және қаржылық сауаттылығын арттырады.

Жылжымайтын мүлік  нарығындағы ахуалды тұрақтандыру бойынша бағдарламаның негізгі параметрлері:

1) «Самұрық-Қазына»  қоры екінші деңгейдегі банктерде  жеңілдікті ставка бойынша 15 жылға  бірқатар несиелік желілер ашатын  болады. Өз кезегінде екінші деңгейдегі  банктер қарыз алушылардың әр  түрлі топтарына ипотекалық кредиттерді  мерзімінен бұрын өтеу құқығымен  10,5 % -12,5 %-бен 15 жыл мерзімге дейін  беретін болады.  
2) қаражаттың бір бөлігі жаңа қарыз алушылар үшін түпкілікті ставканың 10,5 % деңгейінде болуын және 2009 жыл бойы іске асырылуын көздейтін жаңа ипотекалық бағдарламаға жіберілетін болады.

3) екінші деңгейдегі  банктер бұған дейінгі кезеңдерде  алаңы 120 шаршы метрден аспайтын  тұрғын үй алуға ипотекалық  қарыз алған және осы ипотекалық  қарызға қызмет көрсету бойынша  өз міндеттемелерін адал орындаған,  қарыз алушының, ипотекалық қарыз  алуды қамтамасыз ететін тұрғын  үйді қоспағанда, басқа тұрғын  үйі болмаған жағдайда кредит  желісінің бір бөлігін қарыз  алушылар үшін ипотекалық қарыз  бойынша пайыздық ставкаларды  10,5 % – 12,5 %-ға дейін төмендетуге  бағыттайтын болады.  
4) өз кезегінде мемлекет ұлттық компаниялардың және мемлекет қатысатын акционерлік қоғамдардың тұлғасында Астана және Алматы қалаларының нарығынан әділ бағамен жаңа тұрғын үйлер сатып алатын болады.

Үкімет, сондай-ақ тұрғын үйге қол жетімділікті қамтамасыз ету  бойынша шаралар қабылдайтын  болады. Үлескерлердің құқықтарғын қорғауды арттыру мақсатында Үкімет үлестік құрылыс мәселелері бойынша заңнамаға өзгерістер енгізетін болады.

2009 жылы экономиканың  артуы 1,1%-ды, өнеркәсіпте 1,7%-ды  құрады. Қазақстан оң өсу қарқыны  бар елдердің «серіппелі тобына»  жатты. Ұлттық қордың жалпы  халықаралық резервтері мен активтері  бүгіннің өзінде 50 миллиард доллардан  асып түсіп, соңғы он жылда  25 еседен астам өсті. Өткен жылы  Қор қаржысының бір бөлігі  жұмсалды, ал бүгінде Қордың көлемі  өткен жылдың желтоқсанындағыдан  көп екенін атап өту маңызды.  Қордың арқасында дағдарысқа  қарсы шаралар жүргізіліп қана  қойған жоқ, сонымен бірге мемлекетке  сатуға мәжбүр болған маңызды  активтер қайтарылды. Бұл – Екібастұз  1-ші ГРЭС-і, «Богатырь» разрезі,  Қашағандағы үлес, Маңғыстаумұнайгаз  және барлық үш мұнай өңдеу  зауыты.

Жалпы ішкі өнім құрылымында негізгі  үлес жалпы пайда/жалпы аралас табысқа  келеді –  66,4%, еңбек ақы төлеу  – 27,7%, өндіріске және импортқа салынатын  таза салықтар – 5,9%  құрайды.

Жұмыссыздық деңгейі 6,3%-ды құрады, ал бұл дағдарысқа дейінгі уақыттағыдан төмен. Тиімді іске асырылған жұмыспен қамту стратегиясының арқасында  елде 400 мыңнан астам жұмыс орындары ашылды. [8]

Кесте 3.1

Тұрғын үй рыногындағы  бағаның өзгеруі

өткен айға пайызбен, өсуі +, төмендеуі -

2009 жылы өткен жылмен  салыстырғанда жаңа тұрғын үйді  сату бағасы 6,9%-ға, көркейтілген  тұрғын үйді алып-сату – 6,7%, көркейтілген тұрғын үйді жалға  беру – 3,6% азайды. Бұл көрсеткіштер тұрғын үй нарығындағы бағалардың өзгеруінің жылдан жылға төмендеуін көрсетеді. Ал бір жылдың өзін ішінара айлар бойынша қарастырсақ, онда көрсеткіштердің арасында ауытқуды байқаймыз, Яғни біресе төмен, біресе жоғары бағытталуды.

Қазақстан бойынша тұрғын үй нарығындағы бағалардың өзгеруі  жаңа үйлерді сату жағынан, 2008 жылы минимум 2,5%, ал максимум нүктесі 0,2%-ды құрайды. 2009 жылы ең төменгі нүкте 2,4%-ға төмендесе, онда максимум нүктесі 0,1%-да белгіленген (Кесте 3.2).

Кесте 3.2

Тұрғын үй рыногындағы  бағаның өзгеруі

өткен айға пайызбен, өсуі +, төмендеуі 

• Деректер көзі: ҚР Статистика агенттігі

Шағын және орта бизнесті қолдау. Экономиканы отандық қаржы институттары тарапынан қаржыландырудың қысқаруы жағдайында шағын және орта бизнеске көмек көрсету жалғасатын болады. Бөлінетін қаражат шеңберінде 70% ағымдағы жобаларды қайта қаржыландыруға және 30% жаңа жобаларды іске асыруға бағытталатын болады. шағын және орта бизнес субъектілерін тұрақты тапсырыстармен қамтамасыз ету мақсатында оларға «Мемлекеттік сатып алу туралы» жаңа заңның қолданылуы шеңберінде мемлекеттік органдардың, мемлекеттік холдингтер мен ұлттық компаниялардың мемлекеттік тапсырыстарына қол жеткізуі ұсынылатын болады. шағын және орта бизнеске кредит беру бойынша барлық бағдарламалардың операторлары болады. «Самұрық-Қазына» қоры бөлетін қаражат шеңберінде бір жобаны қаржыландыруға арналған лимит 3-тен 5 млн. АҚШ. долларына дейін өседі.

Агроөнеркәсіптік  кешенді дамытуға арналған республикалық  бюджеттен шығыстар 2009 – 2011 жылдары 350 млрд. теңгеге жуықты құрайды.

Агроөнеркәсіптік  кешенді қолдауға «ҚазАгро» холдингінен  қосымша 1 млрд. АҚШ доллары (120 млрд. теңге) көлемінде қаражат берілетін  болады. Жобалар әлеуметтік-кәсіпкерлік  корпорациялармен бірлесіп іске асырылатын болады.

Инвестициялар, ең алдымен, астық секторы, ет және сүт  өнімдерін қайта өңдеу және жеміс-көкөніс  дақылдарын өндіру сияқты қолданыстағы секторларды қолдауға және жаңа экспортқа  бағдарланған секторларды дамытуға бағытталатын болады.

Инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру. Экономикалық дамудың жүйелік проблемаларын шешу және халықты жұмыспен қамту деңгейін қолдау үшін ауқымды құрылыс жүргізу және инфрақұрылымды жаңғырту қамтамасыз етілетін болады. Экономикалық өсуді қолдау мақсатында «Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы» бағдарламасын іске асыру бойынша белсенді жұмыс жалғасатын болады.

Электр энергетикасы саласының инвестициялық тартымдылығын  арттыру үшін Үкімет келесі жылдан бастап әр жылдарға бөле отырып кемінде  жеті жыл мерзімге арналған энергия  өндіруші ұйымдардың тобы бойынша шектеулі тарифтерді бекітеді және оны бұған  дейінгі жылдың инфляциясын ескере отырып жыл сайын түзететін болады.

Үкімет халықтың нақты табыстарының сақталуы жөніндегі  барлық шараларды қабылдайды және Мемлекет басшысының 2009 – 2011 жылдары әлеуметтік төлемдерді, зейнетақыны және бюджет саласының қызметкерлеріне жалақыны арттыру жөніндегі тапсырмаларын  іске асыруды қамтамасыз етеді.

3.2 «Жол картасы» бағдарламасы

Ел бюджетінен «Жол картасы» бағдарламасын жүзеге асыруға 2010 жылы 100 млрд теңге бөлінді. Бағдарламаның басты мақсаты жұмыссыз азаматтарды, мектеп, колледж және жоғары оқу орындарының түлектерін жұмысқа орналастыру, жастарды токарь, газ электрмен дәнекерлеуші, электрик, слесарь, сайманшы, аспаз, сантехник, тігінші, шаштараз, фирма бухгалтері, сонымен қатар, құрылысшы мамандықтарына кәсіби оқуға бағыттау болып табылады. Қажетті біліктілігі жоқ азаматтар көрсетілген мамандықтар бойынша қаланың білім беру орындарының бірінде тегін оқып, содан кейінгі кезекте жұмысқа тұра алады./15/

Бір жыл бұрын Үкіметтің  кеңейтілген отырысында Елбасымыз  әлемдік дағдарыс салдарын еңсеруді Үкіметтің 2009-2010 жылдарға арналған негізгі  күн тәртібі етіп белгіленді. Біз макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге, экономиканы модернизациялауды жалғастыруға, қазақстандықтардың әлеуметтік тыныштығын сақтауға тиісті болдық. Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру бағдарламасын іске асыруға мемлекет басшысының шешімімен Ұлттық қордан 10 млрд АҚШ доллары бөлінді./16/

Республиканың Үкімет басшысы  Кәрім Мәсімовтың дерегінше, 6 ай-күйіне дербес жауапкершілік Үкімет пен  Ұлттық Банк басшылығына жүктелген  болатын ұлы мақсатқа қомақты  қаражат қарастырылып отыр. Оның айтуынша, жергілікті бюджеттер «Жол картасы» бағдарламасын тең қаржыландыратын  болады. Жергілікті тіркеу орындарында жұмыссыздардың саны өсіп отыр деген сұрақтар туындады. Өйткені, бұл өсім Үкіметтің «Жол картасы» бағдарламасы бойынша, белгіленген іс-шаралардың негізінде байқалып отыр. Себебі, бұрын ресми түрде еш жерде жұмыс істемегендер, тіркелу арқылы әрі қарай белгілі бір жерге жұмысқа барады. 2009 жылдың 10 маусымында Сенат депутаттары алдында еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Гүлшара Әбдіхалықова «Жол картасы» бағдарламасының іске асуы бойынша есеп берді. Дағдарысты еңсеруге негізделген жобаға бюджеттен қосымша 140 млрд теңге бөлінгені белгілі. Облыстарда мемлекеттік сатып алу үрдістері жеңілдетіліп, халықты жұмыспен қамту мен мамандарды қайта даярлау бағытында шаруалар атқарылып жатыр.