Банктер

      Банктің Ұйымдық құрылымы әрқайсысы белгілі бір міндеттер мен талаптарды атқаратын қызмет тараулары мен бөлімшелерден тұрады.

      Жалпы кез келген банктің ұйымдық құрылымы банктік операцияларды атқаратын міндеттерін ескеріп қалыптасады.

      Заңды тұлғалардың кепiл ретiнде қабылдаған акциялары немесе жарғылық капиталға  қатысу үлестерi Қазақстан Республикасының  азаматтық заңнамасына сәйкес банктiң меншiгiне өткен жағдайларда, банктердiң осындай ұйымдардың акцияларын немесе жарғылық капиталына қатысу үлестерiн сатып алуы кезiнде банктiң осындай заңды тұлғаларға қатысуы банктiң меншiктi капиталының жиырма бес процентiнен аспауға тиiс, бұл ретте акцияларды немесе жарғылық капиталға қатысу үлестерiн өткiзу мерзiмi бiр жылдан артық болмауға тиiс.  
      Банктiң заңды тұлғалардың жарғылық капиталына қатысу үлестерiнiң не акцияларының жиынтық құны:  
      қаржы ұйымдары болып табылмайтын заңды тұлғалар үшiн - банктiң меншiктi капиталының алпыс процентiнен;  
      сақтандыру ұйымдары үшiн - банктiң меншiктi капиталының қырық процентiнен аспауға тиiс.  
      Банктер он бес, отыз немесе қырық процент деңгейiнен ұлғаю немесе кему фактiсiн анықтаған күннен бастап он күн iшiнде:  
      акционерi банк болып табылатын заңды тұлғаның орналастырылған акцияларының (артықшылықты және қоғам сатып алған акциялары шегерiле отырып) жалпы санына акциялар санының проценттiк қатынасын;  
      банкке тиесiлi заңды тұлғаның жарғылық капиталына қатысу үлесiн уәкiлеттi органға хабарлауға мiндеттi.

      Бөлімді қорытындылай келе, республикадағы екі деңгейлі банк жүйесі туралы айтуымызға болады. Қаржыны бір немесе бірнеше банктің ғана сақтамауының өзі жағымсыз құбылысқа - банк жүйесінің тұрақсыздығы мен дағдарысына, салымшылардың, акционерлер мен клиенттердің мүдделеріне нұқсан келтіруге әкеп соғады. Міне, сондықтан да мемлекеттік органдар тарапынан банк заңдарының, Ұлттық банк пен ҚҚА-ның құқықтық және нормативтік әктілерінің сақталуы мен орындалуына деген пәрменді қадағалау және бақылау тетігі қажет болады. Сөйтіп, банк қызметін реттеу қадағалау мен бақылау арқылы жүзеге асырылатынын көреміз.      
 
 
 
 
 
 
 

2 Орталық және коммерциялық банктердің қызметтері

2.1 Орталық банк және  оның қызметтері талдау 

      Ұлттық банкінің республикадағы банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіндегі банк,өз қызметін Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заң күші бар Жарлығы бойынша жүргізеді және осы Жарлыққа сай Президентке есеп береді. Сонымен қатар Ұлттық банк өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен келісімдерді басшылыққа алады.

      Ұлттық банк -  заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей бағынатын төменгі бөлімшелері мен бірге тіке бағыныстағы біртұтас орталықтандырылған құрылым, іс-әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде жүргізеді. Әр түрлі салық жинаудан, баж салығын және кеден салығын төлеуден босатылады. Ол республиканың кез келген жерінде және одан тыс жерлерде өзінің басқармасын және басқада бөлімшелерін ашуға құқығы бар. Өз жұмысын үкіметпен келісіп, үнемі кеңесіп жүргізеді.Үкімет Ұлттық банктің міндеттемелері бойынша жауапты емес, дәл сол сияқты, егер өзіне белгілі бір жауапкершілік алмаса, Ұлттық банк те үкіметтің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Үкіметтің өкілдік және атқарушы органдарының Ұлттық банк пен оның құрылымдық бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға араласуға құқығы жоқ.

     ^{Орталық банктiң қызметтерi:}

• ^{ежелден қалыптасқан мемлекеттiк өкiлi ретiнде заңды тұрде банкнота шығару;}
• ^{орталық банктiң ақша несие реттеу қызметi ол экономиканы ақша несие айналымына әсер ету жолымен реттеу, яғни үкiметтiң экономикалық саясаттың құрамдас элементi;}
• ^{орталық банктiң сыртқы экономикалық қызметi. Мемлекеттiк валюталық саясатын жүргiзетiн және валюталық бақылау органы болып табылады.}
• ^{орталық банктiң банк iсi қызметi- негiзгi клиентi коммерциялық банктер;}
• ^{орталық банк үкiмет банк iсi қызметi. Ол әрi кассирi, несие берушiсi, қаржылық кеңесшiсi;}

     ^{Мемлекеттiк  борышты басқару деп - орталық банктiң зайымдарын орналастыру және конверсия операциясын жәргiзу.}

     ^{Орталық банктiң операциялары:}

     ^{Олар  екi түрге бөлiнедi: актив - ол осы қаражатты орналастыру операциялары. Пассив - ол операциялар банктiң ақша қаражатын тартып  банктер ресурстарын құру операциялары.}

     ^{Сонымен:}

• ^{мемлекет орталық банкпен тығыз байланысты. Оның саясатына шексiз ықпал етедi;}
• ^{орталық банк - ол дербес заңды тұлға;}
• ^{ақша несиелiк валюталық тұрақтылықты сақтаудағы iс-әрекетiнiң тиiмдiлiгiне қажеттi жағдай жасау;}
• ^{үкiметтiң экономикалық саясатының негiзгi элементi ақша несиелiк қаржы саясатын орындау орталық банкiнiң қызметiнiң түйiнi болады.}

     Орталық банктiң мiндетi - ол Ұлттық ақша өлшемiнiң төлем қабiлеттiлiгiмен валюталық курсын банк жүйесiнiң тиiмдiлiгiмен сенiмдiлiгiмен қамтамасыз ету .

     ^{Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы Республика Президентiнiң 1995 жылғы 31-шi тамыздағы заң күшi бар Жарлығында Қазақстандағы екі деңгейлi банк жүйесi бар дедi. Олар:}

     ^{Ұлттық банк - мемлекеттiк орталық банк.}

     ^{Басқа барлық банктердi заңда төменгi деңгейлi банк деп жазылған.}

         Бүгінгі күні банктік қызмет көрсету секторы еліміздің қаржы секторының ең ірі және маңызды сегменті болып табылады. 2010 жыл 1-қарашадағы мәлімет бойынша Қазақстанда 38 банк жұмыс істейді.

         Екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активтері 2010жыл 1қарашадағы жағдай бойынша 12 134,0 млрд теңгені құрайды, екінші деңгейдегі банктердің кредиттің портфелі 9 174, 0 млрд теңгені құрап отыр. Банктердің кредиттік портфелінің құрылымында 2010 жыл 1-қарашадағы жағдай бойынша стандартты кредиттердің үлесі – 26%, күмәнділердің үлесі -51,1%, ал үмітсіздердің үлесі - 23,1% құрады. 90 күннен астам берешегі бар кредиттердің сомасы 2 387,4 млрд теңге болды,олардағы портфельдік кредиттердің үлесі - 26%. Бұл ретте банктермен қалыптастырылған провизиялар – 2 996,3 млрд теңгені құрады.

        Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарының негізінде өзінің қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде кейбір банктік операция түрлерін жүргізетін барлық банктердің, банктік емес қаржы мекемелерінің міндетті түрде орындауы үшін нормативтік актілер шығарады.Ол нормативтік актілер «Қазақстан Ұлттық Банкінің хабаршысы «Вестник Национального Банка Казахстана атты қазақ және орыс тілдерінде шығатын ресми басылымдарда жарияланады.

      Ұлттық банктің негізгі міндеті  - ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету. Сондықтан ол:

• ақша айналымы, несие, банктік есеп айырысу мен валюталық қатынастарды ұйымдастырады;
• ақша, несие және банк жүйелерінің тұрақты қызметін қамтамасыз етеді;
• несие берушілер мен салымшалардың, сондай-ақ шетел валютасын сатып алу-сату  және басқа ұйымдардың мүддесін қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттің экономикалық саясатын жүргізеді.

Ұлттық банктің міндеті оның атқаратын  қызметтері арқылы орындалады :

       Біріншіден, Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізу, яғни Ұлттық банк айналымдағы ақша массасының көлемін реттеумен және ресми проценттік мөлшердің деңгейін өзгертумен шұғылданады. Егер ақша-несиелік реттеу әдісімен инфляция деңгейін тежеу мүмкіндігі болмаған жағдайда Ұлттық банктің несие салымдарын шектеуге және банк операциялары бойынша проценттік мөлшерді өзгертуге құқығы бар. Сондай – ақ алты айға дейінгі мерзімге шығарылған бірінші кластық жай және айналмалы вексельдерді, чектерді сатып алып және қайта сатады.

      Ұлттық банк өзінің бағалы қағаздарын шығарады, сонымен қатар мемлекеттік бағалы қағаздарды, облигацияларды, депозиттік сертификаттарды, дисконттық және өтер мерзімі бір жылға дейінгі проценттік бағалы қағаздарды сатып алу және сатумен шұғылданады. Ұлттық банкте сақталатын міндетті резервтердің нормативін белгілеп, айналымда жүретін төлем құралдарының түрлерін анықтайды.

         Екіншіден, Қазақстан Республикасында қолданылатын банкнота және монетаны (теңге мен тиынды) эмиссиялау. Ол үшін Ұлттық банк номиналдардың құрылымын,теңге мен тиындардың пішінін (дизайн), олардың қажет мөлшерін анықтап, дайындығын қамтамасыз етеді.

         Ұлттық банктің қолма-қол ақша қаражатын шығаратын, теңге мен тиынның қолма-қол ақшасыз эквивалентін алып сату арқылы айналысқа түсуді ұйымдастыратын айырықша құқығы бар. Сондай-ақ қолданылған ақша белгілерін айналымнан шығарып, оларды жаңасымен айырбастап, тозығы жеткендерін жоюмен шұғылданады.

        Үшіншіден, банктердің банкісі қызметін атқару. Ол үшін Ұлттық банк республикадағы қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастырып, бірінші класты ( жоғары өтімді,қауіпсіз) бағалы қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз етілген несиені алты ай мерзімге береді. Ұлттық банк - екінші деңгейдегі банктер үшін соңғы сатыдағы несие беруші. Несиені ұлттық валютамен де, шетел валютасымен де, сондай-ақ қамтамасыз етілген, не болмаса қамтамасыз етілмеген несиені Ұлттық банктің басқармасы белгіленген тәртіппен және мерзімге береді. Қазақстан Республикасындағы есеп айырысу формалары мен тұртібін анықтап, қазақстандық теңгемен жүргізілетін банкаралық есептесуді өз уақытымен және тоқтаусыз жүруін қамтамасыз ететін төлем жүйесінің қызметін ұйымдастырады.

        Төртіншіден, үкіметтің және мемлекеттік органдардың банкі және агенті қызметін атқару үшін кепілшісі үкімет болған республиканың ішкі және сыртқы қарызын өтеуге қатысады, Қаржы министрлігінің шоттары бойынша дебеттік қалдықты (сальдо) болдырмау үшін қажетті іс-шараларды қабылдайды. Қаржы министрлігімен келісілген шарт негізінде мемлекеттік  бағалы қағаздарды  орналастырып, олардың депозиторлық ісін жүзеге асырады /8 10-11 б/.

        Бесіншіден, банктердің ісін бақылау және қадағалау қызметі. Ол үшін Қазақстан территориясында, сондай-ақ одан шет жерлерде банктермен олардың филиалдарын ашуға рұқсат және банктік операциялар жүргізуге лицензия береді. Барлық банктер, банк емес қаржы мекемелері  және олардың клиенттері міндетті түрде орындауы үшін банк ісі, есептеу, есептесу, валюта операцияларын жүргізу мәселелері бойынша нормативтік актілер шығарып, олардың орындалуын қадағалайды.

        Банктердегі бухгалтерлік есеп айырысудың, бухгалтерлік, банктік және басқа есептін мерзімін, формасын, тәртібін және әдісін бекітіп, сондай-ақ олардың орындалуын бақылайды. Банктер мен олардың филиалдарының қызметін жергілікті жерде немесе аудиторлық ұйымдарды шақырып бакылайды. Ұлттық банк өзінің бақылау қызметін атқару үшін банктердің балансын, есебін және басқа құжаттарын тексереді.

       Алтыншыдан, ваюталық реттеу және валюталық бақылау қызметі. Оны атқару үшін Ұлттық банк шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы қағаздардың айналым аясын және тәртібін белгілеп, шетел валютасымен жүргізілетін операцияларға қажетті кезде, оның ішінде проценттік мөлшер деңгейіне шектеу қояды .

       Резиденттер үшін шетел валютасын және шетел  валютасындағы бағалы қағаздарды Қазақстанға аудару, әкелу, әкету және салып жіберу тәртібін белгілеп, сондай-ақ Қазақстан Республикасының резиденттерінің республикадан тыс шетел валютасында шот ашуының мақсатын тәртібін және жағдайын анықтап, шот ашуға рұқсат береді.

        Ұлттық валютаның шетел валютасымен салыстырып, курсын реттейді. Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен валюта-қаржылық және несие-есеп қатынастарын жетілдіреді. Шетелден алынған банктік несиенің есебін жургізеді.

        Жетіншіден , елдің алтын валюта қорларын басқару қызметі. Оны атқару үшін Ұлттық банк мемлекеттің алтын валюта қорларын қалыптастырып, олармен операция жүргізеді. Қазақстан Республикасы Президентінің «Бағалы металдарға және асыл тастарға байланысты қатынастарды мемлекеттік реттеу туралы заң күші бар Жарлығына сай бағалы металдардың алғашқы саудасына бірінші сатып алушы құқымен қатынасып, қазақстандық және басқа өндірушілерден /сатып алушылардан/ Ұлттық банктің алтын валюта қорын толтыру үшін бағалы металдарды сатып алады. Оларды сақтауға қабылдап, одан  әрі сақталуын қамтамасыз етіп, қажет жағдайда заңға сәйкес сатады.

        Президенттің немесе үкіметтің тапсырмасы бойынша Ұлттық банктің қоймасында сақтау үшін үкіметтік /бюджеттік/ резервке алынған құндылықтарды қабылдайды. Алтын және басқа да бағалы металл құймаларын, монеталарды, өңдеген және өңделмеген табиғи асыл тастарды ішкі және сыртқы нарықта сатып алу және сату операцияларын жүргізеді.

        Ұлттық банк өз шығындарын өз қаражатымен өтейді. Оның өз қаражаты: жарғылық, резерв капиталынан, қайта бағалау шоттары және арнайы  провизияларынан /резервтерінен/ құрылады.

        Ұлттық банктің жарғылық капиталы 20 млрд теңгеден қалыптасады және оның міндеттемелерін қамтамасыз етеді. Жарғылық капитал мемлекеттік бюджеттен бөлінген қаржыдан, мемлекет берген негізгі қордың құнынан  және Ұлттық банктің алған пайдасынан құрылады.