Қазақстан Республикасының монетарлы және фискалды саясаттарының бағыттары мен механизмін талдау

      Экономикадағы ставкалардың деңгейі  нақты жағдайды негізге ала отырып пайда болатын тәуекелдер мен факторларға балама нарықтық негізде қалыптасуы тиіс. Сонымен бірге қайтарылуына Жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру (сақтандыру) қоры кепілдік беретін жеке тұлғалардың жаңадан тартылатын салымдары (депозиттері) бойынша сыйақысының шекті ставкаларын белгілеу тәжірибесі қайта қаралуға тиіс.

      Активтері үнемі өсіп келе жатқан жинақтаушы зейнетақы қорлары инвестициялау үшін ұзақ мерзімді құралдардың жетпеуі жағдайында активтердің едәуір бөлігін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарына салады, соған байланысты ақша-кредит саясатының банктік өтімділікке ықпалын төмендетеді. Сондықтан Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қаржы секторын шолуда зейнетақы активтерін есепке алудың методологиялық аспектілерін  және тиісті шаралар қабылдау үшін олардың ақша-кредит саясатына ықпалын зерделеуді ниет етіп отыр.

      Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қабылданатын шешімдер процесінің тиімділігін арттыру  үшін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, мүдделі мемлекеттік органдардың, Парламенттің, ғылыми топтардың, сондай-ақ экономиканың қаржы және нақты секторлары өкілдерінің қатысуымен ақша-кредит саясаты жөніндегі консультативтік-кеңестік орган құратын болады. Бұл орган ақша-несие саясатының неғұрлым маңызды мәселелері жөнінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Басқармасына ұсынымдар дайындайды деп болжанады.

     Ресми қайта қаржыландыру ставкасының  реттеушілік қасиетін күшейту үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі практикаға ресми қайта қаржыландыру ставкасын мерзімді (тоқсан сайын) қайта қарауды және белгілеуді тәжірибеге ендіруді жоспарлап отыр. Дамыған елдердің орталық банктерінің тәжірибесі мұндай практиканың мақсатқа сай екендігін көрсетеді. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ақша нарығының жалпы жай-күйіне, заемдар бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейі мен инфляциялық күтулерге байланысты ресми қайта қаржыландыру ставкасын мерзімді қайта қарай отырып, сол арқылы қаржы нарығына  қаржы саласында күтілетін үрдістер жөнінде маңызды бағдарлар береді. Жұртшылықтың Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ниетін және бағаларын терең түсінуі үшін  ресми қайта қаржыландыру ставкасын әр кезде қайта қарау баспасөз конференцияларында және/немесе баспасөз релиздерінде қабылданған шешімді тиісті түрде түсіндірумен қатар жүретін болады.

      Сонымен бірге Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі өз күш-жігерін ақша-несие саясаты құралдарының алуан түрлері жөніндегі ставкаларды келісуге және қысқа мерзімді ставкалардың реттеуші ролін арттыруға жұмсайтын болады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі инфляция жөніндегі болжамдардың дәлдігін арттыру мақсатында трансмиссиялық тетіктің моделін әзірлеу жұмысын жалғастырады. Ашық нарық операцияларының ауқымы кеңейтіледі, бағалы қағаздардың меншік портфелін ұлғайту және жаңа қаржы құралдарын дамыту жөнінде шаралар қабылданды.

      Өтімділіктің  артық болуы сақталып отырған  жағдайда  инфляцияны реттеу жөніндегі  міндет оны реттеуді жүргізуге арналған Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шығыстарын көбейтеді. Сондықтан, мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару саласында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің бірлескен іс-әрекетін күшейту талап етілді.  

      Валюта  саясаты саласында Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі қандай да бір ұзақ мерзімді белгіленген дәлізді айқындамай-ақ, өзгермелі айырбас бағамының режимін сақтауға ниет етіп отыр. 

      Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі валюта нарығында “енжар позиция”  деп  аталатын бағытты ұстануға ниеттеніп  отыр, бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюта нарығына қатысуын азайтуды білдіреді. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің іс-әрекеті  валюта бағамының уақытша және алып-сатарлық ауытқулары салдарының әлсіреуіне ғана бағытталды.  

     Бағамның  ауытқуы ақша сұранысы мен ұсынысының арақатынасына байланысты болады. Әлемдік валюталардың аса жоғары құбылмалылығы жағдайында валюта нарығындағы ахуал көбінесе әлемдік нарықтағы ахуалға қарай айқындалды.

      Валюталық реттеу және валюталық  бақылау саласында Қазақстанда  валюталық режимді  одан әрі ырықтандыруға бағытталған  саясат жалғасады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісінде «Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» Қазақстан Республикасының жаңа Заңының жобасы қарауда жатыр. Осы заң жобасы ұлттық валютаның  толық айырбасталу  қағидаттарына  кезең кезеңмен көшуі үшін тиімді база құру мақсатында әзірленді. 

      2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап валюталық  операцияларды лицензиялау толық  жойылады, сондай-ақ сыртқы сауда  келісім-шарттарында айқындалған мерзімдерге байланысты валюта түсімдерін қайтаруды талап ету белгіленетін болады, бұл валюталық операцияларды жүзеге асыру тәртібін едәуір жеңілдетеді және валюталық заңнама талаптарын орындауға сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың шығасыларын азайтады.

      Жеке  сектордың инвестициялық шешімдер қабылдауына және  шетел нарығына қазақстандық капиталдың  неғұрлым белсенді экспансиясы үшін жағдайлар  жасауға мемлекеттің әкімшілік  араласуын азайту күтіліп отыр.

        Валюталық режимді толық ырықтандырудың міндетті талаптарының бірі  заңсыздық белгілері бар операцияларды шектейтін және бақылайтын жүйенің болуы болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Үкіметінде  заңсыз жолмен алынған ақшны жария етуге (жылыстатуға) қарсы іс-әрекет жүйесін құру жөніндегі кешенді шаралар кіретін заң жобасы жатыр. Ол барлық мүдделі тараптардың, оның ішінде олардың ақпарат ағындары құрылатын жүйенің іргетасы болып табылатын банктердің қатысуымен және олардың мүдделерін ескере отырып, ақшаның жылыстауымен күрес жөніндегі тиімді жүйені құруды қарастырады.

      Төлем жүйелерінің жұмыс  істеуін қамтамасыз ету саласында төлем жүйелерінің тиімді және сенімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету, олардың тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етуді қадағалау мен бақылауды жүзеге асыру, төлем құралдарының жаңа түрлерін дамыту, Микропроцессорлық  карточкалар негізінде төлем карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесін дамыту бағдарламасын іске асыру бойынша  одан әрі шаралар қабылданатын болды.

      Төлем карточкаларының ұлттық жүйесінің  жұмыс істеуіне қойылатын жалпы талаптар  2004 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі әзірлеген  “Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне қаржы нарығын реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдар қызметінің мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасында қарастырылған.

      2005 жылы елдің ішінде  бөлшек сауда  саласында қолма-қол жасалмайтын  төлемдерді жүзеге асыру үшін  тиімді төлем құралы және оған  алуан түрлі төлемдер мен төлемге  жатпайтын “қосымшаларды” орналастыру үшін көп функциялы карточка болуға бейімделген  ұлттық төлем карточкасын ендіруге  ерекше назар аударылатын болды.

      Сонымен бірге,  төлем карточкаларына қызмет көрсету және сауда (қызмет көрсететін) ұйымдарында төлем карточкаларын  қабылдау желілерін кеңейту  жөнінде бірыңғай ұлттық желі құру бойынша жұмыс жалғастырылды.

      Қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге  ықпал ету саласында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі өз қызметін Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігімен тығыз үйлестіреді.

      Ақша-несие саясаты қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға ықпал етеді. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамыту тұжырымдамасына сәйкес қаржы нарығын одан әрі дамыту  алдағы үш жылда оның барлық бөліктерін халықаралық стандарттарға жақындату бағытында жүргізіледі. Экономиканың нақты секторының қажеттіліктерін қанағаттандыратын,  тұрақты және тиімді жұмыс істейтін қаржы жүйесін қалыптастыру жалғастырылады.

      ЕурАзЭО және ТМД сияқты интеграциялық бірлестіктер шеңберінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жалпы төлем жүйесін ұйымдастыру және қаржы нарықтары интеграциясының басқа бағыттары бойынша жұмыстарды жүргізуді жалғастырады.

      Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі Бірыңғай экономикалық кеңістік (БЭК), Шанхай Ынтымақтастық ұйымы және Орталық-Азия Ынтымақтастығын қалыптастыру бойынша мемлекетаралық және ведомствоаралық топтардың жұмысына белсенді түрде қатысуға ниет етіп отыр. 

Кесте 1  

Ақша-несие саясатының 2005 - 2007 жылдарға арналған

негізгі көрсеткіштерінің болжамы (базалық  нұсқа) 
 

      Кесте 1 жалғасы 

Сурет 4 
 

2.2 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң фискалды саясаты және оның құралдары  

     Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің салықтық кұқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер-салықтар, алымдар, баждар,т өлемақылар және т.б., яғни жинақтап айтқанда салықтық түсімдер болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленуіне байланысты туындайтын қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарды, яғни салық төлеушілердің мемлекетке салықтық төлемнің затын (сомасын) берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа қатысушы мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда жарқын көрініс табады.

     Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси  қатынастарды өзінің бойында  жинақтаушы күрделі әрі қоғам  өмірінің көп аспектілі қаржылық-құқықтық  құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша белгілерімен ерекшеленеді.

     Осы орайда салық:

1. түсім көзі жалпы табыстың белгіленген бөлігі болып табылатын төлем;
2. міндетті төлем, жекелей-эквивалентсіз төлем;
3. қайтарылмайтын төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. ұдайы төлем;
6. мәжбүрлі төлем;
7. заң жүзінде белгіленген төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жекелей-айқындалған сипаттағы төлем;
10. салық төлеушінің экономикалық-қаржылық жай-күйіне қатысты функция;
11. реттеуші сипаттағы экономикалық стимул жэне мемлекеттік бюджеттің материалдық-заттық қаражаттарының көзі;
12. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын білдіретін экономикалық            категория;
13. мемлекеттің салықтық құқығына сай мәжбүрлеп алына отырып, бюджет жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
14. бірыңғай   салық   жүйесін   білдіретін   мемлекеттік   деңгейдегі   және жергілікті   салық   салу   жүйелеріне   байланысты      мемлекеттік   және жергілікті болып көрініс табатын төлем болап саналады.