Қазақстан Республикасының монетарлы және фискалды саясаттарының бағыттары мен механизмін талдау

      Инфляцияның өсуіне жол бермеу мақсатында Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шетел валютасын сатып алуы, негізінен, қысқа мерзімді ноталар шығарумен, репо операцияларын жүргізумен және банктерден депозиттер тартумен реттеліп отырды. 2004 жылы айналыстағы ноталар көлемі іс жүзінде екі есе (99,5%-ға) 369,1 млрд. теңгеге дейін, жүргізілген репо операцияларының көлемі – 60,1%-ға 782,4 млрд. теңгеге дейін, тартылған теңгелік депозиттердің көлемі – 2,5 есеге 775,7 млрд. теңгеге дейін ұлғайды.

        Қазақстан Республикасының Ұлттық  Банкі 2004 жылы инфляцияның өсу қарқынын тежеу үшін ресми ставкалардың реттеуші ықпалдарын күшейту жөнінде шаралар қабылдады. Атап айтқанда, 2004 жылдан бастап қайта қаржыландыру ставкасының экономикалық ролін арттыру үшін вексельдерді қайта есепке алу ресми қайта қаржыландыру ставкасына сәйкес вексель айналысының өз жүйесін қатар дамыта отырып  жүргізіледі.

      Өткен жылдарға тән ресми ставкаларды  инфляцияның төмендемеуі жағдайларында  біртіндеп төмендету саясаты  оларды тұрақтандыру және арттыру саясатына  ауысты. 2003 жылдың аяғындағы деңгейде: қайта қаржыландыру ставкасы ( 7%),  ең аз резервтік талаптардың нормативі   (6%) сақталды. 2004 жылдың ішінде  репо операциялары бойынша ресми ставканың түрлі бағыттағы динамикасы болды. Тамызда оның деңгейі 4,5%-дан 3,5%-ға дейін төмендеді, сонымен бір уақытта дәліздің рұқсат етілген ауытқулары ±150 базистік тармақтан ±200 базистік тармаққа дейін кеңейді, ал қазан – желтоқсан аралығында бұл ставка 4,25%-ға дейін біртіндеп жоғарылап, дәліздің рұқсат етілген ауытқулары ±200 базистік тармақта сақталды. «Овернайт» заемдары бойынша ресми ставка 8,0%-дан  8,5%-ға дейін ұлғайды.

     Қазақстан Республикасы Ұлттық  Банкінің  2005-2007 жылдарға арналған қызметінің негізгі бағыттары.

      Ақша-несие саясаты саласында. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болады.

      Кейінгі жылдарда әлемдік нарықтардағы үрдістер Қазақстанның макроэкономикалық дамуына  оң әсерін тигізеді және сонымен қатар  бірқатар проблемалар туғызады. Олардың  бірі нақты сектор кәсіпорындары мен коммерциялық банктердің сыртқы қарыздар алуы себепті  банк жүйесінде өтімділіктің шамадан артық болуында, бұл банктердің экономикаға несиенің жедел өсуіне алып келеді. Мысалы,  2004– 2007 жылдар аралығындағы кезеңде  ЖІӨ-нің 26,4%-ға, ал банктердің экономикаға несиелері 2 еседен астам өсуі күтілуде. Шетел инвестицияларының едәуір әкелінуіне, сондай-ақ соңғы жылдары бюджет шығыстарының өсуіне байланысты жағдай шиеленісіп отыр. Мұндай жағдайда экономиканың “қызып кету” қаупінің болуы ықтимал.

      Ақша-несие саясатының  негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерінің болжамдарын әзірлеген кезде сыртқы және ішкі нарықтардағы ахуалдың өзгеруіне байланысты экономиканы дамытудың үш сценарийлік нұсқасы қарастырылды: базалық нұсқасы (мұнайдың қалыпты бағаларының нұсқасы), мұнайдың жоғары бағаларының нұсқасы және мұнайдың төмен бағаларының нұсқасы.

      Доллардың еуроға қатынасының өзгеруі әлемдік  валюталардың бағамдарын болжау күрделі  болғандықтан, теңгенің АҚШ долларына  қарағанда айырбас бағамының  динамикасына елеулі дәрежеде әсер ететініне қарамастан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болжамның барлық сценарийлік нұсқаларында доллардың еуроға 2004 жылдың аяғындағы деңгейде теңдігін сақтау болжамын қабылдады.

      Базалық сценарий.

      Базалық нұсқаны әзірлеген кезде болжамдардың негізіне 2005 жылы тұтастай алғанда сыртқы және ішкі нарықтардағы ахуал 2004 жылғы қалпында  қалады деген болжам қабылданған еді. Негізгі қазақстандық экспорт тауарлары бағаларының жоғары деңгейде сақталуы болжанады. Мәселен, 2005 жылы “Брент” сортты мұнайдың әлемдік орташа бағасы бір баррель үшін 35 доллар деңгейінде, бұдан кейін 2006 жылы 30 долларға дейін төмендей отырып, 2007 жылы мұнайдың әлемдік нарықтағы бағаларының осындай деңгейде сақталуы болжанады.  2005 жылы әлемдік пайыздық ставкалардың 2,5%-дан 3,0%-ға дейін, 2006-2007 жылдары 3,5%-дан 4,0%-ға дейін біртіндеп жоғарылауы күтіледі. Осыған қарамастан, ішкі ставкалармен салыстырғанда олардың біршама төмен деңгейі банктер мен кәсіпорындардың сыртқы қарыз алуының көп көлемде сақталуына ықпал ететін болады. Сонымен, базалық нұсқада валютаның едәуір көлемде әкелінуін сақтау болжанады, бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің халықаралық резервтерінің және Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры активтерінің ұлғаюына алып келеді (1-кесте). Елде қолайлы сыртқы экономикалық факторлармен қатар макроэкономикалық тұрақтылықты сақтау 2005-2007 жылдар ішінде экономикалық өсудің жоғары қарқынына қолдау жасауға ықпал ететін болады.

      Осы жағдайларда ақша-несие саясатының негізгі мақсаты Елді әлеуметтік-экономикалық дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған орташа мерзімді жоспарында айқындалған шекте инфляцияны сақтау болады.

      Осы мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ақша-несие саясатының операциялары бойынша ықпал ету шараларын күшейтетін болады және өзінің негізгі ставкаларының реттеуші ролін одан әрі жоғарылатуға ықпал етеді.

        Базалық нұсқа бойынша, едәуір  экономикалық өсу және шетел  валютасының Қазақстанға көп  көлемде әкелінуі сияқты 2004 жылы  инфляцияның жоғарылауына ықпал  еткен негізгі факторлар 2005 жылы да өзінің ықпал етуін сақтайды деп болжанады. Сонымен бірге 2004 жылы өндіруші кәсіпорындар бағаларының 23,8%-ға жоғары өсуі 2005 жылы тұтыну бағалары өсуінің айқындаушы факторы болуы мүмкін. Осы факторлардың инфляцияға ықпалын барынша азайту үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын қатайту жөнінде шаралар қабылдайтын болады.

      Осы шаралардың бірі 2005 жылдың басында  ресми қайта қаржыландыру ставкасын  жоғарылату болуы мүмкін. Алайда, экономикада  инфляциялық әлуеттің азаюына қарай оның біртіндеп төмендеуі болжанады.

      Қаржы нарығындағы кірістілікті реттеу мақсатында қысқа мерзімді ноталар шығарылатын  болады, алайда олардың айналыс мерзімдерін  едәуір азайту болжанады. Осы жағдайларда, шамадан артық өтімділікті реттеудің басты құралы банктердің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі депозиттері болады және сондықтан да олардың көлемі едәуір артады.

      Банк  жүйесінің өтімділігі жоғарылауының  жалпы үрдісімен қатар банктердің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі депозиттерінің көбеюі резервтеу коэффициентінің, яғни банк жүйесі резервтерінің банк жүйесіндегі резиденттердің депозиттеріне қатынасының біршама жоғары деңгейін (0,17) қамтамасыз ететін болады.

      Өз  кезегінде, бұл ақша агрегаттарының ұлғаюына мультипликативті әсер етеді. Тұтастай алғанда 2005-2007 жылдары ақша базасы мен ақша массасы 2,1 еседен астам ұлғаюы күтілуде. Алайда, инфляцияның қалыптасуында  және инфляциялық күтулерде монетарлық факторлар ықпалының соңғы жылдары байқалған әлсіреу үрдісі салдарынан ақша базасының осындай едәуір кеңеюі инфляциялық қысым жасамайтын болады. Соған қарамастан, ұзақ мерзімді кезеңде монетарлық факторлар есебінен инфляциялық әлуеттің жинақталуына жол бермеу мақсатында, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ақша базасының кеңею қарқындарын төмендету жөнінде шаралар қабылдайтын болады. Осы кезеңде Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шамадан артық өтімділікті реттеу бойынша  операцияларының көлемі бір жылда орташа алғанда 600 млрд. теңгеден астам болуы мүмкін.

      Елде  макроэкономикалық тұрақтылықты сақтау, экономиканың қаржы секторын тұрақты дамыту және банк жүйесінде бәсекені жоғарылату айналыстағы қолма-қол ақшаның өсу қарқындарымен салыстырғанда депозиттердің өсу қарқындарының басымдықпен өсуіне ықпал етеді. Бұл қолма-қол ақша басымдығы коэффициентінің, яғни айналыстағы қолма-қол ақшаның резиденттердің банк жүйесіндегі депозиттеріне қатынасының төмендеуіне алып келеді. Осылайша, ақша мультипликаторы біртіндеп жоғарылайтын болады, бұл ақша ұсынысының ұлғаюына алып келеді. Экономикалық өсудің жоғары қарқындары, іскерлік белсенділіктің жоғарылауы, халықтың номиналдық және нақты ақшалай кірістерінің өсуі, сондай-ақ инфляцияның төмен қарқынының сақталуы ақшаға сұраныстың өсуіне ықпал етеді. Бұл ақша айналысының жылдамдығын төмендетуге және экономиканы монетизациялау деңгейінің 2007 жылы 37,8%-ға дейін жоғарылауына әкеледі.

      Мұнайдың  жоғары бағаларының сценарийі.

      Жоғары  бағалардың  сценарийінде алдағы кезеңде  мұнайдың әлемдік бағаларының жоғарылау  үрдісі жалғасады және 2005-2007 жылдары “Брент” сортты мұнайдың орташа бағасы бір баррель үшін 45 доллар болады деген болжам жасалды.

      Әлемдік пайыздық ставкалар 2,5-3,2% шегіндегі  төмен деңгейде қалады, ал банктердің сыртқы қарыз алуының нетто-әкелінуі базалық нұсқамен салыстырғанда  екі еседен астам ұлғаяды деп болжанады. Мұнайдың әлемдік бағалары жоғарылаған кезде экономиканың өсу қарқындары базалық нұсқаға қарағанда едәуір жоғары деңгейде қалыптасады.

      Экономикалық  өсудің жоғары қарқындары және валюта  әкелінуінің ұлғаюы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің халықаралық резервтерінің едәуір өсуіне алып келеді – олардың жоғарылауы базалық нұсқадан жоғары бағалардың сценарийі бойынша 2005 жылғы 1,5-тен 2006-2007 жылдары 3 есеге дейін болады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шамадан артық өтімділікті реттеу бойынша операциялары көлемінің базалық нұсқамен салыстырғанда  екі есе дерлік ұлғаюына қарамастан (2007 жылы реттеу көлемі 1100 млрд. теңгеден астам болуы мүмкін), экономикадағы ақша ұсынысы ұлғаяды, бұл ақша агрегаттарының едәуір жоғары қарқынмен  өсуіне алып келеді.

      Осы жағдайларда, Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің күш салуына  қарамастан, инфляция орташа алғанда бір  жылда Елді әлеуметтік-экономикалық дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған орташа мерзімді жоспарында белгіленген  шектен асады.

      Нақты көрсетуде негізгі ресми ставкаларды  әлсіз оң ретінде сақтау үшін, сондай-ақ нарық субъектілеріне ақша несие саясатын қатайту туралы ескерту мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2005 жылы ресми қайта қаржыландыру ставкасын жоғарылата отырып, бұдан кейінгі жылдары инфляция мен инфляциялық күтулер  төмендеген кезде оны біртіндеп төмендететін болады.

      Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі инфляция бойынша мақсатқа жету үшін шамадан  артық өтімділікті алу бойынша  операциялар жүргізетін болады, олардың ішіндегі негізгілері бұрынғыдай, қысқа мерзімді ноталар шығару және банктердің депозиттерін тарту, сондай-ақ ең аз резервтік талаптардың тетігін пайдаланады.

      Мұнайдың  төмен бағаларының сценарийі.

      Төмен бағалардың сценарийі кезінде 2005 жылы мұнайдың әлемдік бағаларын бір баррель үшін 30 долларға, 2006 жылы 24 долларға және 2007 жылы 19 долларға дейін төмендету туралы болжам жасалды.

      Әлемдік пайыздық ставкалар 2005 жылдың өзінде-ақ 4,5-5,0%-ға дейін айтарлықтай өседі, ал 2007 жылдың аяғында 5,5-6,0% деңгейіне жетеді деп болжанады. Сонымен бірге банктердің сыртқы заем алуының нетто-әкелінуінде ресурстардың қымбаттауы салдарынан базалық нұсқамен салыстырғанда 2007 жылдың аяғында 2,3 еседен астам төмендеу үрдісі болады.

      Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің халықаралық резервтері базалық нұсқамен салыстырғанда шамалы ұлғаятын болады. Қарастырылып отырған кезеңде экономиканың жыл сайынғы өсу қарқыны баяулайды және базалық нұсқаға қарағанда төмен болады деп болжанады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шамадан артық өтімділікті реттеу бойынша операцияларының көлемі бір жылда орташа алғанда 560 млрд. теңгеге жуық болуы мүмкін.

      Осы жағдайларда ақша-несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны Елді әлеуметтік-экономикалық дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған орташа мерзімді жоспарында айқындалған шекте сақтау болады.

      Осы мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі өзінің негізгі ставкаларын  реттейді, ең аз резервтік талаптар тетігін пайдаланады және ақша-несие саясатының операцияларын жүргізетін болады.

      Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі қарастырылған  нұсқалардың ішінен базалық нұсқаны  анағұрлым шынайы деп таниды.

        Сонымен, банк жүйесіндегі өтімділікті  шектеу жөніндегі міндет  таяу  перспективада әлі де болса  көкейкесті күйінде  қалады деп күтіледі.

      Артық өтімділік проблемасының өткірлігін төмендету үшін және банктердің өтімділігін  неғұрлым икемді түрде реттеу үшін ең аз резервтік талаптарды қалыптастыру тетігіне тиісті өзгерістер енгізілетін  болады. Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі осы мақсаттар үшін банктер міндеттемелерінің құрылымын анықтаудың олар бойынша ең аз резервтік талаптардың  нормативін сақтауға тиіс түрлі нұсқаларын, сондай-ақ олардың орындалу тәртібін қарастыратын болады және тиімді ақша-несие саясатын жүргізу үшін неғұрлым оңтайлы нұсқа таңдап алынады.

      Өтімділікті шектеу жөнінде көзделген шараларға  қарамастан, алдағы үш жылда ақша агрегаттарының жылдық өсімдері  экономикалық өсудің қазіргі кездегі қарқынын сақтауды қамтамасыз ететін болады.

      Ақша-несие саясатын қатайту несиелер бойынша нарықтық ставкаларға Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми ставкалары әсерінің сипатын өзгертуді болжайды. Егер өткен жылдары Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шаралары экономиканы несиелеу, оның ішінде ставкаларды төмендету бойынша  банктер қызметтерін  жандандыру жөніндегі міндеттерді шешуге бағытталса, «экономиканың  қызып кетуін»  болдырмау қажеттігі  жағдайында  ставкаларды төмендету мәселесі  енді өзіндік мақсат ретінде қойылмайды.