Қазақстан Республикасының монетарлы және фискалды саясаттарының бағыттары мен механизмін талдау

                                                                                  

                                                                            M / P           

                                                                                                                                    

Сурет 1

          

өзгерістер  Орталық банктің ақша саясатын кеңейтуінің  салдары. Мұндай саясаттың салдары  ретінде активтің басқа түрлерін сатып алу, несиесінің арзандауы, нәтижесінде  пайыз мөлшерлемесінің төмендеуі  байқалады.

     Ақша нарығының реакциясы L^D қисығының тікшелеу болуынан ақшаға сұраныстың сипатына, түріне тәуелді болады.

 Ақшаға  сұраныс пайыз мөлшерлемесінің  өзгеруіне байланысты сезімтал  болса, онда ақша жиынының өсуіне, пайыз мөлшерлемесінің болымсыз  өзгеруі әсер етеді. Және керісінше,  ақшаға сұраныс пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне әлсіз әсер етсе, онда ақша ұсынысының өсуі пайыз мөлшерлемесінің едөуір төмендеуіне алып келеді. (2-3 -суреттер). 

     R                                                          R                   

                         L^S₁       L^S₂                                                L^S₁                                                                                                                                               

                                                                                                    L^S₂

                                                     

                                                           ∆R  

∆R                                           L^D                                                          L^D                                                                                                                                       

                                            

                                                 M / P                                                          M /P 

                         Сурет 2                                                    Сурет 3 

    Келесі қадам, пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне байланысты жиынтық сұранысты түзету болады. Әдетте пайыз мөлшерлемесінің динамикасына инвестициялық шығындар өсер етеді деп есептеледі. Егерде ақша нарығында пайыз мөлшерлемесінің едәуір өзгерісі болды деп жорамалдасақ, онда пайыз мөлшерлемесінің динамикасына инвестициялық сұраныстың сезімталдығы байқалды. Басқа жағдайлар тұрақты болса, онда осы шарттан жиынтық табыстың мультипликаторлык мәнінің кеңейуі  пайда болады.

     Табыстау механизмі қадамдарының  бұзылуына байланысты ақша саясатының темендеуі немесе мүлдем нәтижесіз болуы мүмкін.

     Мысалы, ақша нарығында пайыз  мөлшерлемесінің болымсыз өзгерісі  немесе пайыз мөлшерлемесіне  жиынтық сұраныс реакциясының болмауы, өнім көлемі мен ақша жиынының арасындағы байланысты үзеді. Мұндай құбылыс нарықтық экономикаға кешіп жатқан мемлекеттерде байқалады. Ақша саясатын жүргізуде табыстау механизмінің сапалы жұмысынан басқа да қиындықтар кездеседі. Орталық банктің пайыз мөлшерлемесін өзгертуі экономикаға әр уақытта дұрыс әсер ете бермейді, сондықтан да Орталық банк пайыз мелшерлемесін бір тұрақты деңгейде ұстап тұру арқылы инвестицияны тұрақтандырады, демек мультипликатор арқылы өнім көлеміне әсер етеді. Егер экономикада өрлеу болса және жалпы ұлттық өнім өссе, онда ақшаға трансакциялық сұраныс өседі  (Нақты ЖҰӨ ақшаға сұраныстың бір параметрі: (( M/P)^D  = kY – h ∙ R).     Ақша    ұсынысының     тұрақты жағдайында пайыз мөлшерлемесі өседі, демек ақша ұсынысын бұрынғы қалыпты жағдайда ұстау үшін, Орталық банк ақша ұсынысын өсіруі қажет. Мұндай жағдай ЖҰӨ өсуін қосымша ынталандырады және инфляцияның пайда болуына әкеледі.

     Экономикадағы құлдырау және  ақшаға сұраныстың азаюы жағдайында Орталық банк пайыз мөлшерлемесінің төмендеуін болдырмау үшін, ақша ұсынысын азайтуы қажет. Бірақ мұндай жағдай жиынтық сұранысты төмендетіп, экономикадағы құлдырауды шиеленістіре түседі.

     Ақша-несие саясатының жанама  әсерлерін де ескерген жөн.  Мысалы, егерде Орталық банк ақша  ұсынысын өсіру қажет деп есептесе, онда ол құнды қағаздар нарығынан облигация сатып алу арқылы ақша базасын кеңейте алады. Бірақ ақша ұсынысының өсуімен қатар пайыз мөлшерлемесі төмендей бастайды. Бұл жағдай екі коэффициентке әсер етуі мүмкін (сг және гг.). Халық депозиттегі қаржыларының бір бөлігін  нақты  ақшаға айналдыра алады,  онда   C/D = сг   өседі,  банктер  артық резервтерін өсіреді, ол R/D = гг мәнін өсіреді.

     Мұндай шаралардан кейін ақша  мультипликаторы төмендейді, бұл  жағдай ақша жиынын кеңейту  тенденциясының төмендеуіне әсер  етеді.

     Ақша-несие саясаты көлемді сыртқы кешеуілдеуге ие бола алады (шешім қабылданғаннан бастап, нәтижеге дейін), өйткені экономикадағы инвестициялық белсенділік өзгерісіне байланысты пайыз мөлшерлемесі тербелістері ЖҰӨ көлеміне әсер етеді, мұндай құбылыстар ұзаққа созылады.

     Ақша-несие саясатының қазіргі  кезендегі тиімділігі Орталық  банктің саясатына деген сенімділікпен  тығыз байланысты.

     Ақша-несие саясаты салық-бюджет  және сыртқы экономикалық саясатпен  тығыз байланысты.

     Егерде Орталық банк тұрақты  айналым курсын ұстап тұруды көздесе, онда дербес, тәуелсіз ішкі ақша саясаты болуы мүмкін емес, өйткені айнымалы курсты ұстау мақсатындағы әрекеттер, валюталық резервтердің көбеюі және азаюы экономикадағы ақша жиынының өзгеруіне әкеледі. (Мысалы валюта сатып алғанда экономикадағы ақша ұсынысы өседі.) Салық-бюджет және ақша саясаттарын бір-біріне сәйкес келтіру белгілі

қиындықтарды  тудырады. Егер мемлекет экономиканы  мемлекеттік шығындарды көбейту арқылы ынталандырса, онда мұндай іс-әрекеттердің нәтижесі ақша саясатымен байланысты болады.

     Қазыналық саясаттың нәтижесінде  бюджетте тапшылық болса, онда мұндай жағдайда тиімді, тұрақты монетарлық саясат болмайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2 Қазақстан Республикасының монетарлы және фискалды саясаттарының бағыттары мен механизмін талдау 

2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының  негізгі бағыттары 

     2004 жыл Қазақстан қаржы секторының  реформаланған мемлекеттік реттеу  жағдайларында жұмыс істеуінің  алғашқы жылы болды, атап айтқанда, 2004 жылдан бастап қаржы нарығындағы барлық реттеу және қадағалау функцияларын Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі жүзеге асырады.

     Реттеу  және қадағалау функцияларын бөлу Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің ерекше мәртебеге ие болуын айқындады, ол қызметі классикалық орталық банкке тән функцияларға шоғырландырылған ТМД-дағы жалғыз орталық банк болып табылады.

     Жаңадан туындаған нақты жағдайлар Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің саясатындағы мәндердің ауысуына жол ашты. 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болды, осы мақсатты орындау үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мынадай міндеттерді іске асыруды жалғастырды:

      1) мемлекеттің ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу;

      2) төлем жүйелерінің жұмыс істеуін  қамтамасыз ету;

      3) валюталық реттеуді және валюталық  бақылауды жүзеге асыру;

      4) қаржы жүйесінің тұрақтылығын  қамтамасыз етуге ықпал ету.

     Осы жағдайларда, ел экономикасы дамуының тұтастай алғанда оң үрдісін ескере отырып, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алдағы үш жылға қызметтің басым бағыттарын айқындайды.

     Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттары қабылданған кезде мынадай екі фактор ескерілді.

     Біріншіден, Қазақстанда қаржы нарығының  дамуымен ақша агрегатының және инфляцияның  арасындағы өзара байланыстың әлсірегені байқалды. Сондықтан ақша агрегаттарының болжамдары мақсатты болып табылмайды және олар бойынша өсу шегінің  әсіресе,  Қазақстанда инфляциялық таргеттеу қағидаттарын ендіру жағдайларында қатаң міндеттелген болып табылмайды. Соған қарамастан, олар нарық үшін маңызды бағдар болып қала береді және Ақша-несие саясатының 2005 – 2007 жылдарға арналған негізгі бағыттарын жасаған кезде ескеріледі.

     Екіншіден, 2005 жылдың нәтижесінде қалыптасатын инфляцияға 2004 жылы жүзеге асырылған  шаралар ықпал ететін болады, сонымен қатар 2005 жылы ақша-несие саясаты 2006 жылғы нәтижелерге ықпалын тигізеді.

     Сондықтан да Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттарында басым түрде 2005 жылға арналған шаралар сипаттала отырып, тұтастай алғанда алдағы үш жылға болжамдар берілген, ал әр жылдың аяғында оның нәтижелері бойынша алдағы жылға арналған көрсеткіштер нақтыланады.

     2004 жылдың алдын ала қорытындылары. Кейінгі бірнеше жыл бойы инфляция аса жоғары емес біршама тұрақты деңгейде – жылдың аяғында есептегенде 6-7% шегінде қалып отыр (2001 жылы – 6,4%, 2002 жылы – 6,6%, 2003 жылы – 6,8%). Сондай-ақ 2004 жылдың аяғында инфляция осы шекте қалыптасып,  6,7% болды.

      Инфляцияны  осы шекте сақтауға жоғары тұтынушылық  сұраныспен  және инвестициялық  белсенділікпен бірге елеулі экономикалық өсу ықпал етеді. 2000 – 2004 жылдар аралығындағы кезеңде, бағалау бойынша, нақты  жалақы 60%-ға және негізгі капиталға инвестициялар – 5,5 еседен астам ұлғая отырып, ЖІӨ нақты алғанда 63%-ға өсті.

      2004 жылы инфляция динамикасына тән  ерекшеліктердің ішінен өткен  жылдардағы сияқты, айқын көзге  түскен “озаты” болмағанмен,  барлық тұтыну тауарлары мен  қызмет көрсету бойынша бағалардың іс жүзінде бірқалыпты өсу байқалды, сондай-ақ жаз айларында бағалардың маусымдық төмендеуі орын алған жоқ.

      Бағалардың  төмендеуіне кедергі келтіретін фактор мұнайдың әлемдік жоғары бағалары және көрші елдердегі – негізгі  сауда әріптестеріндегі тұтыну бағаларының неғұрлым жоғары өсуі арқылы пайда болатын инфляция “импорты” болып табылады.

      Экономикада инфляциялық астардың сақталуына ақша агрегаттарының едәуір өсуі ықпал етті. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің таза халықаралық резервтерінің өсуі 2004 жылы ақша базасының 82,3%-ға 577,9 млрд. теңгеге дейін ұлғаюына алып келді. Екінші деңгейдегі банктер жүргізетін белсенді кредит саясаты 2004 жылы ақша массасының 68,2%-ға 1634,7 млрд. теңгеге дейін өсуіне себеп болды. Осы кезеңде айналыстағы қолма-қол ақша, ең бастысы, тұтыну сұранысының өсуі салдарынан 59%-ға 379,3 млрд. теңгеге дейін өсті.

      Инфляцияның төмендеуін тежеуге Қазақстанға  экспорттан және капиталдың әлемдік  нарықтарында қарыз алу арқылы шетел  валютасының едәуір әкелінуі ықпал  етті. Тауарлар экспортының рекордтық көрсеткіштері резиденттердің ағымдағы операциялары бойынша жоғары қарқынмен өскен шығыстарының орнын толығымен өтеді және тұтастай алғанда ағымдағы операциялар шоты бойынша оң балансты қамтамасыз етті. 2004 жылғы 9 айдың қорытындысы бойынша ағымдағы операциялардың оң сальдосы 232 млн. АҚШ долл. астам болды.

      2004 жылы АҚШ долларына қатынасы  бойынша теңге бағамының нығаю  үрдісі жалғасты. Өткен жылы ол  номиналдық көрсетуде 9,3%-ға нығайды,  бұл инфляциялық процестердің  баяулауына ықпалын тигізді.

        Қазақстан Республикасының Ұлттық  Банкі теңгенің нақты айырбас  бағамының айтарлықтай нығаюына  жол бермеу үшін, сондай-ақ бағам  ауытқуларын жұмсарту үшін ішкі  валюта нарығына сатып алушы  ретінде қатысты. Тұтастай алғанда  2004 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шетел валютасын таза сатып алуының көлемі 3,6 млрд. АҚШ долл. болды. Нәтижесінде 2004 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің таза халықаралық резервтері  87,1%-ға 9,3 млрд. долл. дейін ұлғайды.