Қазақстан Республикасындағы акциз салығын салу: мәселелері мен негізгі бағыттары

    Алкоголь  өнімдерін өндіру үшін өткізілетін  спиртке акциз ставкасы алкаголь өнімдерін өндіру үшін пайдаланбайтын адамдарға өткізілетін спиртке белгіленген базалық ставкадан төмен белгіленуі мүмкін.

    Бір күнде жасалған су – спирт қосындысының көлемі келесі формула арқылы анықтауға  болады.

     Vсорт= Vсп * Асп / Асорт,

     Мұндағы

      Vсорт – су- спирт қосындысының  көлемі,

     Vсп- спирт көлемі,

     Асп- спирт градусы,

     Асорт - өндірілген өнім градусы.

    Алкоголь  өнімін өндірушілер базалық ставкадан  төмен акцизбен сатып алған спиртті  алкоголь өнімін өндіруден басқа  мақсатқа пайдаланған кезде, осы спирт бойынша акциз сомасы алкоголь өнімін өндірушісі болып табылмайтын тұлғаға сатылатын спирттің барлық түрлері үшін белгіленген акциздердің  базалық ставкасы бойынша қайта есептеліп бюджетке төленуі тиіс.

    Қайта есептеу мен салықты төлеуді  спиртті алушы жүргізеді. Бұл жағдайда емдік және формацевтік дәрі – дәрмек өндіру және медициналық қызмет көрсету үшін алынған спирт мақсатқа сай пайдаланылмаған жайдайда қолданылады.

    Төтенше оқиғалардың  салдарынан болған жағдайларды  қоспағанда өндірілген акцизделетін тауар бүлінген, жоғалған жағдайда акциз толық мөлшерде төленеді. Егер акциз алу маркаларын төтенше жағдайлар салдарынан бүлінсе, жоғалса, акциз алуының бүлінген  маркаларын салық органдары жоюға жасалған есептен шығару актісі негізінде қабылданса акциз төленбейді.

    Алкогольдік өнімдерді маркалауға арналған маркалар жоғалса немесе бүлінсе, акцизді  есептеу келесі формуламен жүргізіледі:

     А= Са * Км *  Vmax.

     Мұндағы

       А- бюджетке төленетін акциз  сомасы,

           Са- акциздің  бекітілген ставкасы,

     Км- акциздік маркалардың бүлінген немесе жоғалған саны,

        Vmax- ыдыстың максималды  көлемі (декаметрмен), яғни бір ай  ішіндегі алкогольдік өнімдер  құйылған, акциздік маркаларды істен  шығарған кезде.

    Тұрлаулы  акциз ставкасы белгіленген акцизделетін таурлар бойынша салық базасы өндірілген, өткізілген заттай нысандағы  акцизделетін тауарлар көлемі ретінде  белгіленеді.

    Адвалорлық  акциз ставкалары белгіленген акцизделетін тауарлар бойынша салық базасы өндіруші осы тауарды акциздер мен қосылған құн салығын енгізбей беретін бағалар бойынша анықталатын  өндірілген, өткізілген акцизделетін тауарлар құны  ретінде белгіленеді.

    Тұрлаулы  акциз ставкасы белгіленген акцизделетін тауарларды Қазақстан Республикасы кеден аумағына импорттау кезінде салық базасы импорттлатын акцизделетін тауарлардың заттай түрдегі көлемі ретінде белгіленеді.

    Адвалорлық  акциз ставкалары белгіленген акцизделетін тауарларды импорттау кезінде салық  салынатын база импортталатын акцизделетін  тауарлардың Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес айқындалатын кедендік құны ретінде анықталады.

    Импортталатын тауарларға акциздер Қазақстан Республикасының  кеден заңдарында кедендік төлемдерді төлеу үшін белгіленген күні төленеді.

    Акциз сомасы салық салу обьектісінің тұрған жері бойынша бюджетке ай сайын төленуге міндетті, яғни есепті кезеңнен кейінгі айдың 20 – нан кешіктірілмей, ал декларацияны есепті кезеңінен кейінгі айдың 15 – нен кешіктірілмей салық органдарына табыс етілуі керек.

    Бөлшек  саудада тарату  (соңғы тұтынушыларға) ұғымы ол мұнай өнімдерін тек қана жанармай құю станциялары арқылы ғана емес және де барлық соңғы тұтынушыларға дизель отыны және бинзиннің жіберілген көлеміне қарамастан тарату болып табылады. Дизель отыны және бинзинді көтерме саудада өткізумен айналысатын жеке және заңды тұлғалар оны өз қажеттілігіне жұмсаса да акциз  төлеушілер болып табылады.

    Заңды және жеке тұлғалар есептегі айдан  кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей  салық органдарына декларация тапсыруы керек.

    2000 жылдың 28 қаңтарынан №137    Қазақстан Республикасының Үкіметінің  жарғысына сәйкес « Акцизделетін  тауарларға акциз ставкалары туралы, Қазақстан Республикасында  өндірілетін және Қазақстан Республикасының  кедендік аумағына  енгізілетін, Қазақстан Республикасының аумағында таратылатын және ойын бизнесі »  және нұсқаулар Қазақстан Республикасының  Мемлекеттік Кіріс Министрлігімен 2000 жылғы 6 сәуірде бекітілген, дизель отыны және бинзиннің бөлшек саудасында таратылуы литрлерде жүргізіледі. Тоннаны литрге аудару онда өлшеу жүргізілетін температурадан  болатын қысымдылығы көрсеткішіне байланысты.

    Бензиннің барлық түрлеріне қысымдылықтың  орталықтандырылған  көрсеткіші  0,730 кг/литрді құрайды, дизель отыны 0,769 кг/ литр. Осыдан шығады:

     1 тонна бензин = 1000кг /  0,730кг/литр = 1370 литр.

     1 тонна дизель отыны = 1000 /  0,769кг/литр = 1300 литр.

    Акциз сомасын есептеу үшін және дизель отынын және бензинді бөлшек саудада  өткізуін өткізу бағасына қосу үшін 1 литр үшін акциздік есептік ставкасын  анықтау қажет, ол қойылған акциз  ставкасының мұнай өнімдерінің литрлік мөлшері және бір тонна үшін қатынасы ретінде анықталады.

     Акциздің  есептік ставкалары:

     Бензин  үшін 500тг / 1370л = 0,37тг/литр.

     Дизель  отыны  үшін  60 / 1300л = 0,05 тг/литр.

    Акциздің  анықталған есептік ставкасы бөлшек саудада өткізілген 1литр дизель отыны мен бензинді өткізу  бағасына қосылады.

    Бөлшек  саудада өткізілген дизель отыны  мен бензин көлемі тоннамен көрсетіледі. Бұл үшін бөлшек саудада өткізілген бензин мен дизель отыны көлемі литрден  тоннаға ауыстырылады, яғни орталықтандырылған қысым көрсеткішін қолдану арқылы келесі формуламен анықталады:

     Бензин  бойынша: М тонна = V литр * 0,730кг/л /  1000

     Дизель  отыны бойынша: М тонна  = V литр * 0,769кг/л   /   1000

     Мұндағы    

             М тонна - өткізілген дизель отыны мен бензиннің көлемі,  

                        V литр -  дизель отыны мен бензин көлемі литрде.

    Спирт алкоголь өнімдерін өндіруге тауар  өндірушіде лицензия болғанда 1 литріне 30 теңге. Осы ставка бойынша салықты  есептеу бойынша мысал келтіре  кетейік.

    Алкоголь  өнімін өндірумен айналысатын “Арай” акционерлік қоғамы күніне  алкоголь өнімін өндіру үшін 1250 литр спирт өнімін шығарды және бұл кәсіпорынның арақ, спирт және алкоголь өнімінің басқа  да түрлерін өндіруге лицензиясы бар  дейік. Қазақстан Республикасының Үкіметімен мұндай өнім түріне 30 теңге ставка белгіленген. Акциз сомасын есептеу үшін акциз ставкасын акциз базасына көбейтеміз, ал ол бізде 1250 литр спирт өнімі, сонда 1250л. х 30 тг. = 37500 теңге

    Яғни  осы көрсетілген өнім бойынша  төленетін акциз ставкасы 37500 теңгені құрады.

    Белгілі бір мезгілден кейін “Арай” Акционерлік  қоғамы, яғни 15 қараша күні “Асыл” арақ өнімін шығарады. Ол бойынша акциз  ставкасы 1 литріне 60 теңгені құрайды. Ал өнідірілген өнім көлемі осы арақ түрі бойынша ғана 3125 литрді немесе 1562 шөмшек арақты құрады. Акциз ставкасы алкоголь өнімдерінің бір литріне қолданатындықтан, ол бізде 187500 теңгені құрады, (3125 литр х 60 тг.). Сонымен қатар 16-ы күні 1200 литр (600 шөмшек); Арай – арағын шығаруды және ол бойынша 60 теңге акциз ставкасы қолданылып, ол келесі соманы құрады:

      1200 литр х 60 тг. = 72000 тг.

    Жоғарыда  көрсетілген арақ өнімі түрлері  бойынша “Арай” Акционерлік қоғамы өндірілген өнімдерді 19 қараша күні тиеп, айына дейін төлеуге міндетті. Мұндағы 259500 теңге ол “Асыл” (487500 тг) және “Арай” (72000 тг.) арақтары бойынша төленетін салық сомасының қосындысы.

    Енді  темекі өнімдері бойынша акциз сомасын  есептейік. Ол бойынша акциз сайын 1000 данасына байланысты есептеледі және акциз темекінің фильтрлігіне байланысты бөлек есептеледі.

    Қазақстан Республикасының Үкіметі темекі өнімдері бойынша келесідей салық  ставкілерін белгілеген. Фильтрлі темекі өнімінің 1000 данасына 180 теңге немесе 2 евроны, ал фильтрсіз темекі өнімінің 1000 данасына 100 теңге немесе 2 евроны құрайды. Осылар бойынша да акциз ставкасын салық салу базасына көбейту арқылы салық сомасы есептеледі.

    Мысалы, «Маlboro» темекісін өндіруші компания 1500 блок фильтрсіз темекіні 3 күнде  өндірді делік, ал әр блокта 10 қорап  темекі және әр қорапта 20 штук темекі болатынын ескеру керек.

    Сонда, 1500 блок х 10 қорап = 15000 қорап

                15000 қорап  х 20 дана = 300000 дана

    Салық салынбайтын сома болып, бізде 300 000 дана саналады. Бірақ, салық ставкасы 1000 данаға есептелетіндіктен, біз бұл  темекі данасының салық салынбайтын соманы (300000 дана) 1000 данаға бөлеміз (300 000 : 1000). Сонда бізде салық базасы 300 болады. Осыған салық ставкасын қолдана отырып есептегенде 30000 теңгені құрайды. (300 дана х 100 тг.). Егер осы өнімді өндірген үш күн салық төлеу мерзіміне байланысты әртүрлі болған жағдайда ол белгіленген тәртіп негізінде салық сомасын төлеу мерзіміне сәйкес төлейді.

    Фильтрлі  темекі өндірісі бойынша да салықты  есептеу осы тәртіпте жүргізіледі, тек оған қолданылатын салық ставкасы 1000 данаға 180 теңгені құрайды. Оны есептеу келесі мысалда көрсетілген:

    “Bond”  темекісін өндірумен айналысатын  қазақстандық кәсіпорын орташа шамамен 2500 штук темекі өндіреді деп алайық және осы кәсіпорынның алғашқы 10 күн  аралығындағы өндірілген темекі шамамен 26850 штук болды делік. Фильтрлі темекі өндірісінің 1000 данасына 180 теңге акциз ставкасы қолданылатындықтан 10 күн ішінде өндірілген (айдың онына дейін) өнімге байланысты акциз ставкасын келесідей есептейік.

                  26850 дана х 180 тг. = 4833000 тг.

    Акциз 1000 данаға есептелетіндіктен шыққан соманы, яғни 4833000 теңгені 1000 данаға бөлеміз, сонда алғашқы жасалған он күн ішінде жасалған операция бойынша акциз 4833 теңге болды.  
 

3.  Қазақстан Республикасында 2001 – 2004 жылдары акциз    салығының мемлекеттік бюджетке түсуін талдау

 

      Бүгінгі күнде акциздік салық салынатын  өнімдер салық салу объектісінің ең маңыздыларының бірі болып табылады және бюджет табыстарының аумақты бөлігін  құрайды. Осы акциздік салық салудың  түсуін экономикалық талдаудың негізгі  мақсаты болып, ол акциздік түсімдердің болжамы мен нақты түсімдерін салыстыру болып табылады. Олардың нәтижелерін салыстыру, себептерін анықтау және шаралар қолдану.

      Акцизді жинау мемлекеттің түсім бөлігінің  жоғарылауына тиімді үлесін тигізетіндіктен, оған мемлекет тарапынан қатты көңіл бөлінеді. Бүгінгі таңдағы мемлекеттік бюджеттің табыс көзін қалыптастыратын салықтардың ішінде акциздер ерекше орын алады.

      Осыған  талдау жүргізе келсек, 2001-2002 жылдар аралығында мемлекеттік бюджет есебіне  басқа салықтармен салыстырғанда  акциздің түскен бөлігін көрсетейік.

      Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің мәліметі бойынша 2001 жылдың 6 айында бюджетке салықтар келесідей мөлшерде түсті: корпоративті салық, роялти, ішкі тауар  өндірісіне қосылған құн салығы бойынша  түсім есебінен болжамдалған салық сомасы 36,9 млрд. теңгеге артық орындалды. Осы жарты жылдық бойынша кеден төлемдері мен мүлік салығы, бензин бойынша акциз түрлерінен, жер учаскілерін жалға беруден түскен түсім бойынша салық сомасы болжамдалған салық сомасынан төмен болды. 2001 жылдың бірінші қыркүйегіне табыс бойынша болжам 289,2 млрд. теңгені құрағанымен нақты түсім көлемі – 347,5 млрд. теңге, яғни болжамдалған сома 120,2%  артықшылықпен орындалды, ол жылдық жоспардың 82,3% құрайды.

      Акциздің  ішкі өндіріс тауары бойынша түсім  мөлшері 18522 млн. теңгені құрады, ал ол бойынша болжам 22413 млн. теңгені көрсетті, яғни жоспар 17,4% немесе 3891 млн. теңгеге түспей қалды.

      Жалпы мемлекеттік бюджетке 2000 жылмен салыстырғанда  акциз бойынша түсім азаюда. Болжамның  орындалуына әсіресе өнімдері бойынша түсімдердің толық түспеуі әсер етіп отыр. Болжамның орындалмауы мұнай өндіруші зауыттары тіркелген аймақтарда байқалады. (Атырау, ШҚО, Астана). 2000 жылы мұнай өнімдеріне акциз ставкалық төмендеуі байқалып, ол дизель отыны мен бензинді бөлшектеп сату саласына жаңадан ставкалар қолданылды. Болжам бойынша мұндай өзгеріс бюджетке ай сайын аз дегенде 100 млн. теңге түсім әкеледі деп қарастырылған.