Қазақстан Республикасындағы акциз салығын салу: мәселелері мен негізгі бағыттары

     1926-1927 ж.ж. жанама салықтар облысына  көптеген өзгерістер енгізілді.  Мысалы, 1927 ж. тұзға акциз алынып  тасталды. 20 жылдардың бірінші жартысында бұл акциз бюджеттік жинақ бойынша ғана емес, сонымен бірге ауылдық тұтынудың басқа өнімдері нарықта жеткіліксіз болғандықтан, ауылдық жерлерге акциз салудың негізгі көзі болып табылады (жыл сайынғы түсім 15-18 млн. рубльді құрады). Ауыл мен қала арасында нақты тауар айналымының дамуымен байланысты тұзға акцизді салу қажеттілігі төмендеді. Бұл кезде оның саяси мәні жоғары болды, өйткені қала халқына қарағанда, тұзды үлкен көлемде тұтынатын  шаруалар иығына акциздің бұл түрі біраз да болсын ауыр тиген болатын. Осы жылы крахмалды қант акцизіне және кофеге кедендік алымның бір уақытта жоғарылауымен байланысты кофеге акциз алынып тасталды. Керісінше бұл жылдары косметикалық бұйымдардың этикеткалық бағасына қатысты пайызбен акциз салығы тағайындалды.

     1927 ж. тұзға салынатын акциз бойынша  мемлекеттік түсімнің орнын толтыру  мақсатында парфюмериялық және  косметикалық заттарға салық  салу енгізілді. Осы жылы папирустық  қағаз бойынша акциз түсімдері  аз және оның есебі күрделі  болғандықтан бұл өнім бойынша акциз алынып тасталды.

     1930 жылдардың басында тұтынушылардың  сатып алу қабілеті төмендеді,  өйткені бұл кездегі орталықтандырылған  мемлекеттік басқару жүйесі тұтынушылық  сұранысты шектеу есебінен өндірістік  қордың жинақталуына әсерін тигізді.

     Онжылдық  акциздік салық салу тәжірибесі акциздік өнімдер өнеркәсібінің дамуына  және акциз бойынша кірістер түсімдерін көбейтуге нәтижелі қорытындылар берді. Халықтың төлем қабілеттілігінің өсуі және акциздік өнімдердің өндірісінің  көбеюінен акциздік түсімдердің жылдан жылға өскені байқалды. Бұл жаңа салық салу объектілерінің пайда болуы (арақ және 40 градустан жоғары спирттік өнімдер, резеңке аяқ – киімдер, парфюмериялық және косметикалық заттар және т.б.) мен соғысқа дейінгі акциздік салық салу ставкаларына қарағанда жоғарғы ставка орнатылуы.

     1930 жылы СССР аумағындағы жанама  салық салу жүйесінің түбірімен  өзгеруіне байланысты салықтық  реформа жүргізілді. Барлық жанама  салықтар (кедендік алымдардан басқа), алымдар, кейбір тура салықтар  көтерме бағаға үстеме формасында қабылданған желісінде тауарларды және қызметтерді сату кезінде тұрғындардан өндірілетін айналымға салынатын салыққа ауыстырылды.

     Осы жылдары әлемдік тәжірибеде айналымнан салық экономикалық тар мазмұнда болды – ол экономикалық реттелетін тұтынудағы белгілі тауарлар тобының бағасына қосылатын жанама салық ретінде анықталды. Кеңестік салықтық тәжірибеде де айналымға салықты енгізу, бюджеттің шығын бөлігінің көптеген баптарының орнын толтыратын жаңа синтетикалық салықты енгізумен сипаттады, басқаша айтқанда, бұл бюджеттің табыс бөлігін қалыптастырудың жаңа механизмін енгізу.

     1930 жылдары дүниежүзілік тәжірибеге  шаруашылық жүргізудің жаңа моделі  енгізілді. Экономиканы орталықтан  жоспарлау, яғни жүз пайыздық  мемлекеттік монополияны енгізді.  Жерге, ресурстарға, барлық өндірістік құралдарға мұндай модельде салықтық жүйеге болу мүмкін емес еді, яғни салық салудың субъектісінің жоғалуы болып табылады. Жеке меншік жойылды. Мемлекеттік кәсіпорындарда табылған табыс басқа формада салықтық емес формада таратылып отырды. Осы кезде акциздік салық жоғалып кетті. Қағаз жүзінде, заң негізінде жанама салықтар жоғалтылды, яғни ол салықтар әділетсіз ретінде құрылды, мұндай салықтар социалистік елде болуы мүмкін емес деп шешкен болатын. Кейінірек, Кеңес үкіметінде салық капитал айналымында қайта тарату төлемі ретінде алынып отырды.

     Қазақстанның  салық салу тарихының дамуының жаңа бетін, яғни алпыс жылдық тоқтаудан  кейін 1992 жылғы экономикалық және салықтық реформалар ашты деуге болады. Батыс  моделіне сүйене отырып, Қазақстанның   салық жүйесі жандана бастады. Оның ішінде салық, яғни акциз салығы да өз орнын тауып, дамып келе жатыр. Акциз салығы негізінен соңғы тұтынушыға салық салуға бағытталған, бірақ барлығына емес, тек өзіне тән белгіленген бөлігін ғана. Мысалы: акциздік салық салуға міндетті базалық тауардың бірі болып алкогольдік ішімдіктер мен темекі бұйымдары болып табылады.

     Акциздік  ставкалары тауар құнына қатысты  пайыз (адвалорлық) негізінде қойылады немесе заттай нысандағы өлшем бірлігіне  абсолютті сомада (тұрлаулы) белгіленеді. Қазақстандық салық жүйесіндегі акциз салынатын тауарлар тізімі акциздік салық салудың классикалық принциптеріне толық жауап береді деуге болады, яғни оған алкоголь өнімдері, спирттің барлық түрлері, темекі өнімдері, мұнай, табиғи газ, жанар – жағармайдың кейбір түрлері т.б. жатады.

     Жалпы, Қазақстанда акциз салынатын  тауарлар тізімі қалыптасқан және де мемлекеттік табыстардың қалыптасуында  акциздердің ролі елеулі болып келеді. 

             1.2 Акциз салығының мәні және экономикалық мазмұны 

      Акциздер  – жанама салықтың бір түрі болып  табылады және бағаға немесе тарифке  үстеме ретінде бекітіледі. Акциздер:

• әмбебап
• жеке дара болып бөлінеді.

      Әмбебап акциздер – тауар және қызметтің  құнына пайызбен жалпы айналымнан алынады.

Жеке  дара акциздер – белгілі бір жекелеген тауарлардан алынады.

      Акциздер  Қазақстан Республикасының аумағында  өндірілген және республика аумағына импортталатын тауарларға, сонымен  қатар ойын бизнесі мен лотореяны  ұйымдастыру және өткізуге салынады.

      Қазақстан Республикасы аумағында акцизделетін тауарларды шығаратын, акцизделетін тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағына импорттайтын, Қазақстан Республикасының аумағында бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын, тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды, сондай - ақ мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен, Қазақстан Республикасы аумағында мемлекет меншігіне өтеусіз берілген  акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын (бұл тауарларға бұрын акциз төленбесе), Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін қызмет түрлерін жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар және резидент емес заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері де акциз төлеушілер болып табылады.

      Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген немесе республика аумағына импортталатын тауарлар акцизделетін тауарлар болып табылады. Акциздік салықтар тауар бағаларына тағайындалу жолымен алынады. Сондықтан акциз жанама салыққа жатқызылады.

      Спирттің  барлық түрлері, алкоголь өнімдері, темекі бұйымдары, құрамында темекі бар басқа бұйымдар, бекіре және қызыл балық уылдырығы,  бензин (авиациялық бензинді қоспағанда),  дизель отыны, жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын автомобильдерден басқа), атыс және газ қарулары (мемлекеттік билік органдарының қажеттіліктері үшін алынғандардан басқа), газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнай акцизделетін тауарлар болып табылады.

      Қызметтің акцизделетін түрлері мыналар болып  табылады: ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру мен өткізу.

  Мыналар:

1) Акциз  төлеушінің өзі жасап шығарған  және өндірген, ыдысқа құйылған  акцизделетін тауарлар мен жүзеге  асыратын мынадай операциялары:

• акцизделетін тауарларды өткізуі;
• акцизделетін тауарларды алыс – беріс негізінде ұқсатуға беруі;
• алыс – беріс, оның ішінде акцизделетін шикізат пен материалдарды ұқсату өнімдері болып табылатын акцизделетін тауарларды беруі;
• жарғылық капиталға жарнасы;
• заттай ақы төлеген кезде акцизделетін тауарларды пайдалануы;
• тауар өндірушінің акцизделетін тауарларды өзінің құрылымдық бөлімшелеріне тиеп жөнелтілуі;
• тауар өндірушілердің жасап шығарған және өндірген және ыдысқа құйылған тауарларды өздерінің өндірістік мұқтаждарына пайдалануы;

2) Бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын көтерме  саудада өткізуі;

3) Бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын  бөлшек  саудада өткізуі;

4) Тәркіленген  және иесі жоқ мұрагерлік құқығы  бойынша мемлекетке өткен және  мемлекет меншігіне өтеусіз берілген  акцизделетін тауарларды өткізуі;

5) Ойын бизнесі саласындағы қызметті жүзеге асыруы;

6) Лотореяны  ұйымдастыру мен өткізуі;

7) Акцизделетін  тауарлардың, акциз маркаларының  бүлінуі, жоғалуы акциз алынатын  объект болып табылады.

   Акциздік  салықтан босатылатындар:

• акцизделетін тауарлардың экспорты;
• этил спиртін өндіруді және оның айналымын бақылау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейтін квоталар шегіндегі этил спирті: тауар өндірушіде аталған өнімді өндіру құқығына Қазақстан Республикасының лицензиясы бар болған жағдайда емдік және фармацевтік дәрі – дәрмек әзірлеу үшін және мемлекеттік медицина мекемелеріне босатылса;
• тұтынушылық сыйымдылығы 0,1 литрден аспайтын ыдысына құйылған және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес дәрілік құрал ретінде тіркелген, құрамында спирті бар медициналық мақсаттағы (бальзамнан басқа) өнімге акциз салынбауы тиіс.

    Қолданылатын  бағаны негізге алып, оған акцизді  қоспай акцизделетін тауарларды өткізу жөніндегі айналым акциз салынатын  айналым болып табылады. “Өткізу” деген ұғым тауарларға қатыстылығы  тұрғысынан кепілге салынған тауарларды сату, айырбастау, тегін беру дегенді білдіреді.

    Төлеушінің  қалауы бойынша акцизделетін өнімді өткізу, алыс – беріс шикізатынан  дайындалған өнімді қоса алғанда, есептеу  әдісімен айқындалады. Салық жылының  басынан аяғына дейін таңдалған әдістердің тек біреуі ғана қолданылады.

      Қазақстан Республикасының аумағында акциз  төленген, импортталатын тауарларды кеденде тіркеу кезінде, төленген ацизді қоса алғанда, шикізаттан дайындалған  акцизделетін тауарларды өндіретін  төлеушіде өткізілген өнім бойынша бюджетке төленуге тиіс акциздің сомасын, есепте кезеңде аталған өнімді дайындауға нақты пайдаланылған шикізаттың көлемін басшылыққа ала отырып анықталатын акциз сомасына азайтылуға, сондай – ақ өткізілген өнім бойынша акциз алымы маркаларының құнына азайтылуға тиіс.

      Шикізат бойынша бюджетке төлемдерді азайтуға жататын акциз сомасы есепті кезеңде  дайын өнім өндіру үшін нақты пайдаланылған  шикізат көлемін басшылыққа ала  отырып айқындалады.

      Төлеуші есептеу әдісін қолданғанда , акциз  алымы маркаларының құны жөнелтілген өнімнің саны бойынша азайтуға жатады. Төлеуші есептің кассалық әдісін қолданғанда, акциз алымы маркаларының құны жөнелтілген ақы төленген тауарлар саны бойынша азайтуға жатады.

      Шикізат бойынша акциздің жеткізушіге төленген сомасы, сондай – ақ акциз алымы маркаларының құны, төлеушінің жұмсалған шығынының құрамына қосылмайды. Есеп айырсу құжаттарында Қазақстан Республикасы аумағында шикізат бойынша төленген акциз сомасы бөлек көрсетіледі.

      Акцизделетін  тауарды тауар өндіруші заттай төлем, сыйлық ретінде бергенде, кепілге салынған тауарларды кепіл ұстаушының меншігіне бергенде немесе айырбастау операциялары кезінде өзі өндірген тауардың акциз қосылмаған, айырбастау немесе беру сәтінде қалыптасқан шығыннан төмен емес бағамен айқындалатын тауар құны немесе дайын өнімнің нақты көлемі акциз салынатын айналым болып табылады.

      Акцизден  босатылған акцизделетін тауарлардың  импорты: жеке тұлғалардың Қазақстан  Республикасының Үкіметі бекіткен нормалар бойынша импортталатын  акцизделетін тауарларына салық салынбайды. Олар: бекіре, қызыл балық және уылдырығы 1 кг, темекі жән темекі өнімдері 1000 дана, зергерлік бұйымдар 2 зат, шарап және басқалар 5 литр.

  Импортталатын тауарларға:

     1) жол бойы бағытындағы және аралық аялдама пунктерінде халықаралық тасымалдарды жүзеге асыратын көлік құралдарын пайдалану үшін қажетті, сондай - ақ аварияны жою үшін шет елден сатып алынған акцизделетін тауарлар;