n="justify">     Акциялық  үлестің 51 пайызын үкімет («Самұрық»  мемлекеттік активтерде басқару  жөніндегі Қазақстандық холдингі»  АҚ), ал 49 пайызын  «BAE Systems» (Ұлыбритания) компаниясы иеленген біріккен кәсіпорындағы акционерлердің әріптестік қарым қатынастары әуекомпанияның даму тарихында тұрақты болды.

     Әуекомпанияның  жаңа ұрпақтық ұшақтарды пайдалану  арқылы ішкі және халықаралық әуетасымалдарды қауіпсіздік пен сервистің өте жоғары стандарттарына сәйкес орындау миссиясы да тұрақты болды. Бұл экономикалық дамуы өте қарқынды елдердің бірі саналатын Қазақстанның мұқтаждықтарын қанағаттандырады. «Эйр Астана»  Қазақстандағы ЕАҚА (Еуропалық Авиация Қауіпсіздігі Агенттігі) куәландырған ұшақтарға 145 директиваның талаптарына сәйкес техникалық қызмет көрсететін жалғыз әуекомпания.

     Бүгінгі таңда «Эйр Астана» әуепаркі батыста  жасалған 21 ұшақтан тұрады және олардың  орташа пайдаланым мерзімі 5 жылды құрайды. Әуежеліс 50 ден астам ішкі және халықаралық бағыттарды қамтиды. Бүгінгі күнге дейін «Эйр Астана» 2,3 миллион жолаушыны тасымалдады. 2000 нан астам жұмыс орнымен қамтамасыз ететін әуекомпанияның жоғары білікті жұмыс күші негізінен жергілікті қызметкерлерден, сондай ақ тәжірибелі шетелдік мамандардан құралған. 2005 жылдың күзінен әуекомпанияны авиация саласында 25 жылдан астам басқару тәжірибесі бар Питер Фостер басқарып келеді. Әуекомпанияның президенті «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөнінде Қазақстандық хондингі АҚ Басқарма Төрағасы Қанат Бозымбаев басқаратын Директорлар Кеңесіне есеп береді [3].

     Жақында әуекомпания «Эйрбас-320» және «Боинг-787»  ұшақтарын сатып алуға тапсырыс берді. Бұл оның әуекемелерді 2014 жылға  қарай 34 бірлікке, ал 2022 жылы 63 бірлікке дейін арттыру мақсатына сай келеді. Жаңа заманғы әуепаркінің болуына, ішкі және халықаралық ұшулардың неғұрлым сенімділігін әрі ыңғайлығын қамтамасыз етуге бағытталған серпінді техникалық сервистік инновацияларды енгізіп отыруына қарай «Эйр Астана» ТМД аумағындағы әуекомпаниялардың ішінде көшбасшы ретінде танылып отыр. 

2.   Нарықтағы акционерлік  қоғамның принциптері  және оны басқару  қағидалары 

     Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне  сәйкес Акционерлік қоғам дегеніміз - өз әрекетін жүзеге асыру үшін қажетті құралдарды тарту мақсатында акция шығаратын заңды тұлға. Акционерлік қоғам әрекеті қаржы құралдарын орталықтандыру арқылы жүзеге асырылады. Акционерлік қоғамға өз капиталын заңды және жеке тұлға қоса алады. Жарғы капиталы Акционерлік қоғамда қоғам мүлкімен қамсыздандырылу қажет. Жарғы қорына тек ақша құралдарын емес, сонымен қатар, т.б. материалдық құндылықтар, бағалы қағаздар, табиғи ресурстарды қолдану құқы, сонымен қатар, интеллектуалдық меншікке құқы. Әрбір қатысушының қосқан үлес құны қоғам қатысушының жалпы шешімімен ақшалай формада көрінеді. Ақша құралдары формасында бағаланатын біріккен мүлік жарғы қоры деп аталады. Үлес құнын куәландырушы құжат акция болып табылады. Акция иегерлері негізінен акционерлік қоғамды басқарушы тұлға болып табылады. Акционерлік қоғамның ұйымдастыру тәртібі Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексімен және сонымен қатар, 1998 жылы 10 шілдесіндегі «Акционерлік қоғам туралы» заңымен реттеледі.

     Мәселені  Эйр Астанамен қарастырайық.  

      Акционерлік қоғамның заңды тұлға ретіндегі құқы юстиция министрлігі органдарында тіркелгеннен басталады. Тіркелген кезінде Акционерлік қоғамның тіркелуі туралы құжат беріледі. Бұл құжат мемлекеттік тіркеу мерзімі, нөмері, қоғам аты және сонымен қатар тіркелген орган атауы көрсетіледі. Акционерлік қоғамның қызмет көрсетуі заңмен белгіленген міндетті тәртіппен жүргізіледі. Заңды тұлға ретінде акционерлік қоғам:

- оған  қатысушылармен берілген мүлік  меншігі;

- шаруашылық  әрекеттің нәтижесіндегі өнім  меншігі;

- шаруашылық  әрекет негізінде алынған табыс меншігі болып табылады.

     Акционерлік қоғамның басқару формасын, шаруашылық шешімдерді, өтімділікті, бағаны, жалақыны және табыстың бөлінуін өз бетінше  қоя алады. Акционерлік қоғамның қызмет ету мерзімін оның қатысушылары белгілейді. Акционерлік қоғамның өз міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады. Ал акционерлері бойынша міндеттемелерінде жауапкершілікті алмайды. Ал акционерлер өз тарапынан қоғам міндеттері бойынша жауапкершілікті алмайды, өз акциялары көлемінде  қоғам қызметімен байланысты шығындар тәуелділігін өз мойнына алады. Акционер өз қызметін «акционер» болып тіркелген соң кері өз үлесін ала – алмайды. Акционерлік қоғамның жарғы және қатысушылар келісім шарты негізінде қалыптасады. Егер акционерлік қоғам бір ғана қатысушысымен қалыптасса, онда тек жарғы жасалады. Бұл құжатта қоғамның құрылу заты мен тәртібі, әрбір иегердің міндеттері мен  құқықтары көрсетіледі.

     Жарғы қатысушылармен дайындалып, акционерлер  жиналысымен бекітіледі. Жарғы және оған енген өзгерстер мен толықтырулар міндетті түрде мемлекеттік органдарды тіркелу қажет [4].

Акционерлік қоғам типтері

     Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне  сәйкес Акционерлік қоғамның екі  түрі бар: ашық және жабық. Олардың айырмашылығы акцияларды бөлу тәртібінде жабық акционерлік  қоғам акциялары тек қатысушылары арасында таратылады. Ашық акционерлік қоғам акциялары еркін сатып алынып, сатылады. Оның иегері кез келген, тіпті бір акцияны сатып алса да бола алады. Ашық акционерлік қоғам акциялары бір иегерден екіншісіне ешқандай рұқсатсыз алмастырылады. Ал жабық акционерлік қоғам акциялары сол қоғамның акциялары арасында сатылып, ол ешкім алмаса қоғамның өзі сатып алады. Жабық акционерлік қоғамдағы акционерлер саны аз болады, оларға дүкен, ателье, шеберхана, гараж секілді ұйымдар жатады. Ал ашық акционерлік  қоғамның біріккен капиталы көлемді болады жәнеоның акционерлері де көп болады. Ашық акционерлік қоғам идеясы тұрғындардың көпшілігінің капиталын иемдене отырып, пайдадағы көбейту болып табылады. Ашық акционерлік қоғамда акционерлер саны шектеусіз. Жабық акционерлік қоғамдағы акционерлер саны 100 заңды және жеке тұлғадан аспау қажет.  Ал 100 ден асатын болса, ашық акционерлік қоғамға ауыстыру туралы шешім 3 айдан соң акционерлер жиналысында қабылданады. Жабық акционерлік қоғам идеясы кәсіпорынның экономикалық жағдайын акционер қаншалықты аз білсе, кәсіпорын басшысы соғұрлым тыныш болады. Кәсіпорын басшысы тәуелсіз акционерлердің қызметін бақылаудан бас тартады. Көп кәсіпкерлер ашық акционерлік қоғамның ерекшеліктеріне мән бермейді. Қаржы құралдарын жинай отырып, ашық акционерлік қоғам өз кәсіпорынын үнемі жаңарта алады. Сонымен қатар, ашық акционерлік қоғам егер акционер жиналысын шақырып, жабық акционерлік қоғам болып құрыла алады. Көптеген экономистер жеке шаруашылық серіктестік пен жабық акционерлік қоғам бір кәсіпорын деп ойлайды. Бірақ екі компанияның ұқсастықтарымен қатр айырмашылықтары да бар.

     Жеке  шаруашылық серіктестік және жабық  акционерлік қоғам бірлескен  капиталға негізделген кәсіпорындар. Оларда Жарғы капиталы міндетті түрде болуы қажет: бұл екі кәсіпорынның тағы бір ұқсастығы бұл олар шектелген мүліктік жауапкершілік принципіне негізделген. Келесі ұқсастығы бұл екеуі де жабық формада әрекет етеді. Осы кәсіпорындар шегінде мынадай салаларға қатаң ұжымдық бақылау жүргізіледі:

     1. акционерлердің персоналдық жағдайы;

     2. олардың әрқайсысына бекітілген акция саны.

     Бұл міндеттемелер ашық акционерлік  қоғамға қарағанда ерекше. Ашық қоғамдар акциялары сол қоғамда капитал  қосқанын дәлелдеп қана қоймайды, сонымен  қатар, осы үлесті кері талап етуге құқы жоқ екендігін көрсетеді. Егер акциядан бастартпаса, акционер тек басқа акция иегерін сату арқылы құтылады. Бұл жағдай акционерлік қоғамды жауапкершілігі шектеулі серіктестіктен ажыратады. Ал жауапкершілігі шектеулі серіктестікте қатысушы жұмыстан босатылса, өзінің қосқан үлесін кері ала алады. Акциялар қолдан қолға көшкенімен, нақты қызметтегі капитал бүтін болып қала береді. 

Акционерлік қоғамның қалыптасуы

     Мемлекеттік кәсіпорынның акционерлік қоғам  ретінінде қалыпасуы «Қазақстан Республикасының меншік туралы» Заңында қарастырылған мемлекеттік меншікті жекешелендірудің бірі. Сонымен қатар, акция ұстаушыларға тәуелді (кәсіпорын, мемлекет, жергілікті мәслихат, жеке азамат) меншік формасының әр түрімен байланыса алады. Акционерлік қоғам басқа кәсіпорынға қарағанда ерекше қасиеттерге ие.

Акционерлік қоғам қатысушылары

     Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам  туралы» Заңына сәйкес қоғам бір  тұлғамен құрылады. Мемлекеттік кәсіпорын  акцинерлік қоғам болып қалыптасқанда  қатысушының бірі кәсіпорын болып саналса, басқа қатысушылары ретінде кәсіпорын, мекеме, ұйым, мекеме, мемлкеттік және жергілікті кәсіпорын бола алады. Акционерлік қоғам қатысушыларының шектеулі санында кәсіпорын және министрлік болады. Ал қалған болашақ акционерлер еркін түрде қалыптасады, олар акционерлік қоғам құрады, акциға жазылады, өкілді конференция өткізеді, қоғамды мемлкеттік тіркейді. Акционерлік қоғам қатысушылары  келісім шарт негізінде осы шараға қажетті жүзеге асыру тәртібін көрсетеді және акцияға қол қойған және үшінші жақпен жауапкершілікті бекітеді [5].

Акционерлік қоғамның Жарғы қоры

     Акционерлік қоғам қатысушыларыф жарғы капиталын  және резервтік капиталды қалыптастырады, қоғамның жарияланған жарғы капиталының  минималды көлемі:

     1. Жабық акционерлік қоғам үшін  – айлық есептік көрсеткіштің 100;

     2. Ашық акционерлік қоғам үшін  – айлық есептік көрсеткіштің 5000;

     Жабық акционерлік қоғамның минималды  жарияланған жарғы капиталы қоғам  мемлекеттік тіркеуден өткенге  дейін төлеу керек, ал ашық акционерлік  қоғамға 25 % төлену қажет. Жарияланған жарғы қорының көлемі шығаруға белгіленген барлық жариялы акцияның бастауыш құнының қосындысына тең және бірдей валютада болу қажет. Жарғы капиталының минимальды көлемінен төмен болуы жіберілмейді. Ашық акционерлік қоғамның шығындарын жабу үшін жарияланған жарғы қорының 15 % көлемінде резервтік капиталды қалыптастыру қажет. Резервтік капитал қоғам мемлекеттік тіркеуден өткен соң 2 жыл ішінде қалыптасу қажет [6]. 

3.   Акционерлік қоғамды  басқару үрдісінің  тиімділігін арттыру  шаралары

 

     Қызмет  басшысы белгіленген тəртіпте  - қызмет іс-əрекетін басқаруды жүзеге асырады, оның жұмысын ұйымдастырады. Қызмет қызметкерлерінің өздеріне жүктелген міндеттерін табысты орындаулары үшін қажетті жағдайлар жасайды. Қоғамның Директорлар кеңесіне немесе Аудит жөніндегі комитетке Қызмет пен Қоғам қызметін дамыту мен жақсарту жөніндегі ұсыныстар жасайды. Қызмет атынан Қоғам бөлімшелері мен органдарында Қызмет құзыретіне жататын мəселелер бойынша əрекет етеді, жəне де олармен келіссөздер жүргізуге бастама көтеруге құқылы. Қоғамның ішкі құжаттарының, бұйрықтардың жəне Қызмет құзыретіне жататын мəселелер жөніндегі басқа құжаттардың жобаларын қарастырады жəне қол қояды. Қоғамның Қызмет құзыретіне жататын мəселелері жөніндегі хат-хабарын қарастырады жəне қол қояды. Қызметтің аудиторлық жоспарының жұмыс жоспарының құрылуын қамтамасыз етеді жəне оның орындалуына бақылау жасайды. Қоғамның ішкі құжаттары мен ішкі аудит жөніндегі əдістемелік ұсынымдарын жəне Қызметтің негізгі іс-əрекетіне қатысты басқа құжаттарды əзірлеуді қамтамасыз етеді. Қызмет жұмысында Халықаралық кəсіби ішкі аудит стандарттарының қолданылуын қамтамасыз етеді. Директорлар кеңесі мен Аудит жөніндегі комитетке белгіленген мерзімде қызмет іс-əрекеті туралы есептің тапсырылуын қамтамасыз етеді. Қоғамның Директорлар кеңесінің бекітуіне Қызметтің штаттық саны мен штаттық кестесі, сондай-ақ Қызмет қызметкерлеріне еңбекақы мен сыйақы төлеу шарттары жөнінде ұсыныстар енгізеді. Қоғам Президентінің қарауына қызметкерлерін жұмысқа қабылдау, ауыстыру мен жұмыстан босату туралы, соның ішінде қызметкерлердің келісім- шарттарының мерзімдері мен шарттары туралы ұсыныстар жасайды. Қызмет басшысының қызмет қызметкерлерінің лауазымына кандидатураларын Қоғам Президенті екі мəрте қабылдамаған жағдайда бұл туралы мəселе Қоғамның Директорлар кеңесіне шығарылады. Қызмет қызметкерлерінің кəсіби дайындығы деңгейін құрылымдастырылған тренинг бағдарламаларына сəйкес көтеруді қамтамасыз етеді. Қызмет жұмысында құжаттармен Қоғамда қабылданған рəсімдер мен құжат айналымына сəйкес тиісінше жұмыс істеу тəртібінің сақталуын қамтамасыз етеді. Мүдделер қақтығысын болдырмау үшін, сондай-ақ жұмыс тəжірибесімен алмасуды қамтамасыз ету үшін қызмет қызметкерлерінің міндеттерін оқтын-оқтын немесе қажетінше ауыстырып отырады. Қызмет мақсаттарына жету үшін оның міндеттері мен қызметтерінің өзектілігін оқтын-оқтын бағалап отырады. Қызмет құзыретіне жататын барлық мəселелер бойынша шешімдер қабылдайды. Директорларға сыйақы төлеумен байланысты мəселелер акционерлердің жалпы жиналысының шешімімен шығарылады. Сыйақы мөлшері директорларды іске тарту, сақтау мен ынталандыруға жəне олардың тиімді қызмет атқаруына жеткілікті болуы тиіс. Қоғамда Директорларды марапаттаудың транспаренттік саясаты болуы тиіс. Директорлар сыйақысының мөлшері уақыт талабына, оларға бөлінетін жұмысқа жəне Директорлардың өз міндеттерін орындау сапасына сай болуы тиіс. Директорларға сыйақы төлеу жағдайлары олармен жасалатын Шарттарда жəне қажет болса, Қоғамның ішкі құжатында көрсетіледі. Атқарушы органның басшысы, оны Директорлар кеңесінің құрамына сайлаған жағдайда, Директорлар кеңесіндегі жұмысы үшін сыйақы алмайды.

      «Эйр Астана» АҚ-ның (бұдан əрі - Қоғам) іскерлік этика кодексі - қоғамды дамытуға жəне оның мүдделі тұлғалармен халықаралық іс-тəжірибеде қабылданған этикалық нормалары мен Қазақстан Республикасының заңдарын қолдану негізінде тиімді өзара əрекеттесуіне арналған басқару құралы. Қоғамның Іскерлік этика кодексі корпоративтік басқару үрдісінің тиімділігін арттыруға, корпоративтік мəдениеттің дамуына жəне Қоғамның мүдделі тұлғалармен іскерлік əдеп тəжірибесін қолдану арқылы табысты қарым-қатынасына мүмкіндік туғызады. Іскерлік этика кодексі корпоративтік басқару саласындағы халықаралық іс-тəжірибеге жəне Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарына, Қоағмның ішкі құжаттарына, соның ішінде Копоративтік басқару кодексіне сəйкес əзірленді жəне іскерлік этиканың іргеліқұндылықтары мен қағидаларын, іскерлік өзара қатынастардың этикалық нормаларын белгілейді. Іскерлік этика – өз қызметінде Қоғам, оның лауазымды тұлғалары мен қызметкерлері басшылыққа алатын іскерлік мінез-құлықтың этикалық қағидалары мен нормаларының жиынтығы. Лауазымды тұлғалар – Директорлар кеңесінің мүшелері жəне Атқарушы орган қызметтерін дара жүзеге асырушы тұлға. Мүдделі тұлға – Заңнамада жəне Жарғыда қарастырылған құқықтарының іске асырылуы қоғам қызметімен байланысты тұлға.  Қызметкер – Қоғаммен еңбек қатынастарындағы жəне тікелей еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін тұлға. Іскерлік этика кодексінің қолданылуы қоғам өз қызметін этикалық нормаларды сақтай отырып, қазақстандық заңнама мен халықаралық іс-тəжірибеге толық сəйкестікте əділ əрі адал жүзеге асырады. Қоғам лауазымды тұлғалармен, қызметкерлермен жəне мүдделі тұлғалармен қарым-қатынастарда, стратегиялық маңызды, сондай-ақ Қоғам ұшырасатын күнделікті жағдайларда іскерлік шешім қабылдау үшін осы Кодекстің ережелерін қабылдайды жəне қолданады. Қоғамның лауазымды тұлғалары мен қызметкерлерінің акционерлермен, клиенттермен, қызмет көрсетушілермен, бəсекелестермен жəне басқа да мүдделі тұлғалармен өзара əрекеттестігіне қолданылады. Қоғам лауазымды тұлғалар мен қызметкерлердің Қоғамның іскерлік этика жөніндегі ішкі талаптарымен танысуын қамтамасыз етуі тиіс. Өздерінің қызметтік міндеттерін орныдау барысында Қоғамның дауазымды тұлғалары мен қызметкерлері іскерлік этиканың ең жоғары үлгілерін ұстанулары тиіс. Лауазымды тұлғалар мен қызметкерлердің мінез-құлықтары қоғамның адалдығына немесе іскерлік беделіне күмəн келтірмеуі немесе басқадай жолмен қоғамның абыройын түсірмеуі тиіс жəне осы Кодексте баяндалған қағидаларға, стандарттар мен талаптарға сай болуы тиіс. Қоғам қызметінің негізін қалайтын корпоративтік құндылықтар - оның қызметкерлерінің парасаттылығы, сенімділігі мен кəсіпшілдігі, бір-біріне, мүдделі тұлғалар мен жалпы қоғамға деген құрмет. Қоғам мынадай əскерлік этика қағидаларын басшылыққа алады: