Агроөнеркәсіп кешенінің тұрақты дамуына өндірістерді

        Агроөнеркәсіптік кешеннің дамуы, Қазақстанның экономика саясатының негізгі приоритеттердің бірі болып табылады. Бұл жағынан, кең алаңды ауыл шаруашылық жерлердің аса үлкен кеңістіктері, іске асырылмаған өндірістік қуаттар (кезінде бүкіл Совет Одағының қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған), мемлекет ішкі нарығында қанағаттандырылмаған сұранысты пайдалану. Сонымен қатар, дамып келе жатқан Қытай және Ресей мемлекеттерінің нарықтарының айтарлықтай экспорт потенциалы ретінде  жағымды экономикалық алғы шарттарына икемдеу. Екінші жағынан, маңызы аз емес әлеуметтік фактор – Қазақстан халқының жартысына жуығы ауылдық жерлерде тұрады. Мемлекет Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру қарсаңында өндірісті жетілдіру және ауыл шаруашылық өнімін қайта өңдеу  бойынша мәселелердің біріне айналуда отандық ынталыларды қолдау қажеттілігін іске асыру қазіргі өзекті мәселелердің біріне айналуда.

Республика саяси және экономикалық тұрақтылық жағдайына, жету мақсатында ұзақ мерзімді стратегиялық саясаты негізінде инновациялық бағыттарға бет алған мемлекет болып табылады. Президент халыққа жолдауында  «Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін үздік халықаралық тәжірибелерді енгізуіміз қажет»,- деп атап көрсеткен. Республиканың индустриясын-инновациялық дамытуда кластерлік-желілік әдістемені  қарастыруымыз керек.

ҚОРЫТЫНДЫ

        Жүргізілген зерттеу нәтижелері бойынша келесі қорытындылар мен ұсыныстар жасауға болады:

  1. Бәсекеге лайықты экономика құрылуының қазіргі кезеңінде аграрлық са-

ласын жаңғыртудың объективті және теориялық алғы шарттары анықталған. Оған жан-жақты мінездеме берілген және агроөнеркәсіптік кешен құрылымының қалыптасу әлемдік тенденциялары зерттелген.

       2. Жүргізіліп жатқан меншік формаларындағы аграрлық реформалар, әлеуметтік құрылымындағы, қожалық әдістер мен механизміндегі  принципті өзгерістерімен сипатталатынын зерттеу жұмыстарымен айқындалған. Сонымен қатар, асығыс реформалар барысында, ойластырылмаған тәсілдер мен шешімдер қабылданған, нәтижесінде, реформаның бірінші он жылында АӨК-нің барлық жағдайынан өндіріс көлемдерінің айтарлықтай төмендеуімен сүйемелденген.

        3. Ауыл шаруашылық жағдайында және өңдеу салаларында соңғы кейінгі жеті жылда тұрақтану және өсу көрсеткіштер айқындайтын агроөнеркәсіптік кешенінің мәселелері өндіріс құралдарымен жабдықтау барысы анық көрсетілді. Өнім өндіру мөлшерінің өсуін және тиімді жүргізілуін қамтамасыз ететін өндіріс құралдардың ұдайы өндірістің тұрақты жүрмеуі көптеген факторлардың кері әсерінен болғаны анықталды. Олардың арасынан экономикалық байланыстардың баламалылықтың болмауы негізгі факторы болып табылды.

        4. Ауылдағы құрылымдық өзгерістердің деңгейі мен нәтижелілігі талданған және әдістемелер ұсынылған. Аймақтың аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігінің дәрежесін анықтайтын факторлар белгіленген. Зерттелген мерзімде жалпы аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіштері жағымды тенденцияларға иеленген. Көрсеткіштердің өзгеруі аграрлық реформаларын өткізудің белгілі кезеңімен  тығыз байланысты, бұл жағдай олардың жағымдылығын дәлелдейді.

       5. Республиканың аграрлық ғылымның жоғары ғылыми потенциалына қарамай, ауылдағы шаруашылық өнімөндірушілерде инновацияларды енгізу дәрежесі әлі де өте төмен болып қалуда. Бұл ауылдағы қожалық жаңа түрдегі ойлар және технологиялар, инновациялық жобалар жағдайында бәсекеге қабілеттіліктерінің артықшылығымен пайдалануына мүмкіндік бермейді. Екінші жағынан, аграрлық ғылымдағы аяқталған ғылыми жұмыстарын және авторлық сүйемелдеуімен ғылымның жете зерттеуінің нәтижесіне кепілдік беруді талап етеді.

        6. Өндірістің технологиялық негізінің ауысуына байланысты республиканың ауыл шаруашылығын жұмыспен қамтудың күрт өзгеруі кезеңінің алдында тұр. Дамыған мемлекеттердің көбісінде аграрлық секторында жұмыс істейтіндердің саны 2-5 пайызды құрайды, ал бұл көрсеткіш Қазақстанда 2006 жылы 32,2 пайызды құрады. Сондықтан, аграрлық сектордың жаңғыртуы оның жұмыспен қамтудың қысқаруына алып келеді. Екінші жағынан, өткен жылдар бойында ұсынылған ауыл шаруашылық еңбегінің сапа-сы айтарлықтай нашарлаған. Ауылдағы заманына сай біліктілік жұмыс күштерінің болмағандығы жақын арада аграрлық ортасында өсуін тоқтатып тұрған негізгі факторлардың бірі болуына ықтимал.

        7. 2001-2006 жылдары жалпы ішкі өнімде ауыл шаруашылықтың меншікті салмағы орта есеппен 9,0 пайызды құрады. Осы мерзімде негізгі капиталға салынған инвестициялардың жалпы көлемінен ауыл шаруашылықтың үлесі 0,15 пайызды құрады, ол осы саланың инвестициялық тартымдылығының айтарлықтай төмен деңгейін дәлелдейді. Қалыптасқан жағдайда өз құрамына келесілерді қосатын шаралар жүйесі қажет:

         - АӨК-де жағымды инвестициялық климатын орнату бойынша жедел шаралар өткізу;

  -  қысқа мерзімде капитал құйылуына және инвестициялық жобалардың

іске асыруында оны ұтымды пайдалануына қажетті инфрақұрылымын құру, АӨК-нің ерекшеліктерін ескеретін жетілген инвестициялық технологияларын жасап шығару;

  - приоритеттерді орнату және стратегия тұрғыда маңызды болып келетін 

инвестициялық жобалардың пакетін қалыптастыру.

        8. АӨК-нің машина жасау және аграрлақ секторлардың ұдайы өндірістерінің байланыстары арқылы технологиялық жаңғыртудың (модернизациялаудың) инновациялық процесстің бүкіл тізбегінің бағытты ұйымдастыруын: «құру – жаппай тарату – техникалық жаңалықтардың нәтижелі пайдалануын меңгеру» болжайтын концептуалды стратегиясы дайындалған.

       9. Отандық ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты дамуына жағдай жасау, нәтижелі өндіріс-техникалық сервисін қалыптастыру, бірыңғай мемлекеттік технологиялық саясатын жүргізу мақсатымен республикада ауыл тауарөндірушілерін өндіріс-техникалық қамтамасыз ететін бірыңғай тік интегралды жүйесін ұйымдастыру ұсынылған.

       10. Агроөнеркәсіптік кешенінде өткізілген нарық реформаларын талдау негізінде ары қарай институционалды-құрылымдылық даму бағыттары анықталған: 1. Қазақстан үшін жаңа демократиялық қағидаларға негізделген АӨК-нің нарықтың даму институционалдық базисын құру; 2. Өз еңбегінің нәтижелерінен және өздігінен ұйымдасу қабілетсіздігінен шеттетілуді жою. Қалыптасып жатқан жаңа карым-катынастарда негізгі қожалық субъектілер ретінде кооперативтер құру керек. Олар, институционалдық құрылым ретінде, аса бейімделгіш ұйымдастырушылық жүйесін иемденеді, жұмысшылардың жеке және шығармашылық белсенділігін нәтижелі жүзеге асырады. Кооперативтер өндіріс мәселелерін ұтымды шешеді, нарықта, қоғамдық ортада, мемлекеттік билік және муниципалды басқару ұйымдарында өз мүшелерінің мүдделерін қорғайды, пайдаларын бөледі және қайта үлестіреді, кооперативті қозғалысты, ағартуды, кеңес беруді үгіттейді, өндірістердің байланыстары  мен өзара әрекеттестіктерін қамтамасыз етеді.

       11. Өндіріс құралдарын өндіру мен өндеу салаларында кластер дамуының перспективті бағыттары негізделген. Сонымен, кластер тәсілі бәсекеге қабілеттіліктерінің артықшылығына бастапқы негізін құрайтын өндіріс факторларының қосымшасы бола алатынын ескеру қажет. Өндірістер кеңістік тұрғыда ұйымдастырылған болса да, олар, біріншіден, озат техникамен және прогрессивті технологиямен, жоғары сапалы жұмыс күшімен жабдықталу керек.

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектердің тізімі

       1 Даурбаева М.У. Модель оценки кредитоспособности банка-контрагента: материалы VI Международной научно-практической конференции «Актуальные проблемы развития экономики и подготовки специалистов с экономическим образованием в странах СНГ». – Тараз, 2005. - С. 175.

        2  Даурбаева М.У. Қазақстан Республикасының экономикасын өркендетуде инвестицияның маңызы мен саясаты/ Алматинская академия экономики и статистики: материалы VII Международной научно-методической конференции «К экономике знаний через инновации и образование». – Алматы, 2006. – 97 б.

        3 Даурбаева М.У. Инвестицияларды бухгалтерлік есепке алу ерекшеліктері және ОҚО бойынша дамуы/ Алматинская академия экономики и статистики: материалы VII Международной научно-методической конференции «К экономике знаний через инновации и образование». – Алматы, 2006. - С.390.

        4 Даурбаева М.У. Развитие процесса инвестиций в сельском хозяйстве – гарантия модернизации производства// Түркістан: журнал- К.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің «Хабаршысы». - 2007. - №2. - С.183-186.

        5 Даурбаева М.У. Мақта шаруашылығы агроқұрылымдарында еңбекке ақы төлеуді жетілдіру// Аграрлық нарық проблемалары. - 2007. - №2.-  124 б.

       6 Даурбаева М.У. Ауыл шаруашылығында инвестиция процесін дамыту-өндірісті модернизациялаудың кепілі. «Қазақстан Республикасы экономикасының қаржы тетігін дамытуды жетілдіру – бәсекелестілікке қабілеттіліктің айғағы»: атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Шымкент, 2007. – Т.2. –  181 б

       7 Даурбаева М.У. Ауыл шаруашылығын тұрақты дамыту – еңбек өнімділігін арттырудың негізі мәселелерінің бірі //Хабаршы Халықаралық Бизнес Университеті. – 2007. -  №3(5). -.82 б.

       8 Даурбаева М.У. Нарықтық қатынас жағдайындағы аграрлық саланы жаңғырту мен құрылымдық өзгертудің маңызы // Хабаршы Халықаралық Бизнес Университеті. -2008. - №1(7). – 64 б.

       9 Даурбаева М.У. Агропромышленный комплекс и его структура в странах с развитой экономикой // Аграрлық нарық проблемалары. - 2008. - №2. - С. 25.

Даурбаева Маржан Унеровна

Роль модернизации на этапе устойчивого развития

агропромышленного комплекса

(на материалах Южно-Казахстанской области)

РЕЗЮМЕ

       Актуальность темы исследования. Агропромышленный сектор представляет собой одну из основных воспроизводственных и социально значимых отраслей экономики республики с высокой потенциальной возможностью. Сегодня в сельских местностях проживает до 43 процентов жителей республики или около трети экономически активного населения, что представляет собой огромный трудовой потенциал.

      К числу позитивных тенденций в развитии агропромышленного сектора за последние годы (2003-2006) можно отнести активное развитие многоукладной экономики, значительное увеличение доли субъектов агробизнеса. Создана новая структура, основанная на многообразии форм собственности.

       В настоящее время после проведения коренных реформ в отрасли и стабилизации общей ситуации приоритетными задачами являются восстановление экономики села, оказание ей всемерной и конкретной поддержки, а также целенаправленное формирование системы экономических отношений в период подготовки к вступлению Республики Казахстан в ВТО. Поэтому были приняты государственные программы, направленные на подъем села, в том числе продовольственная и развития сельских территорий. В ходе их реализации сельское хозяйство получило прямые государственные инвестиции, началось поэтапное восстановление социальной, транспортной и инженерной инфраструктур села. Приняты Земельный кодекс, ряд законов в сфере налогообложения, благодаря которым на основе патента или единого земельного налога сложились облегченные варианты бюджетных платежей. И это создало благоприятные условия для развития отрасли, ведения сельскохозяйственного бизнеса. Сельское хозяйство Казахстана, постепенно - приспосабливающееся к работе в условиях открытой мировой экономики, вступает теперь в новый этап, который должен обеспечить его дальнейшее успешное и эффективное развитие.

       Вместе с тем, на фоне позитивных тенденций в сельском хозяйстве все еще остаются нерешенными многие проблемы. Они становятся препятствием к повышению производительности и рентабельности сельских товаропроизводителей, а, следовательно, к росту доходов на селе.

       Отечественное сельское хозяйство по многим направлениям является недостаточно эффективным и конкурентоспособным. В тоже время Казахстан, имеющий высокий потенциал развития сельского хозяйства, может существенно увеличить производство и переработку аграрной продукции. Для достижения этой цели необходимо повысить производительность и конкурентоспособность отечественного сельского хозяйства. При этом также должны расти доходы сельского населения.

        В аграрной экономике еще не созданы условия для обеспечения устойчивости экономического роста. Об этом свидетельствует продолжающаяся техническая и технологическая деградация, низкий уровень развития рыночной инфраструктуры, порождающий высокие трансакционные издержки и затрудненный доступ большинства сельских товаропроизводителей к рынкам.

        В этой связи исследование экономических аспектов модернизации агропромышленного комплекса на этапе экономического роста является весьма актуальным.

Состояние изученности проблемы. Теоретические и практические аспекты развития аграрной отрасли, экономические проблемы ее структурной и технологической модернизации нашли отражение в трудах известных ученых: Л.И. Абалкина, И.Н. Буздалова, В.Р Боева, А.Л. Никинова, Л.А Андреева, Б.З. Сергеева, Н.К. Каюмова, Т.К. Койчуева, А.У. Оразбаева, М. Трейси, А. Петрикова, К.А. Багриновского, М. Ионова, А.Х. Хусанова, Аймена А.Т., Аутова Р.Р., Ашимбаева Т.А., Абдилдина С.А., Кенжегузина М.Б., Белгибаева К.М., Ескараева У.К., Есполова Т.И., Есиркепова Т.А., Калиева Г.А., Сагадиева К.А., Коргасбаева Ж.К., Кошанова А.К., Кубаева Г.А., Куралбаевой А.Ш., Копешева Ш.К., Куватова Р.Ю., Молдашева А.Б., Сатыбалдина А.А:, Сулейменова Ж.Ж., Сигарева М.И., Сабдена О.Б., Сундетова Ж.С и других. Ими всесторонне и глубоко исследованы аграрные вопросы, связанные с отношениями собственности, формами хозяйствования, техническим и технологическим обеспечением, институциональным развитием, формированием агрорынков и ряд других. Вопросам развития аграрной отрасли посвящены значительное количество исследований теоретического и практических характера. Однако, в связи с переходом к новому этапу рыночной модели хозяйствования — экономическому росту и незначительностью количества работ, направленных на комплексное изучение вопросов модернизации агропромышленного комплекса, возникла потребность в дальнейшей разработке этих проблем.