Шпаргалка по "Экономикалық теории"

Келе-келе Д.Рикардо теориясын А.Маршалл мен Д.Милль дамыткдн.

Мемлекет  протекционизм және еркін сауда саясатын жүрі ізу арқылы экспорт пен импорт қатынасың реттейді.

Протекционизм - бүл импортты шектей отырып, үлттык экономиканы шет ел тауарларынан қорғауға бағыггалган саясат.

Фритредер    - еркін сауда саясаты. Протекционистік саясаттың келесі бағыттары бар:

- импорт  кезінде жоғары кеден алымы бар және экспорт кезінде томен мөлщердегі кеден салымдары;

-тарифтік барьерлер: контингентирлеу, лицензиялау, мемлекеітік монополия.

Контингент - жеке тауар импорта мен экспортына квота қою.

Лицензиялау - бүл сыртка экономика қызметін жүргізуге бір үйымның рүқсат алуы.

Мемлекеттік монополия - бүл мемлекеттік органдардың сыргқы   экономика   қызметін   жүргізуге   берілетін   ерекше қүкық. Фритредер ХУШ ғ. соңында протекциондық орекетке карсы пайда болды, XIX ғ. Англияда ресми экономикалық саясат ретінде қабылданды. Фритредер діні негізі Д.Рикардоныц "салыстырмалы артықшылық теориясы" жүзінде тіркелді. Қазіргі кезде фритредер жеңіске жетіп, 'ашық" экономика теориясына енгізілді.

Елдің ағымды сыртқы экономикалык жағдайын төлем  балансы көрсетеді.

Толем балансы - бүл шет елге төлем мен белгілі бір уакьіттағы шет елден түскен кірістің қатынасы.

Толем балансының іргетасы - сауда балансы.

Сауда балансы - бүл тауар экспорта мен импортының қатынасы. Оның негізінде шекарадан өткен тауар жайлы кеден статистикасының берілгені жатыр.

Капитал шығару - бүл үлттық айналымнан капитал болиіи алып тастап, басқа елдегі өндіріске өр түрлі нысанада енгізу.

Капитал шығарудың макеаты - артыкдіылық арқасында басқа елде жоғары көлемде табыс табу, бұл үлітык шаруашылық шартымен салыстырғанда, шет ел өндіріс факторларын қолдану болып табылады.

Капитал шығарудың түрлері: кэсіпкерлік және несие.іік Кәсіпкерлік капитал шығару өз өндірісін шет елде қүру немес;: жергілікті компанияға ақша салу (портфелді инвестициялар).

Қарыз капиталы займ, несие түрінде шығарылады және ссудалық процент әкеледі. Капитал шығарудың салдары ел үшін капитал кіргізумен бір мағыналы емес. Бір жағынан, иіел ел капиталы пайданы үстанса, келесі жағынан, негізінен үлттык экономиканың шикізаттың дамуы.

Капитал шығару негізінде жөне басқа елде кәсторьш күруда капиталдың интернационализациялануы мен трансна-ционализациялануы пайда болады, яғни транснационалды компаниялардың күрылуы (ТНК) жүзеге асады.

ТНК: - серіктес компанияларды бірнеше елде орна-ластыру;

- бірнеше орталықтан саясат жүргізетін шешім қабылдау жүйесі:

-басқа компанияларға эсер ететіндей серіктес компаниялардың байланысын қамту.

-ТНК өзінің  тарапына бағындыру арқылы жалпы  өлемдік сауданың қүрылымын өзгертеді.

Казіргі заманғы капитал шығарудың ерекшеліктері:

- жаңа технология аумағында тікелей инвестициямен өндіріс капитал экспортын осіреді;

- жоғары дамушы елдерге капитал шығару артықшылык;

- капитал  экспортталушы ел ретінде дамушы елдер ролінің өсуі.

Халықаралық жүмыс күші миграциясы (ЖКМ) - үлтгық шекарадан откен, кошкен, ауыскан еңбекке қабілетті халық.

Себептерін  екіге бөледі: экономикалық жәие экономикадан тыс.

Экономикалық - төменгі квалификацияланған жұмыс күшіне сүраныстың томендеуі және үсынвістың осуі, дамушы елдерде жоғары білімді мамандарға сүраныстың осут, халықаралық жалақы айырмашылығында айкьшдалады.

Экономйкадан тыс демографиялық, саяси діни, үлттык. мәдени, жанүялыкт.б. факторларға баііланысты дамиды.

79.Қазақстандағы нарық  түрлеріне талдау жүргізу.Қазақстандағы еңбек нарығының ерекшеліктері. 
Қазіргі ұлттық нарықтық экономикалық байланыс пен қатынастар ретінде сипаттауға болады. Атап айтсақ,мұнда, біріншіден, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы қатынастар өзара байланыстар анықталса, ол байланыстар қайтарымдылықты, тепе-теңдікті объективті түрде алдын –ала анықтайды, үшінші бұл байланыстарда өзара бәсекелестік болады. Бұл аталғандар жалпы заңдылық. Нарықтық шаруашылықтың бір артықшылығы оның өзін-өзі реттеу механизмі бар. Нарықтың барлық түрлеріне осы қасиеттер тән.  
Қазіргі нарық құрылымы жағынан сан-алуан, оны: капитал, валюта, бағалы қағаздар, еңбек, ғылыми -техника, туындыларының ақпарат және т.б. нарық түрлеріне бөлуге болады.Бұл аталғандардың ішіндегі негізгілердің бірі-еңбек нарығының Қазақстандағы қазіргі жағдайы және оның өзіндік еркшеліктері жөнінде болмақ. Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылы қозғалысы сан мыңдаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындар-дың, салалардың, аймақтық кешендердің ( территориялық кешендердің), ха-лық шаруашылығының экономикалық қан тамыры іспетті, осы байланыстар арқылы өндірістің «қан айналымы» жүзеге асады. Міне, қоғамдық өнімнің осы қозғалысында нарық маңызды қызмет атқарады. Әрине, оның өміршең-дігі өндірістің табиғатына, экономикалық, әлеуметтік жағдайына байланыс-ты, дегенмен нарықтардың біраз дербестілігі бар, сондықтан да болар ұдайы өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.  
Еңбек нарығының басты тұлғасы жұмысшы күші. Біздің жүргізілген талдау щбъективті экономикалық түрде белгілі. 
Еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері. Нарық өндіріске қатысушыларға қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы жедел объективті ақпарат береді. Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты әр түрлі функцияналдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды. Нарықтық экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі элементтерін қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. 

Нарықтардың құрылымын  зерттеу, оларды негізгі түрлерге бөлуге мүмкіндік береді. Тауарлар мен қызметтер нарығы. Бұл топқа жататын нарықтар: тұтыну тауарларының нарықтары — азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар нарығы;  қызметтер нарығы — тұрмыстық, көлік, коммуналдық қызметтер:  түрғын үй және өндірістік емес ғимараттардын, нарығы.

Өндіріс факторларының  нарығы. Бұған жататындар: жылжымайтын мүліктер нарығы; енбек құралдарының; шикізат пен материалдардың; қуат ресурстарының; пайдалы қазбалардың нарықтары. Қаржылар нарығы: капиталдар нарығы, немесе инвестициялық нарықтар; несие нарықтары: қүнды кағаз нарықтары — акциялар, облигациялар, опциондар, варианттар, және фьючерстік контрактардың т.б.; валюта-ақша нарықтары. Интеллектуалдық өнімдер парығы — инновациялардың, ойлап табулардың, информациялық кызметтердің, әдебиет және өнер еңбектерінің нарықтары.

Жұмыс күні парығы. Бұл еңбек ресурстары қозғалысының экономикалық формасы. Бұнда нарық экономикасы зандарына сәйкес жұмысшы күші миграция жасап отырады.

Аймақтық нарықтар: жергілікті, ішкі, ұлттық, сыртқы, халықаралық нарықтар.

80 кәсіпкерліктің әлеуметтік –экономикалық  мәні,оның сипаттық белгілері

Кәсіпкер  иелігіндегі мүлікті т.б. заңды  негізде пайдалану жөнінде, өз бастамасы  мен шешімін қабылдауға және кез  келген іс-қимылдарды жүзеге асыруға  құқылы, заңды ұйым немесе жеке азамат. Лицензиялауға тиіс қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін, кәсіпкер белгіленген  тәртіппен және мемлекеттің қолданылып жүрген заңды талаптары негізінде  лицензия алуға міндетті. Экономикалық теорияда, кәсіпкерлік термин экономистердің еңбегінде ХҮШ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында қолданыла бастайды. Бірінші болып  ағылшын экономисі Р.Кантильнон қолданды. Оның анықтауынша «Кәсіпкерлік» — бұл табыс табу, (жеке шаруашылығы, қолөнершіремесленник, сатушы т.с.с.). Ол табыс табу үшін, басқаның тауарын  белгілі бағамен сатып алып, оны белгісіз бағамен сатады, осы үшін тәуекелге барады. Оның негізгі экономикалық қызметі тауар нарығында әрбір тауарларға сұранысты сәйкестендіру. Тауар нарығында классикалық, экономикалық мектептің негізін салушы – А.Смит. Кәсіпкерлік теорияны дамытуға неміс  экономисі В.Зомбарт, кәсіпкер және австриялық  экономист И.Шумпетер  үлкен үлес қосты (В.Зомбарттың айтуы бойынша ол «жаулап алушы» (тәуекелге дайын, рухани ойы бай, жігерлі және табанды) «ұйымдастырушы» (көп адамдар біріктіріп жұмысқа жұмылдыру) және «сатушы» (шеберлік тек өз тауарын өткізу емес, тұтынушыларды қызықтыру негізгі мақсаттары). Кәсіпкерліктің негізгі мақсаты — істің өркендеуіне жағдай жасау деп  анықтама берді Зомберт. Зерттеуші И.Шумпетер кәсіпкердің өндірістік  меншігі болуы міндетті емес, жеке адам капиталист – болуы мүмкін, банк басқарушы  не акционерлік қоғамның мүшесі  және т.б.

81. ЖҰӨ дефляторы. ЖҰӨ дефляторы мен тұтыну бағасының индексі жалпы баға деңгеі туралы экономикада әр түрлі ақпарат берді. Осы екі көрсеткіш арасындағы үш негізгі айырмашылықтары бар: ЖҰӨ дефляторы барлық өндірілген тауарлар мен көрсетілген қызмет түрлерінің құнын көрсетеді, ол тұтыну бағасының индексі тек тұтынушы тұтынатын тауарлар мен қызметтердің бағасын есептейді. Сонымен, фирмалар мен мемлекет тұтынатын тауарлар мен қызметтердің бағасының ЖҰӨ ін алуға болады. Жалпы ұлттық өнім дефляторы тек қарастырылып отырған мемлекеттің азаматтары өндірген тауарларды есепке алады. Басқа елдерден импортталатын тауар ЖҰӨ дефляторында да көрсетілмейді. Сол себепті Жапонияда жиналып, АҚШ та сатылған «тойота» құнының өсуі, тек тұтыну бағасының индексінде көрсетіледі, моны Америкалық тұтынушылар тұтынады, бірақ ЖҰӨ дефляторында көрсетілмейді. Бағаның әр түлі болуында.Тұтыну баға индексі есептегенде, әр түрлі тауар бағалары тұрақты салмақты болады, ал ЖҰӨ дефляторы есептегенде ауыспалы салмақ қолданылады. Басқа сөзбен айтсақ тұтыну баға индексі өзгермейтін тауарлар жиынында есептелінеді, ал ЖҰӨ дефляторы тауарлар жиынының өзгеруіне байланысты болады, яғни ЖҰӨ құрамының өзгерісіне байланысты болды. ЖҰӨ дефляторы да және тұтыну баға индексі де анықталған тауар жиынының ағындағы бағасы базистік жылдағы сол тауарларды бағасымен салыстырылғаны көрсетіледі. ТБИ өзгермейтін тұтыну қаржыны қолданылыды, ал ЖҰӨ дефляторы өзгермелі тұтыну қаржыны бағаларға деген әр түрлі көзқарастар әсері не әкелетінін келесі мысалдан көреміз. Мысалы Алматыда болған қатты суық әсерінен барлық алма бағасы қатты көтеріледі. Дегенмен, алма ЖҰӨ құрамына кіргенімен, бағаны жоғарылауы ЖҰӨ дефляторында көрсетілмейді. ТБИ өзгермейтін тауар жиынтығы негізінде есептелсе, оған алма кіреді, сонда алма бағасынан көтерілуі тұтыну бағасының индексі көрсетілуіне алып келеді. Өзгермейтін тауар жиынын есептейтін индекс «Ласпейрс индексі», ал өзгеретін тауар жиынын «Поаше индексі» көрсетеді. Бұл индекстер өмір құнын өлшеу үшін арналған, яғни белгілі бір өмір деңгейін ұстап тұру үшін қажетті шығындар. Әр түрлі тауарлар бағасы әр түрлі өлшемге өзгергенде Ласпейрес индексі өмір құнының өсуін Поаше индексіне қарағанда нақтырақ көрсетеді. Ласпейрес индексі белгілі бір тауар жиыны есептеу үшін қолданылады, мұнда қымбат тұратын тауарларды арзан тұратын тауарлармен алмастыру мүмкіндігі ескерілмейді. Поаше индексінде тауардың бір бірін алмастыруы есепке алынады. Бірақ мұнда әл ауқаттың төмендеу деңгейі көрсетілмейді. Тұтыну бағасының индексі, яғни мұнда тұтынушы үшін алма бағасы өсімі жоғарылайды. Бұл жерде өзгермейтін тауар жиыны қолданылады және алманы апельсинмен алмастыру мүмкіндігі есепке алынбайды. ЖҰӨ дефляторы бұл Паоше индексі, мұнда керсінше, тұтынушы үшін бағаның жоғарылауы толығымен көрсетілмейді. Осы жерде ЖҰӨ дефляторы өсім құнын көрсетіп тұрған жоқ, дегенмен алма құнының жоғарылауы тұтынушы жағдайына жағымсыз әсер тигізді. қорыта келгенде, көптеген тауарлар және қызмет түрлері ЖҰӨ-де нарықтағы бағаларымен есептелінеді, ал кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет түрлері нарықта сипатталмайды, сол себепті нарықтық бағасы жоқ. Дегенмен, осы көрсетілген кызмет құны ЖҰӨ- ге енгізілуі керек, сол үшін біз оларды өлшеуіміз керек. Осындай бағалар шартты түрде есептелінген құн атауға ие болады. Мысалға, тұрғындарға әкімшілік, полиция және өрт сөндірушілер қызмет көрсетеді. Осы көрсетілген қызмет құнын бағалау қиын, себебі олар сатылмайды және нарық бағасын иемденбейді. ЖҰӨ құрамында осы мемлекеттік жұмысшылар өнімінің құнының көрсеткіші олардың жалақысы болып табылады. Яғни, ЖҰӨ-де арнайы есептелінген құн жалға берілген жеке үйлер, машиналар және ұзақ қолданылатын тауарлар іс жүзінде жасалынбайды. Онымен қатар кейбір тауарлар үйде жасалынып, үйде қолданылады, олар нарықта болмайды.

82 ҚР жекешелендіру  мен  мемлекеттендіру. 

Қазақстан Республикасында  мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру  процесі республикамыздың тәуелсіздік  пен егемендікті алуымен 1991 жылы басталған болатын.  
Елдегі дербес экономикалық саясатты жүргізудің басталуы құлдыраған тауар рыногы жағдайындағы кәсіпорындар арасында бірыңғай экономикалық кеңістіктің құлдырау, өндірістік байланыстың құру салдарына әкелген жүйелі дағдарыспен тұспа-тұс келді. Сол уақыттағы экономикалық жағдайға тән ерекшеліктер кәсіпорындардың өз жұмысын тоқтатуы, төлемдердің төленбеуі, дүкендердің босауы, инфляцияның басталуы болды. Халықтың саясаттандырылуы жоғары болды. Социализм кезеңінде ондаған жылдар бойы қалыптасқан халық менталитеті жеке меншікті теріске шығарды. Бұл ретте, көп деңгейлі нарықтық экономиканың негізін құратын процес ретінде мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді халық ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік саясатты жүзеге асырушы ретінде танылған басқарушы элита да қабылдаған жоқ.  
Осы дағдарыс кезеңінде қоғамды, қоғамдық прогресті дамытудың диалектика заңдылықтары білімі бар Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жеке ерлігі, саяси даналығы, қайтпас жігері республикамызда мемлекет иелігіне алу мен жекешелендірудің жоспарлы, кезең-кезеңді процесін бастауға мүмкіндік берді.  
Мемлекеттік меншік реформасын өткізу үшін ұйымдық негізі – 1990 жылдың 20 желтоқсанында уәкілетті мемлекеттік орган – Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Қазақ ССР Мемлекеттік комитетінің құрылуы болды, кейіннен «Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Қазақ ССР Мемлекеттік комитетінің мәселелері» туралы Қазақ ССР Президентінің 1991 жылы 22 сәуірдегі Жарлығымен комитеттің өкілеттіктері нақтыланды және анықталды, ал 1991 жылғы тамызда мемлекеттік мүлік жөніндегі аумақтық органдар ұйымдастырылды. Кейіннен республикадағы экономиканы қалыптастырудың әртүрлі кезеңдерінде және тиісінше мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың әртүрлі кезеңдерінде орта мерзімді бағдарламалар мен Үкімет міндеттемелеріне байланысты мемлекеттік басқару органдарының жүйесіндегі құрылымдық өзгерістер кезінде Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет қайта ұйымдастырылды. 1995 жылы сәуірде оның базасында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік мүлікті жекешелендіру жөніндегі Мемлекеттік комитеті құрылды. 1997 жылдың аяғына дейінгі кезеңде мемлекеттік басқару органы жүйесінде республикамызда мемлекеттік мүлікті басқару және оны жекешелендіру жөніндегі 2 Мемлекеттік комитет жұмыс істеп тұрды. 1997 жылдың күзінде Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет пен Мемлекеттік мүлікті жекешелендіру жөніндегі мемлекеттік комитет Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетіне біріктіру арқылы қайта ұйымдастырылды. Аталған құрылым қазірде жұмыс істеп тұр.  
1991 жылдан бастап мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін қамтамасыз ету және оны жекешелендіру процестеріндегі заңдық және нормативтік-әдістемелік базаны реторспективті талдау олардың заңды және нормавтивтік-әдістемелік актілермен біршама ретке келтірілгендігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл мемлекеттік меншікті құруда, жеке меншік институтын, нарықтық экономика негіздерін құру мен дамытуда және мемлекеттік меншікті басқару тиімділігін одан әрі арттыруға ықпал ететін базалық реформаларды жүргізуде өз өкілеттіктерін қамтамасыз еткен заңды және атқарушы билік тармағы ретінде жүйелі жұмыс нәтижесі болып табылады.