Валюталық тәуекел

Берілген белгілі «аутрайт» - хеджирлеу немесе спекуляция (алыпсатарлық) шарты не туралы екенін бірден анықтауға болмайды. Сондықтан да банктердің ескі «өз клиенттеріңді біл» деген ережесі валюталық операциялар бойынша да әділетті, өйткені клиенттің ұзақ мерзім ішіндегі операциялар сипаты берілген «аутрайт» операцияларын дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. СВОП пайыздық тәуекелдерді жою тәсілі ретінде пайдаланады, сонымен қатар, валюталық курстардың ауытқу тәуекелін жою тәсілі ретінде пайдаланады.

Валюталық СВОП параллелді несиелерге ұқсас, мұнда екі әр түрлі мемлекеттердегі екі жақтар жабу мерзімдері бірдей тең дәрежелі несиелерді беруге келісім береді, бірақ қатысатын жақтардың тиісті валютасында белгіленеді.

Опцион валюталық тәуекелдерді толықтай жабу тәсілі болып табылады, сонымен қатар, валюталық операциялар нарығына қатысуға мүмкіндік береді. Оны сақтандыру мен салыстыруға болады және ол жағымсыз шарттарда қолданылады. Форвардқа қарағанда опцион мүмкін болатын тәуекелдерден жақсырақ қорғайды, себебі опцион иеленушісі шартты жүзеге асыру құқығын өзіне қалдырады. Опцион иесі қауіптенетін тәуекел алдын ала опцион бағасымен шектелген, ал пайда теория жүзінде шектелмеген және практика жүзінде өте ауқымды болады.

Опциондық операциялар тәсілімен хеджирлеудің форвардтық оперциялардан айырмашылығы, ол банк және компания өзіне таңдау құқығын қалдырады, бұл операция тиімділігін жоғарылатады.

Фьючерстік контракт форвардқа қарағанда валюталық нақты сату, сатып алуын қарастырмайды. Ол қарама-қарсы контрактілердің көмегімен өтімділейді (ликвидтеледі). Фьючерс бойынша тәуекелдер қарама-қарсы келісімдерді жүзеге асыру жолымен бірінші фьючерстік контаркт бойынша міндеттемелерді жабу мүмкіншілігінен минимизациялайды (азаяды).

Валюталық фьючестер нарығында фьючерстік контарктінің хеджер – сатып алушысы мынандай кепілдік алады, яғни «спот» нарығындағы шетел валютасының курсы көтерілетін жағдайда ол шартта белгіленген курстан жоғары курста сатып ала алады. Сонымен қатар қолма – қол ақша келісімі бойынша шығындары шетел валюта курсының көтерілуі немесе төмендеуі фьючерстік валюталық нарықтағы табысы арқылы жабылады.

Хеджер дегеніміз – фьючерстік биржада хеджирлеу деп аталатын операцияларды жүзеге асырушы кез келген кәсіпорын, банк, фермер немесе басқа да шаруашылық жүргізуші субъект.

Фьючерс шартының орындалу мерзімі жеткенде «спот» нарығындағы валюталық курс фьючерс нарығымен жақындалады (теңестіріледі).

Соған байланысты фьючерс валютасының негізгі мақсаты шетелдік валютаны алу емес, валюталық тәуекелдерді жабу. Осы тәуекелдерді сақтандыру әдісінің динамикалық дамуы мен перспективасы жоғары. Форвардтық және фьючерстік шартты қолдану тәуекелдерді сақтандырудың, сыртқы экономикалық қызметтерін сақтандырудың соңғы белгіленген бағасын бағалауға мүмкіндік береді. Кейбір еркін нарықтық мемлекеттердің өзінде валюталық қызметтер көрсетуде қиыншалақтар пайда болады. Осы қиыншылықтардың кейбіреулері ресми органдардың қызметтерімен байланысты (Ұлттық Банк сияқты), бірақ та көптеген коммерциялық банктердің ұстанымы банктік қызметтің байқап қарау принціпінің көрінісі болып табылады. Кейбір жағдайларда резервтерді бірінші формада немесе екінші резервтік активтер формасында ұстап отыру белгіленген рұқсат етілген коэффициенттерді тым қымбат қажеттілік етуі мүмкін.

Көбінесе валюталық органдар шетелдік және ұлттық валюталардың арақатынасына абсолюттік лимиттер тағайындайды, бірақ осы спикуляциялық (алыпсатарлық) операциялар ұлттық валютаның облыстағы жағдайына ықпалын тигізгенше толық лимиттерді қалдырады. Дәл осындай жағдай Ұлыбританияда 1979 жылдың аяғына дейін шетелдік валютадағы операцияларға бақылау алынып тастағанда болды. Біріккен Корольдік территориясында қызмет етуге рұқсат етілген банктерге ұлттық валюта және фунт стрелинг арақатынас коэффициентінің жалпы лимиті орнатылған. Бірақ олар үшін ешқандай шектеулер қарастырылмаған.

Тәуекелдерді хеджирлеудің атап көрсеткен инструменттерінен басқа көптеген тәсілдер бар, олар валюталық келісімдерге, валюталық келісімдерді алдын ала жабуға және тағы да басқаға негізделген.

Сақтандырудың негізгі әдістерінің мәні валюталық айырбас операцияларды курстың өзгеруінен туындайтын қолайсыз жағдайлар болмағанға дейін жүзеге асыру болып табылады және осындай өзгерістерден болатын шығындарды валюталық қарама–қарсы келісімдермен жабу болып табылады. Бұл келісімнің курсы қарама–қарсы бағытта өзгереді.   

Қазақстанда валюталық тәуекелді төмендетудің мынадай негізі әдістері бар (6- кесте):

                  6-шы Кесте

Валюталық тәуекелдерді сақтандыру валюталық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістерінің біріне жатады.

Халықаралық банктік тәжірибеде валюталық тәуекелдерді сактандырудың төмендегідей үш тәсілі қолданылады (7 кесте):

7-ші Кесте

Валюталық тәуекел сақтандыруда қорғаныс келісімдері, яғни валюталық бағамдардағы өзгерістерге сәйкес валюталық мәміле келісімшарты немесе контрактінің орындалуы барысын қайта қарау мүмкіндіктері өзара келісіледі. Нақтырақ айтсақ, валютаның бағамындағы өзгерістерден экспортерді немесе несие берушіні сақтандыру үшін бағамдағы өзгеріске байланысты төлем сомасын қайта қарау туралы келісімін несиелік немесе коммерциялық контрактінің шартында көзделеді.

Хеджирлеу валюталық тәуекелді сақтандырудың кұрамдас бөлігі ретінде белгілі бір операцияларды жүргізу және мерзімді контрактілерді жасауды білдіреді.

Хеджирлеу тәсілдеріне құрылымдық (активтер мен пассивтерді, алашақ және берешек қарыздарды) теңестіру, төлем мерзімін өзгерту, қаржылық кұралдар жатады.

Валюталық және проценттік тәуекелдерді хеджирлеу бойынша қызметтер. Банк клиенттері банк қаржыландыратын инвестициялық жобалар мен экспорттық операциялар шеңберінде валюталық және проценттік тәуекелдерді хеджирлеу бойынша қызметтер ала алады. Хеджирлеу бойынша операциялар ағымдағы және келешектегі валюталық тәуекелдерді тиімді жоспарлауға, проценттік шығыстарды азайтуға мүмкіндік береді.

Банк хеджирлеу бойынша мәмілелерді құрылымдау бойынша, оның ішінде СВОП мәмілелері және валюталық опциондар бойынша салмақты тәжірибеге ие.

Валюталық СВОП – сандары бірдей болған базалық валютаға бір мезгілде, әртүрлі валюталау күнімен жасасатын, қарама-қарсы, екі айырбастау мәмілелерінің комбинациясы. СВОП мәмілесінің бағамдары әр тарап үшін мәмілелердің жасасу сәтінде тіркеліп отырады.

Проценттік СВОП - Көлемі үнемі өкілдік проценттік ставка негізінде (мысалы LIBOR) белгіленетін, бір тарап екінші тараптың пайдасына жүзеге асыруға міндеттенетін төлемдер ағымы, ал екінші тарап өз кезегінде бірінші тараптың пайдасына келісім шартқа қол қойылған сәтте болған проценттік ставка деңгейіне негізделген, тіркелген төлемдер ағымын жүзеге асыруға міндеттенетін келісім.

Валюталық опцион - сыйақы орнына (опцион бағасы) сатып алушыға (міндеттемесіз) құқық, ал сатушыға (міндет) белгілі бір уақыт кезеңі ішінде немесе белгілі бір күнге (опцион мерзімі бітетін күн) белгіленген бағам бойынша шетел валютасын сатып алу немесе сату келісім шарты.

Компаниялардың проценттік СВОП мәмілелерін пайдалану мысалдары:
          1) Компанияның долларлары бар, бірақ өндірістік немесе операциялық шығыстарын өтеу үшін теңгеге мұқтаж.

2) Сондай-ақ, компания АҚШ долларында немесе еурода жабдық сатып алғысы келеді, не өтеу мерзімі жақын қалған, басқа валютада өтелмеген қарызы бар.

3) Солай болса да компания теңгенің долларға немесе еуроға қарағанда бағамының түсіп кетуінен қауіптенеді.

4) Компания СВОП мәмілелерін жасасу жолымен теңге ала алады, бұл ретте бүгінгі сатып алған долларының бағамын тіркеп, өзін валюталық тәуекелден қауіпсіздендіреді. Бұл ретте теңгемен неғұрлым қымбат қарыз алу қажеттігі жоқ.

Компаниялардың проценттік СВОП мәмілелерін пайдалану мысалдары:
          1) Компанияның жылжымалы проценттік ставкалы қарызы бар.
           2) Компания ставка көтерілуін күте отырып, оны тіркелген проценттік ставкалы қарызға алмастырғысы келеді.

3) Компания проценттік СВОП мәмілелерін жасасу жолымен қарызын немесе оның бір бөлігін тіркелген төлемді қарызбен алмастыру мүмкіндігін алады.

Валюталық опционды пайдалану мысалдары:

1) Компания сыртқы экономикалық қызметті, экспорт/импортты жүзеге асырады, теңгенің долларға қарағанда бағамының түсіп немесе көтеріліп кетуінен қауіптенеді, төлемдер шетел валютасында жүзеге асырылады, шығындар туындау тәуекелін азайту мақсатында бағам өзгеруінен сақтану және соманы базалық валютада сақтап қалу қажеттілігі туындайды.
         2) Компания опцион үшін сыйақы төлейді, сыйақы сомасы теңгенің долларға қарағанда бағамының волатильдігінен (жиі өзгеруінен) тәуелді болады. Опцион сатушысы шетел валютасын белгілі бір бағам бойынша сатып алуға немесе сатуға міндеттенеді.

Құрылымдық теңестіру валюталық бағамның өзгерісінен туындайтын зияндардың алдын алу мақсатында активтер мен пассивтер кұрылымын теңестіріп отыруды қолдауды білдіреді. Бұл негізінен ашық валюта позиция лимитін ұстап отырумен тікелей байланысты.

Ашық валюталық позиция лимиті тәуекелін басқару шетел валютасында бейнеленген банктің талаптары мен міндеттемелерінің арасындағы айырманы реттеуді білдереді.

Ашық валюталық позицияның ұзын және қысқа түрі болады және олардың есептелуін төмендегідей 8-кестеде шартты мысалмен беруге болады:

Кесте 8–Банктің ашық валюталық позициясы