Валюталық тәуекел

Лимиттерден басқа әлемдік тәжірибеде валюталық тәуекелдерді төмендетудің келесі әдістері бар:

-                     «мэтчинг» деп аталатын валютаның активі және пассиві бойынша өзара сту/сатып алу тапсырысы, мұнда валюта ағымының көлемінен валютаның келіп түсуін шегеру көмегімен банк олардың мөлшеріне және өз тәуекеліне ықпал ету мүмкіндінен алады;

-                     «неттинг» тәсілін қолдану, яғни максималды дәрежеде валюталық келісімдердің мөлшерін қысқарту;

-                     валюта нарығын мұқият зерттеу және талдау;

Сонымен қатар валюталық тәуекелдерді тежеудің тағы бір әдісі ол хеджирлеу.

Хеджирлеудің негізгі әдісінің мәні валюталық айырбас операцияларын курста қолайсыз жағдайлар болғанға дейін жүргізуге негізделеді немесе осындай өзгерістерден болатын шығындарды жабу валютаға келісімімен қатарлас жүреді. Оның курсы қарама–қарсы бағытта өзгереді.

Банктің хеджирлеумен байланысы екі образда жүргізіледі, бір жағынан, банк кез келген коммерциялық компания сияқты валюталық тәуекелді сақтандыруда жоғарыда көрсетілген әдістерді өзіндік валюталық тәуекелді басқарудағы қаржылық қызметінің күнделікті практикасында қолданылуы мүмкін. Ал екінші жағынан хеджирлеу, ол көбінесе банктің өз клиенттеріне ұсынатын қызметтері болып табылады. Бұл қызметтер ретінде кепілдік операциялар және валюталық келісімдер болуы мүмкін

Кепілдік операциялар банктерде бір жылға дейінгі мерзімде жүзеге асырылады, яғни қысқа мерзімді сипатқа ие.

Валюталық тәуекелді сақтандыру келісімі банк және клиент арасында телефон арқылы жүзеге асырылады. Телефон арқылы келісімдер форвардтық келісімнің шарттарын айқындайды.

Жасалған форвардтық келісімді растау үшін клиент келесі жұмыс күн аралығында теңге эквивалентінде келешектегі түсімдер туралы ауызша келісім бойынша немесе валюталық төлем туралы банкке жазбаша тапсырыс беру керек.

Банкке тапсырыс беру келесі тәртіптегідей көрсетілу керек:

-                     ұйымның толық атауы;

-                     келешектегі операциялар бойынша шетел валютаның атауы;

-                     шетел валютаның сомасы;

-                     контракт немесе келісімнің нөмірі;

-                     банктегі валюталық шоттың нөмірі;

-                     тапсырыс жасалған күн.

Егер де кәсіпорын белгіленген мерзімде кепілдік келісімнің жазбаша нұсқасын көрсетпесе, банк келісімді біржақты үзу құқығын ала отырып, кәсіпорыннан банктің халықаралық валюталық нарықтағы форвардтық операцияларды жүргізуге кеткен шығындарды өтеуді талап етеді.

Өз кезегінде уәкіл етілген банк кепілдік операция жасалғаннан кейін бес күн аралығында форвардтық келісімді жазбаша түрде бекітеді. Кепілдік операциялар банкпен форвардтық келісім жасаған кәсіпорындардан айыппұл төлеусіз жүзеге асырылады. Дегенмен, егер клиент кепілдік операциялардың шарттарын бұзатын болса, онда осы халықаралық валюталық нарықтағы операциялармен байланысты шығындар шарт бұзушыға беріледі. Егер де кепілдік операциялардың шарттары тиісті тәртіпте, әділ орындалса, онда кәсіпорындар форвардтық оперция бойынша валюталық тәуекелдерге душар болмайды. Ескеру керек, кепілдік операцияларды жүргізудің ережелері бойынша банк есепті кезеңдегі валюталық курсты емес, форвардтық (болашақ) курсты сақтандырады.

2.2. Валюталық тәуекелдерді басқарудың проблемалары

Шетелдің валютасымен операция жүргізетін банк екі тәуекелмен кездеседі:

1)     Ашық орынға (позицияға) валюталық курстың немесе пайыздық қойылымдар қозғалымдарының жағымсыз әсері;

2)     Екінші жақтың банкроттығы.

          Жоғалтуларды қарастыру, бұл тәуекелдерді екі топқа классификациялауға болатынын көрсетеді, яғни:

1.      Толық ведомнан орындалған операциялар.

2.      Банк басқармасы жағының уәкілетінсіз дилерлер бөлімдерімен орындалған операциялар;

            Халықаралық нарықта банк жүргізе алатын жалпы бизес көлемі оның репутациясы мен жай-күйіне тәуелді болғандықтан, нарықтың басқа қатысушылары үшің күдіктелген стандарттар операциялары неге негізделетінін белгілеу мүмкін емес.

Салыстырмалы қысқа уақыт мезетінде, күмән тудырмай, үлкен спекулятивті позициялардың пайда болуы мүмкіндігінің баламалы түрі бойынша жеке операциялардың өлшемін дилингтік келісімшарттардың әдеттегі санының көрсеткіші ретінде қабылдау дұрыс емес болар еді.

Келісімшарттың екінші тарабына немесе банк-корреспондентке артықшылығы жоқ дилингтік операцияларда орын ала алатын дилингтің бұл аспектілері мынадай түрде танылуы мүмкін:

Дағдылы болып табылатын берілген банкке немесе бөлімшеге қарағанда сауда көлемін күрт арттыру, алайда егер бұл жоғарыда келісілген ірі банктер болса, бұл күмәнді ескерту болуы мүмкін;

Банктің банк-корреспонденттермен клирингтік есептер бойынша айналымын міндетті арттыру. Ал клирингтік есеп бойынша айналым екінші тараптан өздігінен күмән тудыра алмайтын келісімшарттардың кейбір саны бойынша жалпы соманы көрсетеді, ол өз кезегінде өте тиімді келісімшарт болуы мүмкін;

Дилингтік жүзеге асырудың қалыпты нысанын өзгерту. Ашық позициялар форвард бойынша валютаны жеткізу кезінде қолданылуы керек, сонымен қатар қысқа мерзім ішінде күннен күнге айырбасқа кететін спот бойынша валютаны сату/сатып алу кезінде де қолданылуы мүмкін. Мұндай операциялар олардың нарықтағы санының артуына, сонымен қатар, клирингтік есеп бойынша айналымның артуына әкелуі мүмкін. Жоғалту тәуекелі банк жедел валюталық опреациялар бойынша нетто позицияны жүргізгенде туындауы мүмкін. Бірақ, мұнда таза ашық позиция жоқ, себебі сатып алужың жалпы сомасы сатудың жалпы сомасына сйкес келеді, бірақ форвардтық операциялардың сәйкес келмейтін мерзімдері бойынша тәуекел болады;

Келісімшарт бойынша нақтылауды алмау, әсіресе форвардтық операция бойынша;

Төленбеген келісімшартты нақтылау туралы өтініштерге қанағаттанарлық жауап алмау;

Сәйкес нарыққа сай емес, деңгейде тағайындалған баға бойынша келісімшарт жүргізуді қалау. Кейбір банктермен операция өткізуді болдырмау үшін, дилер сату мен сатып алу бағасы арасында үлкен спредпен сөлшерлеме тағайындауы мүмкін. Егер өзге банк своп бойынша операциялар өткізсе, онда бұл банк өз операцияларын жүзеге асыруда қиындыққа тап болған банк;

СВОП операциясы үшін форвардтық келісімшарт мерзімі келген кезде, спот мөлшерлемесін қолдануға өтініш жасау; мерзімді ұзарту барысында банк үшін қалыпты тәжірибе болып СПОТ бойынша ағымдағы нарықтық мөлшерлемеге жүгіну табылады, оның мерзімі өтіп кеткен соң форвард бойынша мөлшерлеме спот мөлшерлемесі негізінде құрылады.

3. Валюталық тәуекелдерді сақтандырудың әлемдік тәжірибесін талдау және оларды төмендету шаралары

Сыртқы экономикалық қызмет сақтандыруында ерекше рольді валюталық тәуекелдердің сақтандыруы болып табылады. Тәуекелдің осы түрімен сыртқы нарыққа шығу мүмкіншілігін алған кәсіпорындар және кәсіпкерлер кездеседі.

Өздік валюталық тәуекел - бұл шартқа қол қою және сол шарт бойынша төлем жүргізу кезіндегі валюталық курстың өзгеруімен байланысты болатын тәуекелдер. Ол өз экономикалық мәні бойынша  шығын тәуекелі және жіберілген пайда тәуекелі етіп екіге бөлінеді.

Жіберілген пайда тәуекелі – валюталық тәуекелдерді сақтандыру немесе сақтандырмау шешімін таңдаған кездегі жағымсыз нәтижелерді алу мүмкіншілігі, яғни валюталық тәуекелді басқару қабілеті.

Валюталық тәуекелдерді сақтандыру қажет, ең алдымен, келесі мүмкін болатын шығындарды жабу үшін:

-                     қандай да бір себептермен шетелдік импортшы бас тартқан экспорттық өнім өндірісімен байланысты шығындар;

-                     қаржылық жағдайдың нашарлануынан, шетел серіктестердің банкроттығынан немесе тиісті елдегі саяси оқиғалардың салдарынан жеткізілген өнім мен көрсетілген қызмет үшін төленбеген төлемдер;

-                     шартқа қол қою және оның орындалуы кезіндегі валюталық төлем курсының өзгеруімен байланысты болатын шығындар.

          Валюталық келісімдер жанама, тура және мультивалюталық болып бөлінеді.

Жанама валюталық келісімдер тауардың бағасы кең тараған халықаралық валютада белгіленіп, ал төлем басқа ақша бірлігінде, көбінесе ұлттық валютада белгіленген жағдайда қолданылады. Бұл валюталық келісімнің мазмұны келесідей болуы мүмкін: «баға – фунт стерлинг, төлем–итальяндық лир. Егер лирге қарағанда фунт стерлингтің төлем күніндегі курсы контрактіні бекіткен күндегі курстан өзгерсе, сәйкесінше тауардың бағасы мен төлем сомасы өзгереді. Осылайша, баға белгілеу мен төлем жүргізгенде әр түрлі валюталарды пайдаланудың өзі валюталық тәуекелді сақтандырудың бір формасы болып табылады.

Тура валюталық келісімдер баға валютасы мен төлем валютасы сәйкес келгенде қолданылады, бірақ контрактіде белгіленген төлем сомасының көлемі басқа одан да тұрақты валюталық курстың есебінің, яғни келісімдегі валютаның өзгерісіне байланысты қойылады. Валюталық келісім ретінде тұрақты валюта алынады. Дегенмен, мынаны ескеру керек, созылмалы инфляция және өзгермелі валюталық курстар болған жағдайда тұрақты валюта болмайды.

Қарастырылған валюталық келісімдердің тиімсіздігі 70-ші жылдарда мультивалюталық келісімдердің пайда болуына әкелді. Бұл келісімдердің әрекеттері де төлем сомасын түзетуге, сонымен қатар төлем валютасының курсының өзгерісіне негізделеді. Бірақ бір валютаға емес, арнайы таңдалған валюталар жиынтығына. Бұл валюталардың курсы белгіленген әдістеме бойынша олардың орташа мөлшерінде есептеледі.

Мультивалюталық келісімнің  бір түрі болып СДР және ЭКЮ базасындағы келісімдер жатады, себебі олардың курстары да белгіленген валюталар жиынтығы негізінде орташа өлшенген мөлшерде айқындалады. Халықаралық валюталық фонд СДР-ң көптеген валюталарға белгіленімін береді және сол сияқты Еуропалық валюта жүйесі ЭКЮ белгіленімін бекітеді.

Алайда, жоғарыда көрсетілген валюталық келісімдердің барлығы валюталық тәуекелдерді сақтандыруды толығымен қамтамасыз ете алмайды. Латын Америка мемлекеттерінің заңдылықтары валюталық келісімдерді пайдалануға мүлдем тыйым салады. Шетелдік фирмалар валюталық келісімдерді контрактіге қосуға келісім бергені үшін Қазақстан жағынан контрактінің басқа бөлімдерінен жеңілдіктер беруді сұрайды, әсіресе бағаға қатысты.

Валюталық тәуекелдерді сақтандыруда экспортшыға қолайлы (пайдалы) біржақтық келісім қолданылуы мүмкін. Мысалы: егер баға валютасы курсының өзгерісі екіжақтық белгіленген шектен асып түссе, онда конртактіге бағаны қайта қарау келісімі енгізілуі мүмкін.

Берілген біржақтық келісім де экспортшының мүддесін толық дәрежеде қамтамасыз етпейді, себебі бұл келісімнің тұжырымдамасы баға өсуінің өлшемін анықтамайды. Бұл жағдайда мүмкін болатын баға өзгерісінің шектеуі көрсетілетін келісімдер тиімдірек. Мұндай шарт конъюктура экспортшыға пайдалы болса және ол басқа сатып алушыларды жеңіл таба алса.

Сонымен қатар индекстік келісімдер де бар. Бұл келісім бойынша төлем сомасы баға индексіне тәуелді болады. Осындай келісімді қолданар алдында келесі жағдайларды ескеру керек. Біріншіден, баға индекстері орташаланған сипатқа ие, олардың өзгеруі толық дәрежеде нақты қызмет жағдайын көрсете алмайды және баға өзгерісінің жалпы көрінісін бере алмайды. Екіншіден, бұл жағдайда ең қолайлы баға индексін таңдау қиын, өйткені баға индексін ұлттық статистикалық органдар да, көптеген халықаралық ұйымдар да бекітеді. Осы көзқарас бойынша ұлттық баға индекстері импортшының сатып алу валюта күшінің динамикасын нақты ашып көрсетеді. Егер де есеп айырысулар үшінші, көбінесе халықаралық төлемдер үшін қолданылатын валютада қарастырылатын болса, халықаралық басылымдарға таңдау жасалады.

Валюталық жоғалтулардан қорғанудың альтернативті әдістерінің бірі бағаға валютаның сатып алу қабілеттігі немесе курстың төмендеу темпіне байланысты баға жөндеулер әдісі саналады, яғни баға көтерілу темпі болжанған валюталық есептің құнсыздануына пропорционалды болады.

Валюталық тәуекелдерді сақтандыру тәжірибесі кепілдік операциялар мен валюталық келісімдермен шектелмейді.

Валюталық тәуекелдердің пайда болуының өзі «валюталық позициялардың» жағдайына тәуелді болады, яғни шетел валютасын сату кезіндегі міндеттемелер мен келісімдер арасындағы қатынастар. Тәуекел міндеттемелер мен келісімдер сомасы сәйкес болмағанда «ашық позицияда» пайда болады. Осылай тәуекел деңгейі келешек валюталық операциялардың нәтижесінде тиісінше көрініс табады.

Валюталық операциялардың әрбір түрі бойынша валюталық тәуекелді сақтандырудың негізгі әдістерін қарастырайық.

«Спот» операцияларындағы есептеулер тиісті шарттар жасалғаннан кейін екі күн өткенде жүзеге асырылады және екі төлемдер бір уақытта жүргізілуі керек. Бір қарағанда екі төлемдерді бір уақытта жүзеге асыру қандайда бір тәуекелді болдырмайды деп есептеледі. Бірақ клирингтік есептеулер жүйесінің технологиялық күш ерекшеліктеріне байланысты төлемнің нақты түскені туралы ақпарат төлем мерзімінен кейінгі келесі күні бенефициармен алынады. Өз төлемімізді орындай отырып, біз контрагенттің өз міндеттемелерін орындайтынын білмейміз, осыдан барып бізде тәуекел пайда болады.

Осы потенциалды тәуекелді шектеу үшін өз операцияларды жоғары деңгейдегі банктермен жүзеге асыру керек. Ерекше жағдайларда, егер бізге белгісіз банк келісім жасауға ұсыныс берсе, мұқиятты түрде өз көзқарастарымызды қорғау керекпіз, мысалы, контрагентке алдын ала төлем тек контртөлемді алғаннан кейін жүзеге асырылатынын ескеру керек.

Әрине, «форвардтық» валюталық операциялар да тура «спот» келісімдердегі тәуекелдермен кездеседі, өйткені олардың аяқталу мерзімі жақындағанда есептесу «спот» шарттары сияқты жүзеге асырылады. Сонымен қатар, оларға көбінесе валюталық курстардың тербелеулер тәуекелі тиесілі.

Егер келешекте валюталық тәуекелдерінің пайда болуының нақты мүмкіндігі болса, ол форвардтық келісіммен жабылады. Банк форвардтық позицияны ашады, егер клиент шетел валютасын форвард бойынша сатады немесе сатып алады, яғни келешекте белгіленген күнге валютаны айырбастау, сонымен қатар, егер банктің өзі пайда табу мақсатында шетелдік валюталарды сататын немесе сатып алатын болса.

Банк периодты түрде өз контрагенттерін валюталық операциялары бойынша қайта бағалауы керек, ал қажетті жағдайларда олардан жартылай жабуларды талап ету керек.