Инфляцияны тежеу жолдары

1-диаграмма[4]

Азық-түлік бағаларының өзгеруі

Нарықтағы бағалар серпіні

1-кесте[5]

            Жоғарыда келтірілген монетарлық инфляцияның коздері алдағы уақытта да тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуінің негізгі себептері болып әлі біраз сақталуы мүмкін. Өйткені инфляцияның айтылған көздерінің бағаның көтерілуіне ықпалын жою үшін экономикада терең әргараптандыру, күрделі кұрылымдық өзгерістер, шығаратын өнімнің бәсекелестігін арттыру сияқгы ұзақ мерзімді, көп уақытты талап ететін шаралар жүргізу қажет.

            Қазақстан үкіметінің негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерінің түзетілген болжамына сәйкес, 2008 - 2009 жылдарда Қазақстанда Жалпы ішкі өнімнің жыл сайынғы өсімі 8,9 - 9,7%, инфляция деңгейі - 5 - 8% құрайды.             

                 Қазақстан негізінде аралық (промежуточный) онімдерді шығарады, түпкілікті өнімдерді сырттан алып келеді. ҚР статистика агенттігінің дерекгері бойынша, экспорт номенклатурасында соң-ғы қолданыстағы тауарлар (машиналар, жабдықтар, механизмдер, электротехникалық жабдықтар) 2008 жылы 0,1-1,5%-ды құрады. Импорт тауарларының номенклатурасында бүл тауарлар 42%-ды кұрайды. Өнеркәсіп тауарларына сүраныс жоғарьшағандықтан кэсіпорындар, комианиялар оларды шетелден тасуға мәжбүр. Әлемдік экономиканың жаһандану (глобализация) жағдайында импорттық өнеркәсіп тауарларына баға көптеген экономикалық, саяси, энергетикалық факторларға тәуелді. Сондықтан олардың бағасы әрдайым есіп, жоғарылап отырады. Сыртқы саудадағы баға индекстерініц жоғарылауы - импортпен келген тауарларға бағаның төрт жылда 1,8 есе өсуі мүндай проблеманың монетарлық емес инфляцияның негізгі факторларының бірі - мұнай-газ секторындағы, электр куаты, тұргын үй-коммуналдық жэне басқа салалардағы монополисты компаниялардың өнімдеріне және қызметтеріне бағалардың өсуін айтуға болады

2.2.   2008-2009  жылдардағы инфляцияның салдарлары

Инфляцияның іс-әрекет жасау механизмі қандай? Инфляция дами бастаған кезде сұраныстың артуына және өндірістің кеңеюіне біршама ықпал етеді. Өйткені бағалардың одан әрі өсетініне сенімді кәсіпкерлер ақшаларын материалдық құндылықтарға жылдамырақ салуға тырысады, сондай-ақ жаңа жабдык, шикізат, материал жэне т.б. сатып алды.

       Инфляция ірі фирмалар үшін өте тиімді, өйткені осы кезде олардың пайдалары артады. Біріншіден, еңбекақы қанша көбейседе ол негізгі тұтыну таарларының бағаларынан артта қалды, ал осыдан фирмаларға пайда түседі. Екіншіден, бағадағы пайданың үлесін еңбекақының өсуіне үйлесімді өсетін бағаларда да арттыруға болды. Өйткені өндірістегі жұмысшылар өндіріс шығындарындағы еңбекақысындағы үлес салмағы, сонымен бірге өңдеу өнеркәсібі салалары өнімінің бағасындағы үлес салмағы шамалы ғана үлесті құрайды, пайда да осы себептен өсті.

       Инфляция монополиялардың  пайдасын тікелей ғана емес, сондай-ақ жанама жолмен арттыруға да ықпыл етті. Мемлекет шығаратын қағаз ақша жиынының едәуір бөлігі негізінен кредиттер, субсидиялар және т.б. түрінде ірі фирмалар мен монополияларға тиді. Ал алынған қарыз инфляцияның нәтижесінде сатып алу құны төмендеген ақшамен қайтарылды.

       Инфляция дами бастаған кезеңде экономикаға осылай ықпал етеді. Инфляцияның және бағалардың өсу қарқыны артқан жағдайда ақша жылдам кұнсызданады, ал экономиканың әдетте шырқы бұзылды. Қағаз ақшанвң құнсыздануы оларды әмбебап сатып алу құралы болудан айырады, ең алдымен ұзақ мерзімді, содвн кейін бүкіл кредит жүйесі бұзылып, амортизациялық ( өтелім) қорлары құнсызданды., сондай-ақ негізгі капиталды қысқартып, ал ең соңында ұдайы өндірістің бүкіл үдерісі күйретті.

      Алайда ақша мардымсыз құнсызданатын баяу инфляцияның өзі де жағымсыз салдарға әкеп соқтырды. Өйткені инфляциядан монополияның пайдасы өскендіктен халықтың төлемге қабілетті сұранысы төмендейді. Демек инфляция капитал жинақтау үрдісі жүретін негізге зиян келтірді.

      Инфляция кезеңдерден құралады, олардың әрқайсысында инфляцилның белгіленген түрі орын алады, сондай-ақ бағалар тиісінше өседі. Бірінші кезеңде инфляциялық үдерістер біршама баяу өседі.  Мұндай инфляция қалыпты немесе сырғымалы деп аталады. Ақша жылына 2-3 %-ға ғана құнсызданады. Қалыпты инфляцияны, егер оған қоса ақшалай шығындар мен еңбекақы тиісінше өссе , онда халық мұны біршама жай қабылдайды. Алайда халық шаруашылығында инфляцияның осы түрінің жағымсыз салдары бәрібір сезіледі.  Кез келген тіпті кездейсоқ факторлар да халық шаруашылығын қалыпты жағдайдан ауытқуы, сонымен бірге инфляцияның жылына 5-7 % қарқынмен дамуы үшін жағдай жасауы мүмкін. Сөйтіп экономикалық өсу қарқыны күрт төмендеп, ғылыми-техникалық прогресс баяулайды, сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық ахуал да шиеленіседі.

[6]2007-2008 жылдардағы бағалар өзгерісі

2-кесте

Азық-түлік тауарлары рыногында өткен айда бағаның өсімі нан және жарма өнімдеріне 1,2% құрады. Күріш бағасы 3,4%, жармалар – 1,3%, ұн – 1,1%, макарон өнімдері – 1%, нан – 0,5%-ға өсті. Қант 2,1%, м ай және тоң май – 0,9%, ет өнімдері – 0,3%-ға қымбаттады. Бағаның төмендеуі жұмыртқаға – 1,1%,  жемістерге – 3,8%,  көкіністерге – 4,7%-ға  тіркелді.

Бензин бағасы 2,6%, дизель отыны – 2,1%-ға өсті. Кеңсе тауарларының бағасы 1,9%, ж уғыш және тазалағыш құралдар – 1,2%, жеке басқа арналған гигиеналық тауарлар – 1%, медициналық дәрі-дәрмектер – 0,7%,  үйге қажетті заттар – 0,6%, киім және аяқ киім – 0,4%-ға қымбаттады.

Тұрғын үй-коммуналдық қызметтерге баға өсімі 2,5% құрады. Электр энергиясы тарифтері  7,6%, газ – 4,6%, орталықтан жылыту – 1,4%, сумен жабдықтау- 1%, к әріз – 0,6%, тұрғын үйді күтіп ұстау – 0,5%-ға өсті. Автомобиль көлігімен жол жүру үшін төлем  5,5%,  әуе – 1,4%, теміржол – 0,5 %-ға өсті. Шаштараз, мейрамханалар мен қонақ үйлер қызметтеріне баға 1%-дан, медициналық мекемелер – 0,8%, мәдениет және білім беру  – 0,4%-дан өсті.

2008 жылғы қаңтардан бастап тұтыну бағасы индексін есептегенде жаңартылған салмақтау схемасы пайдаланылады. ТБИ-де азық-түлік тауарларының үлес салмағы – 39,4%, азық-түлік емес тауарлар - 32,3%, ақылы қызметтер - 28,3% құрады

Тауарлар мен қызметтерге инфляцияның әсері

2диаграмма[7]

[8]Қазақстанда 2009 жылғы ақпан айында инфляция деңгейі 0,8 пайызды құрады.Бұл туралы ҚазАқпарат ҚР Статистика агенттігінің баспасөз қызметіне сілтеме жасап хабарлайды.
         Агенттік мәліметтеріне сәйкес, өткен ақпан айында азық-түлік тауарларын сататын базарларда сүт және ет өнімдерінің бағасы 0,3 пайызға қымбаттағаны байқалған. Сонымен бірге, ақпан айының қорытындысы бойынша республикамызда қант бағасы 1,1 пайыз, балық пен теңіз өнімдері 1,2 пайыз, жеміс- жидектер 1,5 пайыз, алкогольді ішімдіктер мен темекі өнімдерінің бағасы 2,7 пайызға, ал кофе мен шай бағасы 5,8 пайызға қымбаттаған. Бұнымен бір мезгілде, күнбағыс майының бағасы 4,6 пайызға, жұмыртқа 3,3 пайызға, ұн 1,3 пайызға, күріш 0,3 пайызға арзандаған.
Бұдан басқа, жуу және тазалау құралдарының бағасы 8 пайызға көтерілсе, жеке гигиена тауарларының бағасы 5,8 пайызға, медициналық препараттар бағасы 4,6 пайызға өскен. Ел аумағындағы бензин 1,2 пайызға, ал дизелдік отын 0,2 пайызға қымбаттаған. Сонымен қатар, өткен айдағы көрсеткіштерге сәйкес, республикамызда денсаулық сақтау саласы бойынша көрсетілетін қызметтер 1,2 пайызға, қонақүй, ресторан мен жеке қызмет көрсету бағалары 0,7 пайызға артқан. Ал көлік қызметі керісінше 0,3 пайызға төмендеген

2007-2009 инфляцияның өсу қарқыны

3-диаграмма[9]

2009 жылғы мамырда Қазақстан Республикасындағы инфляция 0,7% құрады .Баға азық-түлік тауарларына өткен айда 0,9%, азық-түлік емес тауарларға - 0,4%, ақылы қызмет көрсетулерге - 0,6%-ға өсті. Азық-түлік тауарлары рыногында өткен айда бағаның өсімі күрішке - 4,5%, көкөністер мен жемістерге - 3,7%, қантқа - 2,7%, алкогольсіз сусындарға - 1,1%, ет өнімдеріне - 1%-ға белгіленді. Бағаның төмендеуі күнбағыс майына - 3,9%, жұмыртқаға - 2,1%, ұнға - 1,8%, сүт өнімдеріне - 0,9%, қарақұмық жармасына - 0,7%, нанға - 0,5% -ға тіркелді. Баға медициналық дәрі-дәрмектерге - 1,9%, жеке басқа арналған гигиеналық тауарларға, жуғыш және тазалағыш құралдарға - 1,2%-дан, киім және аяқкиімге - 0,9%, үй тұрмысына қажетті заттарға - 0,8%, кітаптар мен газеттерге - 0,7%-ға өсті. Дизель отыны - 3,5%, бензин - 2,8%-ға арзандады. Баға деңгейі көлік қызметтеріне - 2%, денсаулық сақтау, мейрамханалар мен қонақ үйлер қызметтеріне - 0,9%-дан, мектепке дейінгі балалар мекемесіне және мәдениет қызметтеріне - 0,7%-дан, қызмет көрсетулерге - 0,4%-ға өсті.

Тауарлар мен қызметтерге инфляцияның әсері

4-диаграмма[10]

Ағымдағы жылдың 9 айында орташа жылдық инфляция 7,8 пайызды құрады. Ол 2008 жылғыжылғы осындай кезеңмен салыстырғанда 11,4 пайыздық тармаққа төмен. Үстіміздегі жылы қыркүйекте 2008 жылғы желтоқсанға  қарағанда инфляция 4,7 пайызды құрады. Бұл 2008 жылғы осындай кезеңмен салыстырғанда 3,7 пайыздық тармаққа төмен»,  деді өз сөзінде Б.Сұлтанов.

Инфляцияның ағымдағы жылдағы өзгерісі

Инфляциялық әлеует әбден толысып-жетілгенде бағаларды босатуға табиғи әлеуметтік-экономикалық жауап болып табылады, олар баға белгілеуге шектеулерді алып тасталғанда ғана білінді

        Өмір сүру құнының көтерілуіне байланысты, жүмысшылар атаулы еңбекақының, бағалардың өскенін де, сонымен бірге олардың күтілетін инфляцияны өтейтіндей көтерілуін талап етті. Нәтижесінде шығындар көбейеді, тиісінше бағалар өсті, осының салдарынан еңбекақыны көтеру туралы жаңа талаптар қойылды, содан кейін бағалар тағы да көтеріледі. Осыдан барып еңбекақы мен бағалардың инфляциялық шиыршығы пайда болды.

         Мұнымен іс бітпеді. Капиталды өндірістік ресурстарға салудың орнына, көптеген фирмалар да, халық та өндірістік емес материалдық күндылықтар: алтын бұйымдар, гаухар, бағалы металдар, жылжымайтын мүлік және т.б. сатып алады. Шектен тыс инфляцияда бағалар күрт әрі әркелкі өседі, сонымен бірге қалыпты экономикалық қатынастар бүзылды. Кәсіпкерлер өз тауарларына қандай баға белгілейтінін білмейді. Сатып алушылар  бағалардан шатасады, сондай-ақ ақша да жылдам құнсызданды. Сөйтіп, ақша құн өлшемі, айналыс пен төлем құралы, сондай-ақ жинақтау қүралы ретіндегі өз функциясын атқарудан қалады.