Банк заемы шарты

3) Заемшының тұрақты қаржылық  жағдайы және төлем қабілеті;

4) Заемшының  көрсететін қызметі немесе өндіретін  тауарына нарықта сұраныстың  болуы арқылы, тұрақты түрде қаржының  түсіп отыруын қамтамасыз етілуі  керек; 

Міндеттемені  ликвидті кепілмен қамтамасыз ету;

Жеке тұлғалар үшін негізгі талап, сәйкесінше сомада кепілмен қамтамасыз етілуі болып табылады.

Шарттың пәні - қолма-қол және қолма- қолсыз нысандағыша болады. Заемдар теңгеде, шет ел валютасында берілуі мүмкін.

Шарттың нысаны - банк заемы шарты тек жазбаша нысанда асалады. Азаматтық Кодекстің 728 бабының 3 тармағына сәйкес, арттың жазбаша нысанын сақтамау шарттың жарамсыздығына келеді. Әдетте тәжірбиеде, банктер және банк заемын беруге лицензиясы бар заңды тұлғалар, заем шартының алдынала жасалған формаларын қолданады. Алайда бұл проформалар заемшы үшін оларға өзгеріетер мен толықтырулар енгізу қиын және онда банктің құқықтары басым болады. Сондықтанда көп жағдайда бұл қосылу шарты сипатынды болады. Егер банк заемы шарша қозғалмайтын мүліктің кепілі жөнінде ережелер енгізілетін болса, мұндай шарт нотариалды куәландырылып Қазақстан Республикасының   "Жылжымайтын   мүлікке   қүқықтарды   және сонымен жасалатын мәмлелерді тіркеу туралы   "Заңына сәйкес, мемлекеттік тіркеуге жатады.

Банк заемы шартын жасасу, заңда арнайы көрсетілмеген жағайдайларды   алмағанда тараптардың ерік білдіруі арқылы жасалады.

Заемный бағасы банк заемын пайдаланғандығы үшін төленетін сыйақы болып табылады. Ол жылдық пайызбен есептеледі. Оның құрамына Ұлттық Банктің қайта Қаржыландыру ставкасы заемдік ресурстың құны және банк белгілеген пайда кіреді. Инфляция және гиперинфляция жағдайында банктерге мерзімі 1 жылға жетпейтін қысқа мерзімді заемдар беруге тиімді. Бұл    жағдайда Заемды   пайдаланғандығы   үшін   жылдық   пайыздағы   сыйақы ставкасы, күндік пайызға 1 жылдағы орташа күндер санын ескере отырып аударылады. Қазіргі уақытта бұл қатынастар Ұлттық Банктің 1999  жылғы 20  қыркүйектегі N293   қаулысымен бекітілген ұлттық Банктің, банктердің заемдары, ссудалары және депозиттері бойынша сыйақыларды есептеу ережесімен және екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің банк заемын беру ережелерімен реттеледі.² Бұл қаулыға сәйкес сыйақы ставкасы тұрақты (кесімді ) және ерікті болады. Кесімді сыйақы ставкасы банк заемын қолданатын бүкіл мерзім ішінде өзгермейді. Ұлттық Банк сыйақыны, тараптардың шартта келісілген талаптарына сәйкес   банк заемын қолданатын бүкіл мерзім ішінде, қаржы нарығындағы жағдайға, емдік ресурстарға сұраныс пен ұсынысына, заемшының жағдайына байланысты өзгерте алады.

Банк заемы шартын жасасқан кезде тараптар сыйақы ставқаны есептеу кезеңін, мерзімін, оны есептеу және өндіріп алу тәртібін сыйақы ставкасының мөлшері сомасының банк заемының көлеміне қатынасын келісіп алады.

Сыйақы есептелетін уақыт аралығы есептеу кезеңі деп атаы. Сыйақыны есептегенде бір айдағы күн саны шартты түрде ал бір жылдағы күн саны 360 болады деп алынады, ал 31 күнн түратын айларда 31 күн есепке алынбайды, ақпанда ең соңғы ннен  кейінгі  қалдық 30ға қанша күн жетпесе сонша рет айталанып отырады. Аталған шартта сыйақыны есептеу мерзімі орындалмаса, сыйақы банк   заемы орналастырылған күннен бастап, банк заемы бойынша қарыз қайтарылғанға дейін есептеледі.

Банк заемы  бойынша сыйақыны есептеудің 2 әдісі қолданылады: "қарапайым пайыз" әдісі арқылы, сыйақы тек қарызға есептеледі; "күрделі пайыз " әдісі арқылы сыйақы қарызбен қатар белгілеп койған сыйақыдан алынытын пайдаға есептеледі. Егер артта сыйақыны есептеудің нақты әдісін қолдану туралы ереже болмаған жағдайда, "күрделі пайыз" әдісі қолданылады.

Бұған дейін  күшінде болған Ұлттық Банктің 1995 жылғы 18 амырда қабылданған N19 қаулысынмен бекітілген "Пайыздарды 'ептеу мен оларды бухгалтерлік есеп шоттарда белгілеу тәртібі фалы " ережесінде, керісінше норма көрестілген. Егер шартта озшс көрсетілмесе, сыйақыны есептеуде "карапайым пайыз" әдісі қолданылады. "Күрделі пайыз" әдісін қолдану шартта арнайы көрініуі керек болған.

Банкпен, банк заемы шартының сыйақыға қатысты ежелерін бір жақты өзгертуге тек шартта көзделген немесе заемының жазбаша түрде алынған келісімі негізінде жол беріледі. Егер банк заемшының шотынан акцептеіз тәртіпте акша сомасын атын болса, заемшы сотқа, акша сомасын қайтару мен Азаматық Кодекстің 353 бабына сәйкес, басқаның ақшасын заңсыз пайдаланғандығы үшін Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру ставкасын ескере отырып, айыптөлем төлеуді талап ету үшін жүгіс алады. Егер шартта банкпен бір жақты түрде сыйақыны өзгерту құқығы көрсетілген болса, онда банк бұл өсімді жазбаша негіздей тырып, заемшыға хабарлау керек. Бұл ереже орындалмаған жағдайда, заемшыда банктің әрекетіне шағым жасау құқығы пайда болады.³

Қазақстан Республикасының  заңдарымен банктік заем шарты бойынша сыйақының шекті көлемі көрестілмейді. Егер заем Ұлттық Банк арқылы берілетін болса, Ұлттық Банк биржа ставсын белгілейді (банкпен заемдік ресурстар үшін төленетін сыйақы мен заемшыдан алынатын сыйақы ставкасының айырмашылығы).

Халықаралық деңгейде банк заемы шартына қатысты LIBOR ставкасы қолданылады. LIBOR - халықаралық валюта нарығында банктер заемды ала алатын  валютаның әр түрлері бойынша пайыздық ставка. Бұл ставка Лондонда орналасқан 16 ірі банктермен валютаның әртүрлері бойынша (АҚШ доллары, Ағылшын фунты, Жапон иенасы, ЕВРО, Швейцарлық франк, Австралиялық және канадалық доллар ) мерзімі 1 аптадан 1 жылға дейінгі заем берудің нәтежесінде қалыптасатын ставка. Заем мерзімі 1 жылдан асатын болса, сыйақы ставкасы валюта шыққан елдің мемлекеттік облигациялары бойынша анықталады.⁴

Шарттың мерзімі  кейбір авторлардың пікірінше, банк заемының мерзімі шарттың елеулі ережесі болып табылады және шарт талап еткенге шейін " жасалмайды. Банк заемы шарты кәсіпкерлік сипатта болғандықтан, заемды мерзімінен бұрын қайтарға тек ем берушінің келісімімен ғана жол беріледі.

Л.Г.Ефимова  банк заемы шартында мерзім көрсетілмесе, шарт талап еткенге шейін" жасалады, деп санайды. Соған байланысты банк заемы шартына, заем шартында қолданылатын ережелер яғни шартта заем мерзімі белгіленбесе, оны заемшы ол туралы талап өткен күннен бастап отыз күн ішінде қайтарылуы тиіс туралы ережесі қолданылады.

Біздің Азаматтық  Кодексте банк заемы шартының мерзімі туралы ереже көзделмеген. Бірақ егер банктік заңнамаға сілтеме жасасақ, 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған "Банктер және банктік қызмет туралы заңның 34 бабында: "Заемдар банкпен мерзім, төлемдік, қайтарымдық талаптарына сәйкес беріледі" деген ереже  орын   алған. Соған   байланысты   банк   заемы    шартында, шарттың мерзім көрсетілуі керек. Себебі осы мерзімге байланысты заемдік ресурстарды пайдаланғандығы үшін заемшы сәйкесінше пайыздарды төлейді. Банк заемы шарты өз күшіне тараптар қол қойған  кезден  бастап  енеді.   Бірак заемдік  ресурстарды   пайланғандығы үшін пайыздар, заем сомасының заемшының есеп шотына аударылған сәттен бастап есептеледі. Себебі осы  кезден бастап заемшы реалды түрде осы ақша сомасын басқара алады.

Шарттың  мазмұны  казіргі   кезде   банк   заемы    шарты келесідей тараулардан тұрады : Жалпы ережелер.

Шартты жасап  отырған тараптардың атаулары,  шарттың пәні, заем түрі, оның сомасы, мерзімі, мақсаты, пайыздық ставкасы, заем үшін пайыздарды есептеу мен төлеу тәртібі,   заем бойынша міндеттеменің   орындалуын   қамтамасыз   ету   (кепілдік,   кепіл алушылық, кепіл, сақтандыру), заемды беру мен қайтар тәртібі: Заемшының құқықтары мен міндеттері

Заемшының құқықтары мен міндеттері заңнамаға сәйкес, сонымен қатар әрбір шарттың ерекшеліктерімен, заем  ресурстары нарығындағы   жағдаймен,   заемшының   заемдік   қабілеттілігімен анықталады.

Банк   заемы   шартында   заемшының  келесідей   құқықтары әсер етілуі мүмкін: шартпен көзделген көлемде және мерзімде заемның берілуін талап етуге; шарттың талаптары мен ережелерін өзгерту мақсатында, қажетті негіздер мен есептеулер жүргізіп банкке жүгінуге; заем бойынша қарызды мерзімінен бұрын қайтаруға (толық немесе бөлшектеп); банкпен  шарт ережелері сақталмағанда және  өзінің экономикалық пайымдауы бойынша шарттан бас тартуға; обьективті   себептер   бойынша    шарт    ережелерінің   пролонгациясын талап етуге және  Ұлттық  Банктің  қайта қаржыландыру ставкасының төмендеуіне байланысты пайыздық ставканы төмендетуді талап етуге; банк заемы шарты бойынша, банктің келісімімен құқықтар мен міндеттерді 3-ші тұлғаларға толық немесе ішінара беріп жіберуге; заемды пайдаланғандығы үшін пайызды төлеуді жүзеге асыруға; заемды, осы банктегі немесе басқа банктегі кез келген шоттан өтеуді жүзеге асыруға; заемшының міндеттері: заемды шартта көрсетілген мақсаттарда пайдалануға; берілген заемды шартта көрсетілген мерзімде қайтаруға; заемды пайдаланғандығы үшін өз уақытында пайыздарды төлеуді жүзеге асыруға; банкпен берілген заемға бақылауды жүзеге асыру үшін өз уақытында балане пен қажетті құжаттарды беруге; заемды алу үшін және оның пайдаланылуына бақылау жасау үшін  банкке  берілетін  мәліметтердің шындыққа сәйкестігін қамтамасыз ету; заем  шарты  бойынша және кепіл шарты бойынша міндеттемелердің  орындалуын   бақылауды  жүргізетін банк   қызметкерлерін өзінің барлық обьектілеріне жіберуге; заңды тұлға таратылғанда немесе қайта құрылғанда, банк заемы шартының  мерзімінің  аяқталмағандығына  қарамастан, заемды қайтарып, ол бойынша пайызды төлеуге міндентті; шартта банктің келесідей құқықтары көрестілуі мүмкін : берілген заемның қамтамасыз етілгендігіне және заемды шартта көрсетіген мақсаттарына сәйкес пайдаланылуына бақылау жасау; заемшымен шарттың ережелері бұзылғаны үшін, берілген бухгалтерлік есептердің шындыққа сәйкес келмеуіне байланысты, заем бойынша пайыздардың өз уақытында төлемегендігіне байланысты, қаржылық жағдайдың төмендеуіне байланысты, жаңа заемның берілуін тоқтатып, бұрын берілген заемды қайтару туралы талап қоюға; заемшының келісімімен немесе оның келісімінсіз-ақ шарт бойынша құқықтар мен міндеттерді үшінші тұлғаларға толық немесе ішінара беру; бір жақты түрде заемды пайдаланғандығы үшін төленетін пайыздарды, Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру ставкаларының өзгеруіне байланысты, сонымен қатар коммерциялық банктердің,    Ұлттық Банкпен денонсациялатын  міндетті нормаларының  өзгеруіне  байланысты  және   Ұлттық валютаның инфляциясына байланысты өзгертуге; банктің келесідей міндеттері бар: шартпен көзделген көлемде және мерзімде заемды беруге; заемшыға заемды мерзімінен бұрын қайтарып алу фактісі туралы және оның себептері туралы хабарлау; әр ай сайын, шартта белгіленген мерзімде заемшымен заемды пайдаланғандығы үшін пайыздарды есептеп, ол туралы заем алушыға хабарлау. Тараптардын жауапкершілігі Қазақстан   Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 8 қаңтар 1995 жылғы N 4 "Қазақстан Республикасының Арбитраждық соттарымен банктік қызмет аясында туындаған дауларға заңнаманы қолдану туралы "   қаулысына сәйкес заемды өз уақытында қайтармағандығы үшін санкция, тараптармен нақты сомада (айыппұл, бір реттік айып төлем) немесе   ағымдағы   (өсім, пайыздардың   жоғарлатылған   ставкасы) заемдағы сомада анықталады. Егер шартта айып төлем жөнінде не болмаса немесе оның мөлшері нақты анықталмаса, айып төлем мөлшеріне ҚР АК 353   бабы   қолданылады. Бұл жағдайда айып төлем мөлшері ақшалай міндеттеме орындалуы тиіс күндегі Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру ставкасымен анықталады. Банк заемы шартының ерекшелігі болып, заемды пайдаланғандығы үшін төленетін сыйақыға ескіру мерзімінің жүрмеуі табылады. Қазақстан Республикасының "Банктер және банктік қызмет туралы" заң күші бар жарлығының 37-ші бабына сәйкес, банктердің шартты тиісті түрде орындамағандығы жөніндегі талаптарға, талап қою мерзімі мен ескіру мерзімі жүрмейді. Ал көрсетілген залалдарды өндіріп алу және өтеу санкцияларына айланысты даулар ескіру мерзімінің ішінде қаралуы тиіс арызды соттық тәртіппен өндіріп алған кезде, Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру ставкасы талап қою, шешімді шығару төлемді акты өтеген күнгі ставка бойынша анықталады.

ҚР   АК 297 бабына сәйкес, сот, айыптөлем мөлшері заем берушіге келтірілген нақты шығыннан едәуір үлкен деп таныса азайтуы мүмкін.

Банк заемы шарты бойынша жауакершіліктің бір түрі  жоғарлатылған  пайыздарды  төлеу  болып  табылады.   Жоғарлатылған пайыздардың табиғатын 5 түрде қарауға болады: Заемды қайтару мерзімін бұзғандығы үшін төленетін айып пұл; Ақшалай міндеттемені орындамағаны үшін немесе тиісті түрде орындамағаны үшін төленетін пайыздардың түрі; Заемды қайтару мерзімі өткеннен кейін, берілген заем  үшін төленетін сыйақы.

Банкпен берілген заемды пайдаланғандығы үшін төленетін  сыйақымен, заемды қайтару мерзімі бұзылған жағдайдағы сыйақыдан асатын бөлігінен құралатын күрделі құқықтық институт;

Заемдық ақшаны пайдаланғандығы үшін төленетін  сыйақымен, міндеттемені орындамағандығы  үшін жауапкершілік ретінде қолданатын пайыздардың сыйақыдан асатын сомасынан  асатын күрделі құқықтық институт.

Банк заемы  шарты  бойынша туындайтын  жауапкершіліктің әр түрі ретінде заем  берушінің бір жақты түрде шарттан бас тартуды қарастыруға болады. Заем берушінің бұл құқығы келесі жағдайда көрініс табады:

Егер банк заемы шарты бойынша, заемды бөліп қайтару көзделген болса және заемшымен кезекті заем бөлігін қайтару мерзімі бұзылса;

Заемшы   банк заемын қайтаруын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерін  орындамаған жағдайда және  заемды қамтамасыз ететін мүлік жоғалған жағдайда немесе заем беруші, жауап бермейтін жағдайға байланысты мүліктің сапасының төмендеуі;

Егер заем белгіл мақсаттар үшін беріліп, ал заемшы бұл ережені сақтамаса және заем берушінің заемның бақылауынан   бұлтарған    жағдайда  банк заемы шарты бойынша көзделген заемды беруден заемшы берілуге тиіс заем сомасына келтірілген тараптар арасында шарттың мерзімі; туындаған дауларды шешу тәртібі; Тараптардың мекен-жайы, Қолдары мен мөрлері;

1.3. Тұрғын үй құрылысын қаржыландыру

Заемде қабылданған  тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қарашандырудың негізгі бағыттары  құрылыстық жинақ жүйесімен ипотекалық банк заемын беру болып табылады. Сондықтанда Қазақстан үшін тұрғын үй саясатының басым бағыттарының бірі ипотекалық банк заемын беру мен құрылыс жинақ жүйесін қалыптастыру болады.

Құрылыс жинақ  жүйелерін қалыптастыру бойынша қарым-қатынастар 2000 жылы 7 желтоқсанда қабылданған "Қазақстаң Республикасындағы тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасы туралы" Заңымен реттеледі.

Құрылыстық  жинақ тұрғын үй жағдайын жақсарту жөніндегі шаралар жүргізу үшін банк  заемын  алуға құқығы бар,  жеке капитал жинауға негізделген тұрғын үйді қаржыландыру жүйесі. Құрылыстық жинақ жүйесінің мәні мынада, яғни, өзінің тұрғын жағдайын жақсартылса ықыласты азаматтар банктің заемдік жинақ   шотына   өздеріне   керек   қаражаттың   қажетті   бөлігін шақтауға міндеттеме алады да (тұрғын үй құнының 50%-нен кем емес), ал банк (тұрғын үй құрылысы ақшасын жинақта тұрғын үй құрылысы банктері арқылы ғана жүзеге асырылады) салымшыға берілген сома  мен   оның жеке  жинақ сомасының арасындағы мөлшерінде банк заемын беруге міндеттенеді. Құрылыс жинақ жүйесінің негізгі ерекшелігі сол, яғни, халық ұсынатын банк заемына бәсекенің болмауы, сондықтанда сый (мүдде) ставкасы ел   бойынша  төмен   және   берілген мерзім ішінде заемды өтеуге кепілдіктің берілуі болып табылады. Бұл өтем банк   заемынын   құрылыстық   жинақ   жүйесінің   басты бөлігі болып саналады. Құрылыстық жинаққа маманданған банктер төменгі сыйақы (мүдде) ставкасына кепілдік бере алады, сондықтанда бұл ұйымдар рынок капиталынан тыс жұмыс жасайды және сыйақы ставкасының тұрақсыздығынан оған тәуелді болмайды. Салымшы мен заемшы бір тұлға болуы құрылыс жинақ жүйесінің айрықша белгісі.

Бұл орайда, құрылыстық жинақ жүйесінің дамыған қаржылық банктарды қажет етпейтіндігіне және орташадан төмен табыстары  әр халықтың қалың жігіне бағытталатындығына назар аудару керек. Сонымен бірге, ол халықтың қалың жігінің тұрғын үйге деген мұқтажын қанағаттандырады.

Тұрғын үй құрылысы жинақ  ақшасының салымшысына шарт сома мына жағдайларда:

1) Шартта белгіленген сома жинақталғанда;

2) Шартта белгіленген жинақтау мерзімі аяқталғанда, бірақ Тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасы туралы шарт жасалғаннан кеиін кем дегенде 3 жылдан соң;

3) Тұрғын үй құрылысы жинақ банкі салымшының шарт бойынша өз міндеттемесін орындалуын, жинақтау мерзімін және жинақталған ақша сомасын ескере отырып есептейтін бағалау көрсеткіші негізінде айқындалатын төлеу кезегі жеткенде;

4) Салымшы тұрғын үй заемын қажетті қамтамасыз етуді ұсынғанда төленеді.

Тұрғын үй құрылысы жинақ  ақшасы салымшысының ең аз сомасы жинақталған  жағдайда аралық тұрғын заемын алуға болар. Аралық тұрғын заемын беру шарттары тұрғын үй жинақ ақшасының салымшысы арасында жасалатын заем шартымен реттеледі.

Мемлекет Қазақстан  Республикасының азаматтарынаТұрғын үй құрылысы жинақ банкінің салымшыларына  тұрғын үй құрысы жинақ салымдары бойынша сыйлықақы береді. Қазақстан Республикасының жасқа толмаған азаматтарының салымдары немесе олардың атына арнап басқа адамдар салған салымдар да сыйақымен ынталандырылады.    Сыйлықақының    мөлшері салым   сомасының   20    пайызын   құрайды. сыйақақымен ынталандырылатын салымға тұрғын үй құрылысының банкінде есеп шот ашылған күннен бастап есептелетін тұрғын үй құрылысы жинақ ақша салым сомасы мен сол бойынша птелетін   пайыз   кіреді.   Сыйлықақыны   жыл   сайын   жыл қорытындысы     бойынша    беріліп    тұрады.     Сыйлықақымен; ынталандыратын  сома 60  айлық есептік көрсеткіштен аспауы керек.

Халыққа ұзақ мерзімді ипотекалық банк заемын беру құрылыстың, жинақ жүйесімен қатар елде тұрғын проблемасын кешенді шешуге мүмкіндік беретін тұрғын үйді қаржыландырудың тиімділігін жасаудың   маңызды және келешегі бар бағыты мен тәсілі болып табылады.

Ипотекалық банк заемы — банктермен жылжымайтын мүліктің кепілі негізінде берілетін ұзақ мерзімді заем, оған меншік құқығы, мүліктің өзі заемшының пайдалануында болса да, заем беру кезі заем берушіге ауысады.

Ипотекалық банк заемын беру екі бағытты көздейді: шаруашылық субьектілеріне немесс халыққа тікелей ипотекалық заем беру; заем беру үшін қосымша ресурстардың келуін қамтамасыз даін.ипотекалық заемдарды қайталама нарықта сату. Бірінші  бағытпен   негізінде ипотекалық банктер айналысады, мүліктік   кепілмен   қамтамасыз   етілген   ипотекалық активтерін  сатып алумен  айналысатын  және  кейін оның негізінде өз атынан бағалы қағаздарды (ипотекалық облигациялар) шығаратын қаржылық компаниялар мен қорлар айналысады. Мысалға, "Қазақстандық Ипотекалық Компания". Шығарылған бағалы қағаздар (ипотекалық облигациялар) ликвидті себебі мүлік кепілімен қамтамасыз етілуімен қатар, инвестиция бойынша ұзақ мерзімді және тұрақты табыс алуға мүмкіндік береді. АҚШтағы ипотекалық облигациялар нарығы бағалы қағаздардың барлық көлемінің үштен біріне жуығын құрайды және көлемі жағынан мемлекеттік облигциялардан азырақ қана төмен.