Криминалистиканың жалпы теориясы

Оқиға болған жерді караудын тергеу әрекеті есебіндегі ма-ңызын дүрыс үғу үшін алдымен оның түсінігіне токталайык. Біріншіден, оқиға болған жер дегенге не жатады, оның ұғымын талдайык. Окиға болған жер деген түсінікке окиға болған жер және осы кылмыстың іздері табылған жерлер жатады. Сондык,-тан бұл үғымға тек кана кылмыс жасалған жер ғана жатпайды. Мүнымен катар бүл ұғымға қылмыс жасауға дайындык. жүмыс-тарын жүргізген жер, кылмыс жасауға қолданған кару және баска да заттай дәлелдемелер тапкан жер де жатады. Ол - жеке үй, пәтер, ашык алан, су айдыны, вагон, тағы баска да объектілер болуы мүмкін. Бір кылмыс бойынша бірнеше оқиға болған жер болуы мүмкін. Айталық, адамды өлтіріп, оны баска жерге апа-рып бөлшектеп, ол бөлшектерді әр жерге көмсе, адамды өлтірген жер де, мәйітті белшектеген жер де, ол бөлшектерді көмген жер де окиға болған жер деп саналады. Сонымен бір жасалған кыл-мыс бойынша бірнеше оқиға болған жерді кдрауға тура келеді. Айта кететін бір жай, окиға болған жер деген түсінік пен кыл-мыстын болған жері деген түсінікті ажырата білу керек. Соңғы түсінікке тергеліп отырған кылмыстың нактылы болған жері жатады. Ол — оқиға болған жер деген түсініктің қүрамдас бір

элементі.

Айтылғандарды тұжырымдайтын болсак, окиға болған жер дегеніміз қылмыстын жасалған жері және де сол қылмыстың іздері табылған ашық алан, пәтер, жеке үй және баска да

объектілер.

Енді тергеу әрекетінің оқиға болған жерді карау  деген түсінігіне талдау жасайык.

Криминалистикалык оқулыктарда бұл тергеу әрекетінін ма-ғынасына әр түрлі түсінік, үғым беріледі. Авторлардың берген түсініктеріне талдау жасасак, бүларда негізінен тек редакция-лык айырмашылыктары бар екендігі байкалады. Негізінен берілген түсініктерде бүл тергеу әрекетінін мағынасы, онын міндеттері және маңызы, сонымен катар тергеу әрекетін жүргізу үстінде колданылатын әдістер сипатталады. Кейбір авторлар бұл тергеу әрекетін қылмысты кім және кандай максатпен жаса ғандығын анықтау міндеттері ретінде түсіндіреді. Қылмыстык. іс бойынша тергеу жүргізгенде бұл мәселелерді аныктау керек екендігі, әрине түсінікті. Бірақ бұл тергеу әрекетіне мұндай күрделі мәселелерді шешуді міндеттеу орынсыз. Бұл мәселе-лер жалпы тергеудін алдында түрған міндет, олар бірнеше тер-геу әрекеттерін жүргізу аркылы шешіледі. Сондыктан бүл мәселелерді шешуді бір тергеу әрекетіне, яғни окиға болған жерді карауға жүктеуге, әрине болмайды.

Кейбір авторлар оқиға болған жерді қарауға катысты түсініктерінде оның міндетіне, атап айтканда, жүргізілетін жүмыстар катарына жедел-іздестіру жұмыстарын да жаткыза-ды. Жедел-іздестіру жұмыстары процессуальды әрекеттер қата-рына жатпайды, оны аныктаушы органдар жүргізеді. Мұндай жұмыстар тергеудін бастапқы кезеңінен тергеу біткенше жал-ғасады. Сондықтан мүны тергеу әрекетінің оқиға болған жерді қарау үғымына кіргізу орынсыз. Әрине, окиға болған жерді карау үстінде жедел-іздестіру жүмыстары да жүргізіледі, бірак бұл іздестіру жұмыстары окиға болған жерді қараумен шектел-мейді, ол тергеу біткенше, кейін де жүргізіле береді.

Айтылғандарды тұжырымдай келіп, бұл тергеу әрекетіне төмендегідей түсінік беруге болады: окига болған жерді қарау дегеніміз іздерді, заттай дәлелдемелерді іздеп табуға, оларды бекітуге, алуға және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар жа-салган қылмыстың мән-жайын, оның болу механизмін анықтау мақсатымен кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.

Осы түсінікте  окиға болған жерді қараудың міндеттері де көрсетілген. Атап айтқанда, оқиға  болған жерді қарау үстівде іздер, заттай дәлелдемелер белгілі криминалистикалык әдістер мен тәсілдер, арнайы кұрал-саймандарды пайдалану аркылы ізделіп, бекітілуі зерттелуі керек. Сонымен қатар қарау үстінде объектілердін орналасуы және жалпы жағдайы бойынша қыл-мыстын мән-жайы жөнінде деректі мәліметтер алу қажет, оқиға болған жерді карауда бүл мәліметтердің маңызы зор. Окиға бол-ған жерді карау тергеудің ен бастапқы кезенінде, кылмыс бол-ғаннан кейін іле-шала жүргізілетіндіктен, бұл тергеу әрекетін жүргізу аркылы ете кұнды деректер, дәлелдемелер жинап алуға болады. Кдрау мезгілінде табылған заттай дәлелдемелер, іздер аркылы қылмыстың механизмін, қылмыс жасау әдісін анык-тауға, кылмысты жасауға катынасқан адамдар жөнінде және істің баска да мән-жайлары жөнінде өте керекті мәліметтер жиналады. Бұған тек кана оқиға болған жерді кідіртпей, тез арада караған жағдайда ғана мол мүмкіндік туады. Егер оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп жүргізілсе, көп іздер, заттай дәлелде-мелер ауа райы және баскд да жағдайларға байланысты өзгеріп, бүлініп калуы мүмкін, тіпті олардын жойылып кетуі де ыкти-мал. Міне, осыған байланысты тергеуші хабар алысымен, тез арада кылмыстың болған жеріне баруға, оны кешіктірмей қарауға әрекет жасауы тиіс. Окиға болған жер түнде де карала-ды. Егер мұндай кезде жарык, нашар болып, окиға болған жерді егжей-тегжейлі үкыпты карап шығуға мүмкіндік болмаса, бұл жер жарык түскеннен кейін каралуы керек.

Жасалған  кылмыстың түрлеріне орай окиға  болған жерді караудын өзіндік ерекшеліктері  бар. Бүл ерекшеліктер жеке кылмыстарды тергеу әдістемесінде карастырылады.

Оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс қаралуы тергеушінің осы тергеу әрекетіне ұқыпты дайындалуына тікелей байланысты.

Тергеушініңдайындық жұмысы екі кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең — тергеушінің окиға болған жерге шыкпай түрып, окиға жөнінде хабар алысымен жүргізетін дайындык, жұмыстары. Бұл ' бірінші кезенде тергеуші мына төмендегі дайындык жұмыста-рын атқарады:

1. өзі келгенше оқиға болған жерді өзгеріссіз сактап калу үшін белгілі бір лауазымды адамдарға, атап айтканда, полиция қызметкерлеріне нұскду береді;
2. окиға болған жерді карауға өзімен бірге қатынасатын лауазымды адамдарды (жедел-іздестіру жүмыстарын жүргізетін), мамандарды нақтылап белгілеп, олардың оқиға болған жерге кешікпей келуіне керекті шара қолданады;
3. окиға болған жерді қарағанда қолданатын криминалистикалык күрал-саймандарды және басқа да кажетті жабдыктарды дайындайды.

Тергеуші  оқиға болған жерге өзі келгенше оны өзгеріссіз сақтап калу жөнінде нұскду берумен қатар полиция кызмет-керлеріне кылмыстың басында болып, оны көрген адамдарды аныктау және баска да жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізуге арнайы тапсырма береді.

Окиға болған жерді карайтын тергеу тобын кұрғанда тергеу-ші қарауға кандай мамандар қатынасуы керек екендігін алдын ала анықтайды. Егер оқиға болған жерде мәйіт бар болса, онда қарауға міндетті түрде сот-медициналық эксперт немесе арнайы медициналық білімі бар адам кдтыстырылуы керек. Іздерді және баска да заттай дәлелдемелерді іздеп табу, бекіту, алу және зерт-теу үшін қарауға маман-криминалист қатыстырылады. Кдрала-тын объектілердің ерекшеліктеріне байланысты басқа да маман-дардың қатысуы мүмкін.

Карауға пайдаланылатын кұрал-саймандарды дайындау үстінде тергеуші тергеу чемоданының ішіндегі жабдықтардың толық болуын, жарамдылығын тексереді. Осындай дайындық жұмыстарын бітіргеннен кейін тергеуші жедел оқиға болған жерге шығуы кажет.

Оқиға болған жерге келісімен тергеуші мына төмендегі да-йындык жұмыстарын жүргізеді:

• жәбірленушінің хал-жағдайы аныкталып, керек болса оған жедел медициналық жәрдем көрсетіледі;
• оқиға болған жердің шекарасын анықтайды;
• полиция қызметкерлерінің және баска да лауазымды адамдардың баяндауынан окиға болған жерде қандай өзгерістер болғанын біліп, егер оқиға болған жерде өзгерістер болса, олардың кандай себептен болғанын аныктайды;
• қылмысты көзімен керген куә адамдарды сұрау аркылы, окиға жөнінде деректі мәліметтер алады;
• керекті жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу жөнінде полицияға және жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне нүсқау береді;
• қарауға катынасатын куәгерлерді анықтап, оларды занда көрсетілген кұкыктары және міндеттерімен таныстырады, арнайы нүсқау береді;
• тергеу әрекетін карауға катысы жок бөтен адамдардын бүл жерден кетуін талап етеді;
• жедел-іздестіру органдарының кызметкерлеріне арнайы дайындығы бар, үйретілген итті пайдалану аркылы қылмыскердің ізіне түсіп, оны үстауға нүскау береді.

Жоғарьща  көрсетілген және де оқиғаның ерекшелігінен  туын-дайтын баска да дайындык жұмыстарын бітіріп, тергеуші окиға болған жерді карауға кіріседі.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Тергеулік қараудың түсінігі, мәні және міндеттері
2. Тергеулік қарау түрлері, қағидалары және олардың жіктемесі
3. Оқиға болган жерді караудың түсінігі, манызы және міндеттері
4. Оқиға болған жерді қарау аддында жүргізілетін дайындық жұмыстары

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№13 лекция. Тінту және алу тактикасы.

Мақсаты: Кандай кылмыс жасалса да қылмыскер осы қылмыстын ашылмауына, оның ізін жасыруға әр түрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, заттай дәлелдемелерді тығып, жок. етуге тырысады. Сондыктан тергеу кызметкерлерінін мівдеті - қалай болғанда да кылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алуда маңызды рөл атқаратын тінту және алу тактикасының ерекшелігін атап өту.

1. Тінті және алу түсінігі мен міндеттері
2. Тінтудің тактикалық әдістері және оның қорытындысын бекіту
3.   Тінту алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары
4. Тінтудің алудан айырмашылығы

Кандай кылмыс жасалса да қылмыскер осы қылмыстын ашылмауына, оның ізін жасыруға әр түрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, заттай дәлелдемелерді тығып, жок. етуге тырысады. Сондыктан тергеу кызметкерлерінін мівдеті - қалай болғанда да кылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алу. Заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алып, кылмысты ашуға көмектесетін тергеу әре-кеттерінің бірі — тінту.

Кылмыстык іс жүргізу кодексінде тергеудің бұл әрекетіне түсінік берілмеген. Занда егер істін мән-жайына байланысты заттай дәлелдемелерді қылмыскер не басқа адамдар өз еркімен бермесе, олар тінту жүргізу аркылы алынады деп кдна көрсе-тілген. Тінтуді уакыт өткізбей, дер кезінде жүргізу керек. Сон-да ғана іске керекті деректерді тауып алуға болады. Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде карау аркылы іске қатысы бар заттай дәлелдемедерді, тығылып қалған қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, занда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті.

Кейбір авторлар кандай объектілерді іздеп табу керек  екенін тізбектеп айтып көрсетеді. Мысалы, қылмыс жасауда колда-нылған кару, жалған күжаттар, кылмыскердің киген киімі, т.б. Бүлардың бәрін іске керекті заттай дәлелдемелер деп тұжырым-дап кәрсетсе де болады. Окиға болған жерді карау мен тінтудін ұксастығы — осы екі тергеу әрекеті кезінде де белгілі бір нысан, не пәтер каралып, заттай дәлелдемелер ізделеді. Бірақ окиға болған жерді кдрау мен тінтудің арасында көп айырмашылық бар. Ол біріншіден, осы тергеу әрекеттерінің міндеттерінен, екіншіден, олардың жүргізілу әдісінен керінеді.

Окиға болған жерді карау оқиғаның қалай болғанын, кыл-мыстың жасалу тетігін зерттеуге, оның кімнің жасағанын анық-тауға бағытталады.

Тінтудің  мақсаты - әдейі тығып қойған немесе тығулы тұрған заттай дәлелдемелерді арнайы тактикалық әдістерді қолдану арқылы тауып алу.

Кейбір авторлар тінту  әрекетін жедел-іздестіру әрекеті ретінде қарастырады. Тінтуді жедел-іздестіру әрекеті деп санауға болмайды. Жедел-іздестіру әрекеті, әрине тінту үстінде, тіпті тінту басталғанға дейін де жүргізіледі. Онын мақсаты -тергеушіге тінтуді сапалы жүргізуге керекті деректер тауып беру, атап айтканда қандай зат қай жерде болуы жөнінде, тінтілетін адамда қару бар ма, жоқ па, тінтуді жүргізуге керекті мәліметтер жинап, тауып беру. Сондықтан жедел-іздестіру жүмыстарын тінтумен бірдей деп карауға болмайды.

Тінтудің  баска тергеу әрекеттерінен айырмашылығы — оның еріксіздігі.

Тінтудің  бірнеше түрлері болады. Ол - жеке адамды тінту (личный обыск), түрғын үйді, жеке бөлмені тінту, ауланы неме-се басқа ғимаратгар мен объектілерді тінту. Әрине, ол іс бо-йынша керекті деректерді, заттай дәлелдемелерді іздеп тауып алу үшін жүргізіледі. Ал, заттай дәлелдемелерге кандай объек-тілер жатады, соған тоқталсақ. Олар - кылмыс жасалғанда қол-данылған кару-қүралдар (мылтық, пышақ, бұзуға пайдаланған қүралдар), жалған кұжаттар, тергеуден қашып, соттан бой жа-салап жүрген кылмыскерлер, не қылмыскерді әдейі тығып кой-ған адамдар, мәйіт оның бөлшектері, үрланған кымбат бүйым-дар, заттар. Іске қатысы болмаса да тінту кезінде табылған, жеке азаматтардың үстауына болмайтын, заң бойынша тыйым салы-натын объектілер — есірткі заттар, порнографиялык, суреттер, қопарғыш заттар.

 Тінту алдында тергеуші арнайы дайындық жүмыстарын жүргізеді. Біріншіден, ол тінту жүргізілетін объект және үйі тінтілетін адам жөнінде керекті бағдарлық мәліметтерді жинап алу керек. Тінтілетін адам және пәтер болса, оның толык. ме-кен-жайы, неше бөлмеден түратыны, кылмыс ғимараттың қай кабатында жасалғаны,онда телефон бар ма, жоқ па, қанша адам тұрады, жеке үй болса ауласында не бар, кай мезгілде үйде кісілер болады, міне осының бәрі алдын ала аныкталады. Тінті-летін адам жөнінде - оның мінез-кұлкы, каруы болу мүмкіндігі және оны сипаттайтын басқа да мәліметгерді жинап алу керек.

Екіншіден, жедел-тергеу тобын кұрған кезде алдын ала тінтуге қандай лауазымды адамдардың немесе мамандардың қатысуы керек екендігін анықтап алып, оларды кдй жерге ор-наластыру қажеттігін шешу керек.

Үшіншіден, тінтуге  керекті арнайы техника құралдарын, айталык, темірден, не асыл металдан жасалған заттарды іздейтін құраддарды дайындау кажет.

Дайындык  жұмыстары толык, аяқталысымен тергеуші, же-дсл топкд кіретін адамдар  тінтілетін үйге келеді. Осы тінтілетін жерге тосыннан, күтпеген мезгілде келу үшін де белгілі бір так-тикалык әдістер қолданылады. Тінтілетін үйге жақындағанда жедел топтағы адамдар бөлініп, осы объектіге жан-жақтан жеке-жеке келуі тиіс. Үйге жакындар алдында үйдің маңайывда бөтен адамдар бар ма, жок, па, соны абайлап карау кажет. Тінтілетін пәтер көп қабатты болса, бір қабат жоғары өтіп кетіп, тосу ке-рек. Есік жабық болса, қағып, не қоңырау беріп, егер жөн сұра-са басқа себеппен келгенін айту керек, мысалы коммуналды мекемеден келген лауазымды адам болып, не баскд бір себеп келтірген жөн. Өйткені тінтілетін адам кімнің келіп тұрғанын алдын ала білмеуі шарт.