Криминалистиканың жалпы теориясы

Габитология - әр түрлі  керіністегі адамның сыртқы бейнесін зерттейтін және кылмыстарды ашу  мен аддын алу мақсатыкда сыртқы бейне туралы мәліметтерді жинау, зерттеу және пайда-ланудың техника-криминалистикалык құрал-жабдыктары мен әдіс-тәсіддерін жетілдіретін криминалистикалык техниканың бір саласы болып табылады.

Адамнын сыртқы бейне  белгілері бойынша танудағы кри-миналистикалык ілімді жете менгеру - білім жетістіктерін тәжірибеде кеңінен колданып қылмысты тергеу мен айыпкерді іздестіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.

Адамдарды идентификациялау үшін криминалистикада әр түрлі әдістер  мен тәсілдер жетілдірілген (өнделген). Идентифи-кациялауда кеңінен колданылатын әдістердің бірі - адамды сыртқы бейне белгілері бойынша салыстыру болып табылады.

Адамды сырткы бейне  белгілері бойынша идентификация-лаудың әдістері мен ғылыми негіздері жаратылыстану  ғылым-дарының жетістіктеріне: анатомия, физиология, сот-медицина-сы, математиканын кейбір бөлімдеріне, жедел-іздестіру және сараптама тәжірибелеріне суйене отырып ұзак жылдар бойы қалыптасқан.

Адамдарды криминалистикалык  идентификациялауға мүмкіндіктін болуы, кез келген адамның сырткы бейнесінін ба-сқа адамда кайталанбайтын белгілерінің болуына байланысты. Әлемде сырткы бейне белгілері жиынтығы бойынша бірдей екі адам кездеспейді, тек бір-біріне ұксас адамдар кездеседі. Бұл кағида криминалистикалык. идентификация теориясы мәлі меттеріне және тікелей анатомиялык мәліметтерге негізделеді. Барлык материалдык дүние объектілері өзіне-өзі ғана тең, тіпті бір тектес объектілердің өзінде де бір-бірінен айыратын ерек-

щеліктері болады.

Адамнын сыртқы бейнесінін барлык. белгілері тұракты емес,

олар жиі өзгерістерге түсіп түрады.

Адамнын сыртқы бейнесінің ен мәнді өзгерістері ұзақ уакыт  ішінде пайда болады. Олар әсіресе  адам сүйегі қалыптаскан ке-зендерде көзге кдтты түседі, яғни балалык  және бозбалалык кезендерде. Жасөспірімдердің өзгеріске үшыраған белгілерін бейнелеу немесе суретке түсіру және тендестіру жолдарымен бекіту аралығында айтарлыктай көп уақыт етпейтіндіктен кри-миналистикада ол белгілердің мәнді маңызы жоқ. Үзак жылдар өтсе де, кейбір белгілер кдтты өзгеріске ұшырамайды (адамнын күлак калканы, оның формасы, бөлшегі).

Адамнын сырткы бейнесі  зақым алған жағдайда қатты өзгеріске  үшырайды, бірак зақым көбінде  адамнын бетінің жеке беліктеріне  ғана түсуі мүмкін (тыртык, күйік), сондай-ақ ол салыстырмалы түрде аз кездеседі.

Сыртқы бейненін ең тұракты белгілері сүйекті-шеміршек негізімен байланысты, мысалы: адам бетінің формасы, мандай формасы мен оның орналасуы, мүрын арқалығынын формасы және онын орналасуы, күлак, калканы және т.б.

Адамды идентификациялауға пайдаланатын сырткы бейне

белгілері:

• тұракты (белгілі бір уақыт аралығында салыстырмалы өзгеріссіз) болуы тиіс;

салыстырмалы түрде  сирек кездесетін;

салыстырмалы түрде  басқа белгілерге тәуелсіз болуы керек.

Теңдестіру кезінде  жиі кездесетін белгілерге карағанда  си-рек кездесетін белгілердін манызы зор. Сырткы бейненің белгі жиынтығын дүрыс қолданған жағдайда ғана тендестіру нәтижелі

жүргізіледі.

Адамды сыртқы белгілері  бойынша тендестірудін ғылыми әдістемесі 1880 жылдары калыптаса бастаған. Француз криминалисі Альфонс Бертильон қылмыскерлерді тіркеу жүйесін-алыптастырған, оның бір бөлімі адамның сырткы бейне белгічерін арнайы термин колдану аркылы суреттеуден тұрады.

гйнелеуді «ауызша суреттеу» немесе «сөздік портрет» деп айтады. Бұл әдіс бойынша адамнын сыртқы бейнесі накты сурет-телді. А. Бертильон адам бейнесінің 49 түрін аныктаған, оның көпшілігі кұлак калқанынын әр түрлі бөлшектерінен тұрады. Дактилоскопиялықтіркеу жүйесінің кеңінен таралуына байла-нысты А. Бертильоннын бұл жұйесі өзінің тәжірибелік мәнін жоғалтты. Дегенмен де ауызша суреттеу әдісі одан әрі дамып шаркына жетті. Кдзіргі уақытта ауызша суреттеу жүйесін кылмыскерлерді, танылмаған мәйіттер мен хабар-ошарсыз кет-кен адамдарды және т.б. тұлғаларды сырткы бейне белгілері бойынша идентификациялау максатында колданады. Сондай-ак ауызша суреттеу барлық жағдайда, яғни адамның жеке басы анықталмаған (төтенше жағдайлардын, апаттардың, табиғи апат-тардың болуына байланысты адамдар жаппай каза болған) кез-де немесе кылмыскер езінің шын атын кдсақана жасырған жағ-дайларда колданады.

Сырткы бейне белгілері бойынша сәйкестендіруді азамат-тык сот өндірісі (алимент өндіріп алу ісі бойынша жауапкерді інықтау) кезінде де колданылады. Адамның сырткы бейнесі бойынша идентификациялауды тарихшылар, өнертанушылар, әдебиеттанушылар және басқа да ғылым өкілдері пайдаланады. Қылмыскерлердің сырткы бейне белгілерін теледидар, газет және полиция мәліметтері бойынша хабарлануы, олардың тез арада ұсталуына көмегін тигізеді.

Адамның сырткы бейнесінің жекелігі (қайталанбауы) мен  өзгермейтін белгілерінің жиынтығы адамның идентификация-сының ғылыми негізін кұрайды. Сыртқы бейнесі бойынша иден-тификациялау мен диагностикалаудың ғылыми негізі мен әдістемесі анатомия, адам физиологиясы, сот-медицинасы және математика мәліметтерін ескере отырып криминалистикада жетіддірілген.

Адамның сыртқы бейнесінін элементтерін және олардың белгілерін негізге ала отырып, адамның сыртқы бейнесінін белгі-лері мен элементтер жүйесі дәстүрлі түрде топтастыру аркылы қарастырылады. Адам денесінін қүрылыс белгілері мен элемент-тері және оның өмір сүру әрекетінің көрініс табуы — өзіндік белгілер деп аталады. Олар адамның өзіне ғана тән, онын сырт-қы бейнесі бөлінбейді, тек өзіне тиесілі. Адамның сырткы бейнесін толыктыратын белгілері мен элементтері ілеспелі бо-лып табылады. Олар адам денесінін күрылыс элементтеріне жатпайды, бірақ кандай да бір көлемде өзіндік белгілер мен элементтерді аныктауға (жасын, жынысын, әдет-дағдысын, жүрісін және т.б.) мүмкіндік береді.

Ілеспеліэлементтер  мен олардық белгілеріне: киім, ұстап жүруге арналған үсақ заттар адамның сырткы бейнесі (немесе олардын бөлшегі) мен олардың белгілерін бейнелеуге қолданатын нәрсе-

лер.

Өзіндік элементтер мен олардын белгілері жалпыфизикалық, анатомиялык, және функционалдык, болып бөлінеді.

А. Адамнын сыртқы бейнесініц жалпыфизикалық және де-мографиялык элементтеріне - онын жынысы, жасы, антропогендік типі жатады. Жалпы физикалық белгілер адам-ның анатомиялык, функционалдық және ілеспелі белгілерінен, адам денесінін жалпы күрылыс белгілерінен, бет белгілерінен, киімінен және басқа да белгілерден көрініс табады. Сондыктан да жалпы-физикалык элементтер мен оның белгілерін көбіне кешенді деп те атайды.

Адамнын жынысы, жасы, оның түріне сырттай кдрау  арқы-лы аныкталады. Мысалы: 20—25 жас аралығында, өйткені адам-нын сырткы бейнесі кейде накты жасына сай келе бермейді. Антропологиялык типі - азиат, европа, монғол және т.б. тип-тес деп салыстыру арқылы аныкталады.

Б. Адамньщ анатомиялык кұрылыс ерекшеліктерін сипаттай-тын белгілер анатомиялык (немесе статикалық) деп аталады. Белгілердін келесі тобынын физиологиялык негізі адамның ди-намикалык стереотип қозғалысынан туындап, катар жүретін шартты-рефлекторлы процестері бар белгілерді күрайды. Бұл -әдеттегі, автоматтандырылған адам козғалысы мен денесінің және онын жекеленген бөлшектерінің (жүрісі, дене бітімі, колын бүлғап сөйлеуі, бетін кимылдатып сөйлеуі) жай-күйі. Осы топқа кіретін белгілер фу нкционалдық немесе динамикалык деп аталады.

Ауызша суреттеу әдістемесінде адамның сыртқы бейне белгілерінің қалыпты вариациясы ғана емес, совдай-ақ патоло-гиялык формалар да (анатомиялық және функционалдык, ано-малиялары) мәнді маңызға ие болады. Олар «ерекше белгілер» деп жеке топка бөлінеді. Ерекше топты бірден көзге тусетін, яғни салыстырмалы түрде сирек кездесетін, көзге айкын түсетін, есте оңай сакталынып калатын белгілер кұрайды. Қосымша бел-гілер тобына адам киімдері мен басқа да ұстап жүрЛін сипаттағы зат-тар жатады. Бұл белгілер іздестіру шараларындағы тану әрекеттерін жургізуге қолданылуы мүмкін.

Ауызша суреттеу анатомиялық белгілерді олардың  келемі-мен, пішінімен, жай-күйімен карастырады, ал кейбір жағдай-ларда түсін, санын және көзге көріну деңгейін (әжімдерді) көрсетеді.

Адам денесінің  пішіні оның денесінін баска бөлшектерін көзбен шолып салыстыру жолымен аныкталады. Мысалы: маң-дай биіктігі мүрын және ауыз өлшемдеріне катысты, қолдың ұзындығы адам бойына кдтысты анықталады.

Ауызша суреттеу кезінде үш сатылы, бес сатылы және жеті сатылы градациялар колданылады. Үш сатылы градаііия бо-йынша маңдай өлшемдеріне байланысты - төмен, орташа, биік деп сипатталады. Егер де оған өте төмен және өте биік деген сипаттау мөлшерін қосатын болсақ, бес сатылы градация пайда ^ болады. Ал, осыған тағы да екі мелшерді: орташадан темен және орташадан жоғары деп коссак, жеті сатылы градация деп атала-ды. Бұл градацияларды қолдану максатына карай жедел-іздестіру тәжірибесінде көбівде үш сатылы, ал сот сараптама-сында бес және жеті сатылы градациялар пайдаланылады.

Дененің сырткы пішінін сипаттау үшін геометриялық фигу-ралар мен сызыктардың терминологиясы (үшбұрышты, сопак, тік, шығыңқы, ирелеңкі және т.б.) колданылады.

Дене бөлшектерінің  өзара орналасуы тік және көлденең жазықтыкка қатысты бекітіледі.

Шашка, көзге, бет-әлпетіне, дақтарына, тыртыктарына, та-туировкаға және баска да ерекше белгілеріне катысты ғана түстері көрсетіледі.

Бет-әлпеті екі  түрлі көріністе сиаптталады: алдынан (бетпе-бет — фас) және жанынан (бір қырынан — профиль, ереже бо-йынша оң жағынан).

Анатомиялык (статикалық) белгілерді:

Адамның бойы кдлыптаскан ереже бойынша үш денгей шегімен аныкталады: ер адамдар аласа (160 см.-ге дейінгі), орта (164-174 см.) және ұзын (174 см-ден жоғары) бойл ы. Әйел адам-дарына бұл деңгей мөлшері 5-10 см-ге кішірейтіледі.

Жалпы дене бітімі бойынша адамдар мықты, орташа және әлсіз деп ажыратылады. Адам денесіндегі май кыртысының кондылығы бойынша арық, орташа, толык, сонымен қатар, өте толык және өте арык, деп бөлінеді.

Басы. Адам басының көлемі жалпы дене бітімімен салысты-ра отырып көрсетіледі, ал желкесінің формасы кырынан (тік, ішке кірінкі және шығыңқы) бейнеленеді.

Шашы. Оның калындығы, формасы, мандайының алдынғы бөлігіндегі шаштың өсу бағыты, таз болу және ақ шаштардың таралу дәрежесі, шаштың ұзындығы, прическасы, шаштың киылу түрі, шашты бояу белгілері бекітіледі. Ал мүрты, сақалы және бакенбардысына байланысты оның ұзындығы, түрі, түсі көрсетіледі.

Бет-әлпеті. Алдынан қарағандағы жалпы формасы (дөңге-леніп келген, сопақша және т.б.), беттің қырынан қарағандағы жалпы пішіні (тік, (дөнес) кіріңкі және шығыңқы), толықтық дәрежесі мен түсі сипатталады.

Мақдайы. Қырынан кдрағандағы биіктігі, орналасуы (ішке қарай кіріңкі, тік, шығыңқы) және жалпы пішіні сипатталады. Қас имегінің алдыға карай шығуы және мандай дөңестерінің болуы көрсетіледі. Бетпе-бет карау жағынан мандайдың ені бекітіледі.

Қасы. Үзындығы, ені, қалындығы, орналасуы (сыртка неме-се ішке қарай иілуі, көдденең), пішіні және өзара орналасуы бойынша бейнеленеді.

Көзі. Өлшемі, формасы, кез қиығының орналасуы, кез ал-масының шығыңқылық деңгейі және түсі сипатталады. Көз тустерінін әр түрлілігі, кылилығы, ақ дақтардың болуы, көз протезінің және басқа да ерекшеліктер көрсетіледі.

Мурны. Биіктігі мен ені, мұрын үстінің ұзындығы, кеңсірі-гінің терендігі, мүрынның шығынқылығы, кырынан караған-дағы мұрын үстінің пішіні, алдыңғы жағынан мұрын үстінің ені мен формасы, кырынан мұрынның орналасу негізі, мұрын ұшы    . мен танауының орналасуы мен формасы сипатталады.

Еріні. Оның қалыңдығы, сондай-ақ үстінгі еріннің биіктігі мен шығыңкылығы бойынша сипатгалады. Алдыңғы тістер бол-маған жағдайларда еріннің тартылып түруы байқалуы мүмкін. Ал тістері болған кезде үстінгі еріннің көтеріңкі болуы немесе төменгі еріннің салбырап түруы көрсетіледі.

Ауызы. Алдынан карағанда ауызының көлемі мен бұрышта-рынын орналасуы (көлденен, көтеріңкі, түсінкі) бейнеленеді.

Тістері. Көлемі, формасы, орналасу ерекшелігі мен түсі бо-йынша көрсетіледі. Тістерінің болмауы, закымданғаны, пломбылар мен протездердін болуы, олардын жасалған материалда-рыныңтүстері көрсетіліп бекітіледі.

Иегі. Төменгі еріннін жиектерінен иектін ұшына дейінгі ара-кашықтыктың биіктігі бойынша (жанынан қарағанда), ені бо-йынша (алдынан карағанда), иектің жоғары, төмен орналасуы бойынша сипатталады.

Кулақ. Жанынан карағанда онын көлемі, формасы (сопак,, домалак, тікбұрыш, ұшбұрыш). Оның орналасуы (тік, жатынкы), сондай-ак сырғалықтын кұлак түйіншігі және де кұлақ калқа-нынын басқа да бөлшектерінің ерекшеліктері көрсетіледі. Кұлақтын анатомиялык ерекшелігінін әр турлі болуы және тұрактылығы оның үлкен акпараттык және идентификациялык мәнін біддіреді.

Әжімдер. Егер әжімдер калыпты морфологиялык денгейлер-де (жасқа сәйкес) көрсетілсе, оның идентификациялык рөлі жоғары болмайды. Ал егер бұл әжімдер жас адамнын бетінде көп кездессе немесе керісінше карт адамның бетінде болмаса онда мұндай белгілер үлкен идентификациялык мәнге ие бола-А>[. Әжімдер ездерінін орналасуы бойынша мандайдағы, касы арасындағы, самайдағы, күлактыңтүйініндегі, ауыздағы, беттегі ерін мен мұрын арасындағы және мойындағы болып бөлінеді. Сипаттау кезінде олардын орналасуы, саны, көрініс денгейі, формасы, бағыты көрсетіледі.

Мойын. Биіктігі және жуандығы бойынша сипатталады; жүткыншағы болса, онын көріну сипаты көрсетіледі.

Иық. Ені бойынша және орналасуы бойынша сипатталады (төменге карай түсінкі, тік, көлденен, көтерінкі, кейде бір иық екіншісінен төмен болуы мүмкін).

Кеуде. Ені бойынша, шығыңкылығы бойынша (теменге қарай түсінкі, шығыңкы) және кеуде бүлшық-еттерінін көріну денгейі бойынша (кеуденін толыктығы) сипатталады.

Арқа. Арка тік болуы мүмкін (жалпақ). Мойын, кеуде және бел жақтағы кішігірім бүктесінің болуымен және мойын омырт-касы аумағында кисаюдың болуымен (бүкір) сипатталады. Сонымен катар, омыртканың патологиялык қисаюы да еске-ріледі.

Аяқ-қолы. Үзындығы мен жуандығы бойынша сипатталады. Колдың басын сипаттау кезінде олардың үзындығы мен ені, алақанынын сырткы бетінде түктердін болуы, саусактардын үзындығы мен жуандығы, жекелеген саусақтың немесе ондағы буындардың болмауы, саусақтың кисык болуы және бүгілмеуі, буындардың жуандығы, тырнақтардың формасы мен көлемі, кәсібіне байланысты колдың ойылуы мен тыртык. іздерінің бо-луы кәрсетіледі.