Қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органдары мен лауазымды адамдар

      Зерттеудің пәні болып анықтау органы мен анықтау органы бастығының қылмыстық-іс жүргізушілік мәртебелерін белгілейтін қылмыстық іс жүргізу заннамасының нормалары, ҚР ІІМ-нің, Бас прокуратуранын және Жоғарғы соттың ведомстволык нормативтік актілері. монографиялар мен осы мәселе бойынша теориялық зерттеулер. қылмьглық істердің материаллары мен Қазакстан Ресгтубликасы ІІМ-нін анықтау бөлімшелерінің құқық қоллану тәжірибесі. сондай-ақ. шетел мемлекеттерінің қылмыстық іс жүргізу тәжірибесі табылады.

       Зерттеудің метолологиялық негізін әлеумеггік-құқыктық құбылыстар мен қылмыстық сот ісін жүргізу саласында анықтау органы бастығының қылмыстық-іс жүргізу қызмстіи танып-білудің жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістері (тарихи. салыстырмалы-құқықтық логика-жүйелік талдау. жүйелі-құрылымдық талдау, накты-әлеуметті және гағы басқалары) құрайды.

      Зерттеудің теорнялык иегізі болып қазіргі кездің қылмыстық қылмыстық-іс жүргізу құқығы.сот сараптамасы ғылымдарымен және өзге құқтық білімдер салаларымен қол жеткізілген жетістіктері табылалы.

      Зерттеудің иормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстаи Рсспубликасының «Прокуратура туралы» заңы, Қазакстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, ҚР Жоғарғы сотының нормативтік қаулылары, К,Р Бас ирокуратурасының нормативтік актілері, ҚР ІІМ-нің ведомстволық нормативтік актілері және зерттеу тақырыбымеи баііланысты өзге де қайнар көздер құрайды.

      Зерттеудің эмприкалық негізін анықтау органдарының сотқа дейінгі өндіріс сатыларында Алматы, Астана қалаларында, Алматы және Ақмола облыстарында караған 160 таңдаулы қылмыстық іс, оның ішінде ашылмаған қылмыстар туралы істер, сондай-ақ, қылмыстық істі қозғаудан бас тартылған 60 материалды зерделсп, талдаудың нәтнжелері мен 100-ден астам анықтау органдарыиың бастықтары мен аиықтаушыларға жүргізген сауалнаманың нәтижелсрі құрайды.

      Сонымси қатар зсрітеудің негізіне алдын ала іздестіру оргаидарының, жеке алғанда аиықтау органдары мен оның басшыларының қылмыстық-іс жүргізу қызметтерін косымша реттеп, белгілейтін Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің, ҚР Бас прокуратурасы жанындағы Құқықтық статистика және арнайы ессптер комитетінің статистикалық мәліметтері, анықтамалары, ҚР Президенті жаныидағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның жыл сайынғы баяндамалары, ҚР ІІМ-нің анықтау бөлімшелерінің ұсынымдары, шолулары мен тәжірибеиі жалпылап қорыту материалдары салынған.

      Қарастырып отырған мәселенің жекелеген аспектілері түрлі тарихи кезеңдерде Қазақстан Республикасында және одан тысқары жерлердс жоғарыда көрсетілген қылмыстық іс жүргізу саласындағы ғалымлардың еңбектерінде көрініс тапқан. Бірақ, Қазақстан Республикасыида Ішкі істер органдарындағы анықтау органы бастығының қылмыстық-іс жүргзіу қызметінің ұйымластырушылық-құқықтық негіздері мен оны жетілдіру мәселесі бұрын-сонды дербес монографиялық еңбек ретінде зерттелмеген.

       Зерделенген материалдарды жинақтап қорыту негізінде жұмыста мыналай тұжырымдар мен нәтижелерғе қол жеткізілді: анықтау органы бастығының қылмыстық-іс жүргізушілік мәртебесі талданып, оның қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар жүйесінде алатын орны мен рөлі белгіленіи. авторлық аиықтамасы берілді; анықтау органы бастығының қылмыстық-іс жүргізу қызмсгін құқықтық реттеудің қазіргі жағдайын ескере отырып, қылмыстық іс жүргізу заңнамасын жетілдіру жөнінде ұсыныстар мен ұсынымдар жасалды; анықтау органы бастығының ведомстволық бақылау қызметінің ерекшеліктері және оның прокурорлық қадағалаумен ара қатынасы белгіленді; қылмыстарды тергеуді ұйымдастыру бойынша анықтау органы бастығынын қызметін одан әрі қарай жетілдірудің маңызы көрсетілді: анықтаудың түрлеріне қарай анықтау органы бастығынын. қылмысітық-іс жүргізушілік жауапкершілігі белгіленді.

Қорғауға  ұсынылатыл негізгі ережелер:

        1. ҚР КІЖК-нің 7-бабынын 9-тармағына «процесске қатысушылар» жүйесіне. ал осы Кодекстін 7-бабының 14-тармағына «қылмыстық қудалау оргаидарыиа» анықтау органының бастығын қосып, толықтыру енгізу ұсынылады.

        2.  Ғылыми айналымға және ҚР ҚІЖК-нің 66-бабының 1-бөлігіне анықтау органының   бастығы   түсінігінің   мынадай   авторлық   анықтамасын   енгізу ұсынылады:   «Анықтау   органының   бастығы   деп   -  заңмен   белгіленген  құзыретіне   сәйкес   өз   бойына   бір-бірімен   өзара   байланысқан,   келісілген ұйымдастыру-басқарушылық  және  қылмыстық-іс  жүргізушілік  қызметтерді біріктіретін    және    белгілі    бір    негіздер   болған   жағдайда    қылмыстық-іс жүргізушілік    жауапкершілікті    атқаратын    мемлекеттік    органның    немесе мекемеиің ие олардың құрылымдық бөлімшелерінің басшысын айтамыз».

       Қылмыстык сот ісін жүргізу саласындағы анықтау органы басгығыиың қызметі қосалқы сипатқа ие болады: ұйымдастыру-басқарушылық және қылмыстық-іс жүргізушілік. Бұл ретте ұйымдастыру-басқарушылық - негізгі қызмет, ал қылмыстық-іс-жүргізушілік - осы қызметтен туындайтын қосымша (факультативті) қызмет болып табылалы.

        3.  ҚР    ІІМ-нің   анықтау    органдарының   ведомстволық    нормативтік актілерді   қолдану   тәжірибесін   ҚР   ҚІЖК-нің  65-бабында  көзделгеи   .өзге анықтау органдарынын қылмыстық істерді тергеу жөніндегі құқык қолдапу тәжірибесіне енгізу туралы үсыныс.

        4. Диссертацияда жасалынған тұжырымдарды ескере отырып, К,Р ҚІЖК-нің 285-бабының 13-болігін мыиадай жаңа редакцияда үсынамыз: «Анықтау қылмыстық істі   қозғау  туралы  каулы  шығарылған  сәттен  бастап  бір  ай мерзімде  қылмыстық  істі  сотқа жіберу  үшін  прокурорға бергенге  дейін жүргізіледі. Белгіленген мерзім одан әрі қарай ұзартылуға жатпайды».

        5.  Қолданыстағы       ҚР       ҚІЖК-нін       184-бабына       анықтаушының (тергеушінің) қылмыс туралы арызды немесе хабарды қараудын, мсрзімін ұзарту жөніндегі жаи-жақты негізделгеи молімдемссін (рапортын) іс жүргізу күжаты ретінде бекітуді ұсынамыз.

         6.  ҚР ҚІЖК-нін 66-бабына 2-1 бөлігін енгізіп, онда мынадай мазмұндағы толықтыру   жасауды   ұсынамыз:   «Анықтау   органының   бастығы   қылмыс туралы    арызды    немесе    хабарды    шешу    бойынша    анықтаушылардың әрекеттерінің  уақтылы,  заңды  және  дәлелді  болуына бақылауды   жүзеге асырады. қылмыстың белгілерін көрсететін мәліметтердің мейлінше  толық алынуына      шаралар      қабылдайды.      Анықтау      органының      басғығы анықтаушыдан кылмыс туралы алғашқы мәліметтерді және қылмыс туралы өзге  материалдарды талап етуге және оларды тексеруге,  қылмыс туралы мәліметтерді алу   кезінде қатысуға және қылмыстың белгілерін көрслетін мән-жайларды анықтауға құқылы».

       7.  ҚР ҚІЖК-нің 66-бабының 6-бөлігін «нұсқау жазбаша беріледі» деген сөздерден кейін «және істің материалдарына қоса тіркеледі» деген сөздермен толыктыруды ұсынамыз. әрі қарай мәтін бойынша.

        8.  ҚР   ҚІЖК-нін   66-бабы   3-бөлігінің   3-тармағынан   кейін.    төртінші тармақ   енгізіп.   онда   «Анықтау   органының   бастығы   қылмыстық   істер бойынша жүргізілген іс жүргізу әрекеттерінің заңдылығы. дер кезділігі және негізділігі үшін жауапкершілік атқарады» деген, ал осы баптын 4-бөлімінің 4-тармағыиан   кейін.   бесінші   тармақ   енгізіп.   онда   «Анықтау   органының бастығы осы қылмыстық істердің сапалы тергелуі үшін толық жауап береді» деген толықтырулар енгізуді ұсынады.

       Зерттеудің теормялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеудің нәтижелері қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымының сотқа дейінгі іс жүргізу саласын жаңа білімдермен байытып, анықтау органы бастығының қылмыстық-іс жүрізу қызметінің ұйымдастырушылық-құқықтық негіздерін одан әрі карай жетілдіруге, анықтау органы бастығының құқықтық мәртебесінің иығая түсуіне көмегін тигізеді.

          Жасалған тұжырымдар мен қорғауға ұсынылатын ережелер құқық қорғау органдарының анықтау бөлімшелерінің қызметін жетілдір) бойынша қылмыстық іс жүргізу заңнамасына өзгертулер мен толықтыруларды дайындау барысында заң шығармашылық қызметте пайдалануы мүмкін.   Сонымен қатар жұмыстың негізгі ережелерінің, тұжырымдарыиың. ұсынымдары мен эмпирикалық материапдың осы мәселені одан арі қарай өңдеп, зерттеуде маңызы зор болып табылады.

        Аиықтау органы бастығының қылмыстық-іс жүргізу қызметін және оның ұйымдастырушылық-құқықтық негіздерін жетілдіру бойынша берген ұсыныстары меи ұсынымдары анықтау органдарының тәжірибесінде де өз қолдаиысын тапты.

       Зерттсудің иәтижелері заң профиліндегі арнайы орташа оқу орындарында «Қылмыстық іс жүргізу құқығы» курсын және жоғары оқу орындарында «Қылмыстарды тергеуді ұйымдастыру», «Прокурорлық қадағалау» жәнс тағы да басқа арнайы курстарын оқытуда, қызметтік дайындық жүйесінде, аныклаушылардың, анықтау органы бастықтарының біліктілігін жоғарылату жәнс қайта даярлау курстарында сүйенуге боларлық теориялық және әдістемелік материал ретінде бола алады.

           «Анықтау органының бастығы - қылмыстық-іс жүргізу қызметінің қатысушысы ретінде» атты бірінші бөлімшеде автор қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар түсінігіне, мәні мен маңызына, олардың жіктелуіне тоқталады. Соның нәтижесінде анықтау органы бастығының қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар жүйесінде алатын орны мен рөлін белгілеп, оның айрықша құқықтық мәртебеге ие болатынын атап көрсеткен.

           Ғалым-заңгерлердің арасында қылмыстык іс жүргізуге қатысушылардың мәнін түсінуде бірыңғай көзқарас жоқ деп анықтап көрсетеді. Біреулері қылмыстық іс жүргізу қызметіне қатысатындарды субъектілер мен қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар деп бөліп. қарастырады. Екіншілері оларды атқаратын қызметтеріне қарай қылмыстық-іс жүргізу қызметінің қатысушылары және қылмыстық-іс жүргізушілік қатынастардың қатысушылары деп бөледі.

        ҚР Конституциясы мен қылмыстық іс жүргізу заңнамасы қылмыстылықпен күресу міндетін құқық қорғау органдарына. онын ішінде алдын ала іздестіру органдарына. прокурорға және сотқа жүктейді.

       Қылмыстық іс жүргізуге қатысушыларды осылайша бөлудің қажеті жоқ. Өйткені, қолданыстағы ҚР ҚІЖК-де қылмыстык іс жүргізу заңнамасы қатысушылар онсыз да үш топқа бөлініп қарастырылған.

        Анықтау органының бастығы қылмыстық қудалау қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға жатқызылған. Оның құқықтары мен міндеттері ҚР ҚІЖК-нің 66-бабымен және өзге де бірқатар нормаларымен реттеліп, белгіленген. Алайда. осыған қарамастан. заң щығарушы. қылмыстық іс жүргізу заңнамасы нормаларының бір-біріне қарама-қайшы келуін жібереді.

        Атап айтқанда. КР ҚІЖК-нің 7-бабының 9, 14-тармақтарында қылмыстық қудалауды қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың қатарына анықтау органының бастығы енгізілмеген. Осы орайда.автор КІ5 КІЖК-нің 7-бабының 9, 14-тармақтарына кылмыстық қудалау   қызметін   жүзеге   асыратын   мемлекеттік   органдар   мен  лауазымды адамдардың  қатарыиа  анықтау  органының бастығын  қосып толықтыру жөніиде  ұсыныс   жасағаин. 

      Ондағы   басты   мақсаты   қылмыстық   іс  жүргізу заңнамасын бір жүйеге келтіру болып табылады.

        Қылмыстық сот ісін жүргізуде анықтау органы бастығының құқықтары мен міндеттерін талдай отырып, оның кызметі қосалқы сипатқа ие болады деп тұжырымдайды: ұйымдастыру-басқарушылық және қылмыстық-іс жүргізушілік.

          Ьұл ретте анықтау органы бастығының ұйымдастыру-баскарушылық қызметі- негізгі, ал қылмыстық-іс жүргізушілік - қосымша қызмет деп көрсетеді, Өзінің осындай пайымдауын ол анықтау органы бастығының ерекще құкықтық мәртебесімен және қызметінің мемлекеттік биліктік-өкімдік сипатымен негіздейді. Сонымен бірге  тәжірибеде анықтау органы бастығының құқықтық мәртебесін кемсітетін заңның тұстары да бар екенін белгілейді.

           Бұл анықтау органы бастығының алдын ала тергеу міндетті қылмыстық істер бойынша тергеушінің тапсырмаларын орындауды ұйымдастыру міндетіне қатысты айтылған. Анықтау органы бастығының осы міндеті оны тергеуші алдында есепті қылып, оның қойған талаптарына бағынуын мәжбүр етеді.Автордың пікірінше, осы қалыптасқан жағдайды қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңымен белгіленген анықтаушы мен анықтау органының бастығы арасындағы ерекше қылмыстық-іс жүргізушілік қатынасы деп тауып, оны тиісінше қабылдау қажет.

         Қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасынын анықтау органының бастығы түсінігіне анықтаманы бермегені негізделген. Нормативтік анықтаманың болмауы, құқық қолдану тәжірибесінде анықтау органының бастығы түсінігін негізсіз кеңейтілген немесе керісінше, тар мағынада қолданылып. түсінуіне себеп болады деп баса айтады.

          Сондай-ақ заң әдебиеттерінде де анықтау органы бастығының мәнін түсінуде біркелкі көзкарастың жоқ екенін көрсетеді. Осыған байланысты анықтау органының бастығына тән белгілерді негізге ала отырып. оның мынадай авторлық анықтамасын ұсынған: «Анықтау органының бастығы деп - заңмен белгіленген құзыретіне сәйкес өз бойына бір-бірімен өзара байланысқан, келісілген ұйымдастыру-басқарушылық және қылмыстық-іс жүргізушілік қызметтерді біріктіретін және белгілі бір негіздср болған жағдайда кылмыстық-іс жүргізушілік жауапкершілікті атқаратын мемлекеттік органның немесе мекеменің не олардың құрылымдық бөлімшелерінің басшыларын айтамыз».

      Анықтаү органы бастығының қылмыстық-іс жүргізу қызметін құқықтық реттеу мәселелері» деп аталатын екіниіі бөлімшеге анықтау органы бастығынын қылмыстық-іс жүргізу қызметін белгілейтін заңдар мен заң асты актілердің қазіргі жағдайына талдау жасалынған. Бұл ретте басты назар қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету жөніндегі Қазакстан Республикасының халықаралық келісім-шарттарына. анықтау органы бастығының құкықтық мәртебесін белгілейтін Қазақстан Республикасының   Қылмыстық іс жүргізу заңнамасына және ведомстволық нормативтік-құкықтық актілерге аударылған. Қазакстан Республикасы халыкаралық келісім-шарттарының сотта кдралу негізі бар аиықтау істері бойынша шетел мемлекеітіа азаматы болып табылатын айыпталушыларды, сезіктілерді мейлінше аз мерзім ішіндс құжаттандыру мәселесін шеше алу мүмкіндігі негізделеді. Автордын гіікірінше бұл моселені шешу оте манызды. Өйткені оның салдарынаи осы кылмыстық істер бойынша анықтау мерзімі (10 күн) бұзылады.