Қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органдары мен лауазымды адамдар

        Қазакстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңыиа талдау жасау барысында, автор, мемлекеттің құқыктық саясат тұжырымдамасында осы заңды жетілдіруге байланысты белгіленген иегізгі бағыттарды ескерген.

          Соның нәтижесінде, ол осы заңның бірқатар кемшіліктері мен олқылық-тарын анықтаған. Атап айтқанда, аталған заңда анықтау органыныи бастығы түсінігінің анықтамасы берілмеген және оның қылмыстық-іс жүргізушілік жауапкершілігі көзделмеген. Заңның осындай олқылықтарының орнын толтыру женінде жұмыста бірқатар ұсыныстар мен ұсынымдар жасалған.

          Сонымен қатар аталған занда кейбір іс жүргізу институттарының жұмыс жасау тетіктерінің жете қарастырылмағаны да анықталған. Осылайша, заңда тергеуге дейінгі тексеру кезеңінде қылмыс туралы арызды немесе хабарды қараудың мерзімін ұзартудың іс жүргізу тәртібі белгіленбеген.

           Қылмыс туралы арызды иемесе хабарды қараудың тәжірибесіне жасалған талдау, бұл мәселенің қылмыстық істі тергейтін лауазымды тұлғалардың негізді мәлімдемелері арқылы шешілетінін көрсетеді. Осы жағдайды ескеріп. заңда анықтаушының (тергеушінің) қылмыс туралы арызды немесе хабарды қараудың мерзімін ұзарту жөніндегі негізді мәлімдемесін іс жүргізу құжаты ретінде бекітіп, толықтыруды ұсынған.

          Нормалардың бір-біріне қарама-қайшы келуін де қылмыстық іс жүргізу заңының елеулі кемшілігі деп табады. Заңның мұндай нормалары жеткілікті. Олар заңнын дұрыс қолданылмауына жол береді. Осы орайда. анықтау органының бастығына қатысты осындай нормалардың арасындағы қара.ма-қайшылыктарды жою жөнінде ұсыныстар бсрілген.

          Сотқа дейінгі іс жүргізуді анықтау органдары жүзеге асыратын қылмыстық істерді (ҚР КІЖК 285-бап) ресімдеудің «жеделділү жәнс жеңілдету» нысанын қайта қарау қажеггігі де негізделеді. Осы мәселе жөиінде түрлі көзқарастарды талдау және қылмыстық істерді зерделеудің нәтижесінде аталған институт тетіктерінің қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың құқыктары мен занды мүдделерін ескермей, сондай-ақ, заңның осы анықтауға қатысты кейбір нормаларымен сәйкестендірілмей әзірленгенін көрсетеді.

        Осылайша, тәжірибеде аталған қылмыстық істерді тергсу кезінде жәбірленушіден. куәден сұрау салу іс-әрекеті мүлдем жұмыс ісіемейді. Оның орнына жауап алу тергеу әрекеті жүргізіледі. Сондай-ақ осы қылмыстық істер бойынша сезікті, тұлғаға бірден айып тағылып , айыпталушы ретінде тану туралы қаулы шығарылмайды. Ол өзіне тағылатын айыппен айыптау хаттамасынан танысады. Демек, осы қылмыстық істерді жеделдетіп тергеу рәсімі (процедура) сезікті тұлғаны тағылатыи айыппен одан бұрын танысу. ол жөнінде өзінің. қарым-қатынасын білдіру құқыктарынан. тергеу барысында өзін ақтайтын дәлелдемелерлі ұсыну мүмкіндігінен айырады.

         Сонымен қатар осы анықтау істері бойынша тергеудің заңмен белгіленген мерзімінің (10 күн) сақталуы да тәжірибеде жасанды сипат алған. Оған  зертгеу барысында жүргізген сауалнаманың нәтижелері мен анықтау бөлімшелерінің қылмыстық істерді тергеу тәжірибесі (қылмыстық істердің 38%-ы белгіленген мерзімді бұза отырып аяқталады) көрсетеді.

         Қылмыстык, істердің уақтылы аяқталмауының негізгі себептері болып тергеу барысында сезіктілерді, айыпталушьшарды құжаттандыру (33,8%), сот сараптамасы қорытындысының уақытыида дайын болмауы (52,4%). криминалдық полицня қызметкерлерінің қылмыстық істер бойьшша қатысуы қажетті тұлғалардың келуін қамтамасыз етпеуі (13,8%) табылады.

Осы анықтау өндірісінің маңызды бір ерекшелігі - қылмыстық істер бойынша тергеу қылмыс жасады деп сезік келтірген тұлға белгілі болған жағдайда ғана жүргізіледі.

         Тәжірибеде қылмыс жасаған сезікті тұлғалардың қылмысгық іс қозғалғаннан кейін 4-5-ші күндері, кейде тіпті анықтаудың отыз тәулік мерзімінің бітуіне аз қалғ-анда анықталып, табылып жататын жағдайлары көптеп кездеседі. Және де мұндай жағдайларда іс жүргізу мерзімін бұзудың жоғарыда көрсетілген себептерінің бірі болғанда, істің тергелуі ұзаққа созылып, тергеу мерзімінің бұзылуы әбден.

         Яғни. бұл -қылмыс жасаған сезікгі тұлғаның анықтаудың қылмыстық іс жүргізу заңында белгіленген мерзімдері ішінде ұсталынып, отыз тәуліктен аса аякталған кезеңдерді қамтитын заң бұзушылық болып табылады.

         Бұл мәселеиі шешуге анықтаудың он күндік мерзімің бір айға ауысгырып, оның әрі карай ұзартылмауын ұсынған.  Бұл - қылмыстық істерді тергеу кезінде әуре-сарсаңға салу фактілсрін жіберуді болдыртпайды, азаматтардың құқыктары мен бостандықтарының шынайы жоғары деңғейде сақталуын камтамасыз етеді.

         Анықтау органы бастығының қылмыстық-іс жүргізу қызметін құқықтық реттеуде ведомстволық нормативтік-құқықтық актілердің маңызы антқысыз зор екенін негіздейді. Қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңы тергеу және жедел-іздестіру қызметтерін жүзеғе асыратын құқық қорғау органдарына  қатыстыы қылмыстық іс жүргізудің тәртібін жалпы белгілейді. Сонымен бірге оиы тәптіштеп зерделейтін болсақ, аталмыш заң негізінен жұмыстарында тергеу және жедел-іздестіру қызметтері негізгі болып табылатын ішкі істер органдарына қатысты етіп дайындалған.

          Бұл ретте қылмыстылықтың адам өмірінің барлық салаларымен байланысты феномен екенін ұмытпау қажет. Осы себептен де түрлі салаларға байланысты қылмыстар да әр түрлі анықтау органдары болып табылатын құқык қорғау органдарымен қаралып. тергеледі. Демек. осы қылмыстарды тергеудің өзіндік ерекшеліктері бар. яғни ресімделетін іс жүргізу құжаттары мен жиналуы тиісті дәлелдемелер базасы. арнайы субъектісінің болуы және тағы басқа мән-жайлар.

            Аталған жағдайларда 110-дан басқа анықтау органдарының өз кызметтерінде ведомстволық нормативтік-құкықтық актілерді әзірлеп, қолданылуының тигізетіи әсері зор. Осы орайда а, ҚР ПМ-нің анықтау органдарының ведомстволық нормативтік актілерді қолдану тәжірибесін ҚР   ҚІЖК-иіи  65-бабында   атап   көрсетілген   өзге  анықтау  органдарының қылмыстық. іс жүргізу қызметіне көшіріп қолдануды ұсынады.

                               Бұл келесідей негізделінеді:

      1) қолданыстағы ҚР ҚІЖК осы заңның 65-бабында көрсетілген анықтау оргаидарының қылмыстык. істсрді тергеу тәртібін жалпылама реттсп, оларды тергеудің  ерекшеліктерін   қарастырмайды  (қылмыс  субъектісі,  дәлслдеуге жататын мән-жайлар және т.б.);

       2) ҚР ҚІЖК-де ІІО-дан басқа анықтау органдарының түрлі салалардағы қылмыстарды    тергеулерінде    қолданылатын    арнайы    терминдері     мен түсініктері   берілмеген.   Мысалы:   кедендік   төлемдер   мен   оның   түрлері. Кедендік төлемнің түсінігі мен оның нақты залал келтірілген түрін анықттау қылмыстың дұрыс саралануына септігін тигізеді;

      3)  ҚР ІІМ жүйесіндегі анықтау органдарының негізгі қызметі  қылмыстық істерді тергеу, қылмыстардың алдын алу, оларды ашу болса, өзге анықтау органдарында қылмыстық істерді тергеу - олардың негізгі қызметінен туындайтын қосымша қызметі болып табылады. Оның үстіне осы анықтау органдары қызметкерлерінің көпшілігінде арнайы заң білімі жоқ. Осыған байланысты, аталғаи органдардың тергеу қызметін нақтылауда ведомстволық нормативтік актілердің манызы зор.

      «Анықтау органы дастыгының ведомствольқ бақылау қызметі және оның прокурорлық қадагсиау мен ара қатынасы» атты үшінші бөлімшеде анықтау органы бастығының ведомстволық бакылау қызметі тергеу бөлімінің бастығымен салыстырып қарау негізінде талданып, оның прокурорлық қадағалау  қызметімен өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтары аныкталған.

       Қылмыстық іс жүргізудегі ведомстволық бақылау ден анықтау органы бастығыиың қылмыстық істі дұрыс шешуге қажетті және жеткілікті мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті зерттеу үшін заңда көзделген барлық шараларды қабылдау жоніндегі қызметін айтамьз. Осы орайда.  ведомстволық бақылауды қылмыс туралы материалларды тергеуге дейінгі гексеру кезеңінен жүзеге асырудың маңызын ашып корсеткен. Сонымен бірге  анықтау органы бастығының осы кезеңде ведомстволық бакылауды жүзеге асыру бойынша құқықтарының қылмыстық іс жүргізу заңында белгіленбегенін көрсетеді.

       Жоғарыда ведомстволық бақылау тусінігінің анықтамасында «қылмыстық істі дұрыс шешуге қажетті және жеткілікті мән-жайларды зерттеу үшін заңда козделген барлық шараларды қабылдау» деп нақты айтылған. Осыған байланысты және анықтау органы бастығының ведомстволық бақылау қызметін жүзеге асыру кезіндегі құқыктарын нақтылау мақсатында,  қолданыстағы ҚР ҚІЖК-нің 66-бабына мынадай толыктырулар енгізуді ұсынған: «Анықтау органының бастығы қылмыс туралы арызды немесс хабарды шешіу бойынша анықтаушылардың әрекеттерінің уақтылы, заңды және дәлелді болуына бқылауды жүзеге асырады, қылмыстың белгілерін көрсететін мәліметтердің мейлінше толық алынуына шаралар қабылдайды.

           Анықтау органының бастьғы анықтаушыдан қылмыс туралы алғашқы мәліметтерді және қылмыс туралы өзге матермалдарды талап етуге және оларды тексеруге, қьп.мыс туралы мәлімсттерді аду кезінде қатысуға және қылмыс белгілерін көрсететін мән-жайларды анықтауға құқылы». Анықтау органы бастығының жоғарыда көрсетілген құқықтары анықтаушының осы кезенде шешетін мынадай міндеттерінен тікелей шығады:

       1)  қылмыс болуы мүмкін деп келіп түекен мөліметтерді және дұрыс іс жүргізу шешімін қабылдау;

       2)   қылмыстың  құрамы  болуы   мүмкін  мәліметтерді  қылмыстық  істі қозғаудың себептері  мен иегіздерінің бар-жоқтығына тексеру, бар болған жағдайда материалды толық жинау және жүйелеу;

      3) қылмыстың алдын алу және жолын кесу бойынша шаралар қолдану;

      4) қылмыс болуы мүмкін іздерді табу және бекіту:

      5)тексеру барысында жиналған материалдар бойынша қорытынды шешім шығару.

        Аллын ала тергеу міндетті қылмыстық істер бойынша анықтау органының бастығы мен анықтау органының қылмыстық-іс жүргізушілік өкілеттіктері шектеулі болып табылады. Өйткені, қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес анықтау органдары арызды қабылдаған жағдайда қылмыстық істі қозғап. кейінге қалдырылмайтын тергеу әрекеттері мен жедел-іздестіру шараларыи ғана жүргізеді жәнс бсс тәуліктен кешіктірмей істі тергеушіге береді.

          Бұл қылмыстық істер бойынша анықтау органының бастығына заңмен іс жүргізушілік өкілеттіктер берілмеген. Анықтау органының бастығы осы қылмыстық істср бойынша анықтаушының заңмен белгіленген өкілеттіктерді орындауын ұйымдастырып, тергеушінің, соттың, прокурордың тапеырмалары мсн нұсқауларын орындауын қамтамасыз етеді. Осы себептен де. осы қылмыстық істерге жүзеге асыратын бақылауың ұйымдастырушылық сипатқа ие болады деп көрсеткен.

          Ал сотқа дейінгі іс жүргізуді анықтау органдары жүзеге асыратын қылмыстық істер бойынша (ҚР КІЖК-нің 285-бабы) ведомстволық бақылау көбінссе іс-жүргізушілік сипатқа жақын. Бұл оның осы қылмыстық істер бойынша заңмен берілген қылмыстық істі қозғау немесе істі өз өндірісіне қабылдап, анықтау жүргізу не жекелеген тергеу әрекеттерін орындау құқықтарынан айқын керінеді. Сонымен қатар анықтау органы бастығының осы қылмыстық істсрге жүзеге асыратын ведомстволық бақылауының мүмкіндіктері үлкен десек қателеспейміз.

           Анықтау органының бастығы осы қылмыстық істерге ведомстволық бақылауды жүзеге асыру кезінде мынадай іс жүргізу нысандарын қолданады:              -         қылмыстық істсрді тексеру.

-         тергеу әрекеттерінін жүргізілуіне қатысу,

-         нұсқаулар беру,

-         істі баска анықтаушыға беру,

-         қылмыстық істі тергеуді бірнеше анықтаушыға тапсыру,

-         қылмыстық істі өзінің жүргізуіне қабылдау.

           Тәжірибеде анықтау органы бастьгғының қылмыстық істер бойынша нұскауларды беру нысаны кеңінсн қолданылады. Нұсқаулар негізінде басшы мсн анықтаушылар арасында қылмыстық-іс жүргізушілік қатынастар туындайды. Сонымен бірге,  нұсқаулар анықтау органы бастығының ведомстволық бақылауды жүргізу және окың жалпы жұмыс жасау деңгейін көрсететін критерий болып табылады.

             Қолдаиыстағы ҚР ҚІЖК-нін 123-бабында қылмыстық іс жүргізетін органдардың    құжаттары    қылмысгық   іске   тіркеледі    және   онда   оның сақталуының бүкіл мерзімі бойында сақталады делінген.

            Алайда, қылмыстық істерді зерделеу қылмыстық істер бойынша анықтау органының бастығымен берілетін нұскаулардың орындалмайтынын және көп жағдайда жоғалып. іске тіркелмейтінін көрсетеді (57%). Осы орайда, қылмыстық іс жүргізу заңында анықтау органы бастығының іс бойынша беретін нұсқауларын қылмыстық істің материалдарына қоса тіркеу қажеттігі туралы ережені белгілеп көрсегкен жөн.

            Осыған байланысты,  ҚР ҚІЖК-нің 66-бабының б-бөлігін «нұсқау жазбаша беріледі» деген сөздердеи кейін «және істің материалдарына қоса тіркеледі» деген сөздермен толықтыруды ұсынған, арі қарай мәтін бойынша. Осы толықтыру прокурордын анықтау органдарының қызметіне жүзеге асыратын қадағалауын жеңілдетіп, ведомстволық бақылаудың деңгейі мен тиімділігін көрсетеді.

          Осы қылмыстық істер бойынша анықтаушылардың негізгі іс жүргізу шешімдерін бекіту (ҚР ҚІЖК, 66-бап 5-бөлігі) құзыреті де анықтау органы бастығының ведомстволық бақылау қызметін тергеу бөлімі бастығынан ерекше етіп көрсетеді.

           Анықтау органы бастығының бұл ерекшелігі оның ведомстволық бақылауын «қос сипатты бакылау» деп атауға иегіз береді. Оның себебі, анықтау органының бастығы анықтаушылардың іс бойынша қабылдаған негізгі іс жүргізу шешімдерін міидетті түрде бекіте отырып (80%) - бір рет және ведомстволық бақылаудың занда көзделген іс жүргізу нысандарын қолдану арқылы — екінші рет бақылауды жүзеге асырады.

          Ведомстволық бақылау мен прокурорлық қадағалаудын объектісі ортақ болып табылады. Зерттеу барысында заң әдебиеттері мен тәжірибеге жасалынған талдау  осы екі қызметтің ара қатынасын мынадай деп мінездеуге септігін тигізді:

          1)  ведомстволық бақылаудың негізгі міндеті – заң бұзушылықтар мен тергеу   қателіктерінің   алдын   алу,   қылмыстық   істің  жан-жақты.   толық, объективті зерттелуің және заңдылықтың сақталуын қамтамасыз ету болып табылады.