Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды және қылмысты-құқылық нормалардың бәсекелестігі барысында қылмысты саралау

       Біз жұмысымыздың алдынғы тарауында қылмыстық құқық теориясында қылмысты саралауды құрам элементтері объекті, объективтік жағы, субъект және субъективтік жағы бойынша жүргізу қабылданғанын айқындап айтқан болатынбыз. Қылмысты объектісі бойынша саралауды әңгіме етуден бұрын және саралау процессінің өзіне өтудің алдында тек төмендегі жағдайлардың орындалысының барысында ғана жетістіктерге қол жеткізу мүмкін екендігін ескеру қажет.

   А) Жасалған қоғамдық қауіпті  әрекеттің фактілік мән-жайлары,  қылмыстың жалпы құрамының төрт  элементі объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы бойынша  жүйеленеді және топтасырылады  яғни аталған құрам, нақты қылмыстық құрамдарды танудың, олардың мазмұнын ашу үшін теоретикалық негіз қызметін атқарады.

    Б) Жасалған іс-әрекетпен барынша  ұқсас болып табылатын нақты  құрамның заңды белгілері ҚК-тің  Ерекше бөлімінің баптары да  аталған төрт элемент бойынша  жіктеледі.

        Тек логикалық заңдарын, оның  категорияларын және тәсілдерін  пайдалана отырып жүзеге асыру және дұрыс жасау мүмкін болады, себебі қылмысты саралау адамның ой еңбегінің, күрделі танымдық процесстің ой қорытудың жемісі болып табылады.

        Қылмыстық заңнама өзінің нормаларымен  қоғамдық қатынастарды қылмыстық  қол сұғушылықтардан қорғайды. Кез-келген  қылмыс қоғамдық қатынастарға  қол сұққандықтан қоғамға тұтастай  қауіп төндіреді. Сонымен қатар  қоғамдық қатынастар дегеніміз  адамдар арасындағы қатынастар  және адам аталған қатынастардың  қатысушысы болып табылады. Сондықтан  адамның жеке басына, меншікке, қоршаған  ортаға қол сұға отырып қылмыскер осы құндылықтармен байланысты қоғамдық қатынастарға да қол сұғады. Қылмыстық құықтың көптеген теоректиктерінің пікірінше қол сұққаны үшін ҚК-те Жауапкершілік қарастырылаған қоғамдық қатынастар қылмыстың объектісі болып табылады.

        Басқаша айтқанда қылмыскер неге  қол сұқса, не нәрсе қылмыстық  заңмен қорғалса неге залал  келсе немесе залал келуі мүмкін  болса қылмыс объектісі дегеніміз  сол болады. А.Н. Трайниннің айтуынша «Еш нәрсеге қол сұқпайтын қылмыстың табиғатта болуы мүмкін емес». Бұл аксиома – дәлелдеуді қажет етпейтін айқын шындық.

        Қылмыстық-құқылық теорияда қылмыс  объектісінің үш мүшелік жіктелуі  қабылданған (жалпы, топтық, тікелей)

        Уақыт өте келе бұл пікір  Б.С. Никифоров, Е.А. Фролов және  М.И. Федоровтармен сынға ұшырады. Олардың алғашқы екеуі оқулық және ғылыми әдебиеттерде тікелей объект топтық объектімен қосылып кетеді деп негізді түрде санады. М.И. Федоров керісінше – объектілерді сыныптау барысында олардың санын азайтуды жақтады. Оның ойынша қылмыстың жалпы объектісі ұғымынан тіптен бас тарту қажет себебі ол ешқандай мазмұны жоқ қоғамдық өмірдің құбылысы болып ғана табылады. Сондықтан криминалистер үшін жалпы объект ешнәрсе бермейді және қылмыстық юстицияда ешқандай маңызға ие болмайды.

        Объектілерді сыныптау мәселесінде  Н.И. Коржанскийдің ұстанған позициясы назар аударарлық жай. Ол Б.С. Никифоров пен Е.А. Фороловтың объектілерді сыныптаудың үш мүшелік жүйесімен келіспей оны жарамсыз деп санайды және объектілерді сыныптаудағы өз үлгісін ұсынады.

       Атап айтқанда Н.И: Коржанский жазған «қылмыс объектілерін вертикал бойынша сыныптау төрт сатыға ие болады: 1) жалпы объект (...құқық тәртібі – қоғамдық қатынастардың бүкіл жиынтығы); 2) топтық объект (қоғамдық өмірдің бір өрісін құрайтын біртектес қоғамдық қатынастардың жеке тобы – меншік, жеке адам); 3) түрлік объект (бір түрдегі қоғамдық қатынастар – өмір, жеке меншік); 4) тікелей объект (нақты қоғадық қатынас – И.И. Ивановтың өмірі, Е.Е. Егоровтың жеке меншігі т.б)»./24/

       Бұдан байқайтынымыз жалпы, топтық  және тікелей объектілер сыныптаудың  үшмүшелік үлгісіндегіге ұқсас.  Алайда қылмыстың жаңа объектісі  түрлік объект енгізілген.

       Қылмысты объектісі бойынша саралау  басқа элементтері бойынша саралау сияқты, бірінші кезекте аталған элементке кіретін белгілерді анықтау қажет, олар іс-әрекетті саралауға қалай ықпал етеді және қандай маңызға ие, яғни әрбір қылмыстық әрекет объективтік және субъективтік ерекшеліктері бар әртүрлі белгілерге ие болады, алайда олардың барлығы бірдей қылмыс құрамының тиісті белгісі болып табылмайды және қылмысты саралау үшін маңызға ие болмайды.

       Қылмыстық-құқықтық саралауды жүргізу  процессінде қол сұғудың жалпы  объектісін анықтау жасалған құқыққа қарсы әрекет құқық бұзушылықтың қай тобына жататындығын анықтауға бағыттылған.

      Қылмысты саралау барысында қол  сұғушылықтың топтық объектісін анықтаудың маңызы жоғары. Ондай жағдайда нақты тұлғаға жасаған іс-әрекеті үшін қолдануға қажетті ҚК-тің нормасын Қылмыстық кодекстің өн бойынан іздеуге тура келмейді.

       Топтық объектіні анықтау ҚК-тің Ерекше бөлімінің ішінен ұқсастықты табу қажеттілігін, теңдестіруді білдіреді. Кейбір құрамдарда топтық және тікелей объектілер ұқсастыққа ие болады. Мысалы ұрлықта олар меншік, бұзақылықта қоғамдық тәртіп болып табылады.

        Қылмыс объектісінің маңызы мынада, оның көмегі арқылы басқа жағынан  ұқсастығы бар іс-әрекеттерді  ажырату мүмкін болады. Мысалы  судьяны қорлау әділсот органдарының  қалыпты қызметіне қол сұғу  ретінде ҚК-тің 342 бабы арқылы  жауаптылықты туындатса, ал өкімет  өкілін қорлау басқару тәртібіне қол сұғу ретінде 320 бап бойынша жауапқа тартылады. Келтірілген мысалдан топтық объектіні анықтау барысында қылмыстан жәбірленуші тұлғаның кім болғаныныңда маңызға ие екендігін байқауға болады.

       Қылмыстық қол сұғушылықтың топтық  объектісін анықтауда қылмыс  субъектісінің белгілері де аз рөл атқармайды. Мысалы, денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру ҚК-тің 104 бабы бойынша жауаптылыққа тартылады. Бұл жағдайда қылмыстың топтық объектісі болып жеке тұлға табылады. Бір әскери қызметшінің екіншісіне қатысты жасаған нақ сол әрекеттері ҚК-тің 370 бабы бойынша жауаптылықты туындатады, аталған жағдайда әскери қызметті өтеу тәртібіне қол сұғу орын алады. Ендеше өзара ұқсастығы бар көрсетілген қылмыс құрамдары топтық және тікелей объектілері бойынша айырмашылықтарға ие болады. ҚК-тің Ерекше бөлімінде осындай ұқсас құрамды қылмыстар аз емес.

      Тікелей объектіге қатысты айтсақ  оны анықтау ҚК-тің Ерекше бөлімінің  тиісті тарауының ішіндегі қылмыстарды  ажыратуға бағындырылып және қызмет атқарады.

       Көп жағдайларда әледе қандай  қылмыс құрамын сипаттау барысында  объекті ретінде қоғамдық қатынастар  емес, олардың материалдық көріністері  немесе қоғамдық қатынастарға  түсушілердің белгілі бір құндылықтары  және солар әлде қандай қылмыс  құрамының тікелей объектісі  болып табылады. Қылмыстың тікелей  объектісі қылмыстың нақты құрамын  түсіну үшін, бұзылған қоғамдық  қатынастардың мәнін, іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін анықтау үшін маңызды мәніске ие болады.

       Қылмыстық құқық теориясында  қылмыстың тікелей объектісін  негізгі, қосымша және факультативтік қылып айырып, бөледі. Бұл өмірдің нақты талабынан туындайды: көптеген криминалды әрекеттер немесе әрекетсіздіктер бір уақытта бірнеше объектіге қол сұғады және олар белгілі бір шамада кейде органикалық түрде өзара байланысты. Мысалы бұзақылықта қоғамдық тәртіпке қол сұғу – негізгі объект, азаматтың денсаулығы ар-намысы факультативті объект, қарақшылықтың барысында – меншік негізгі объект, жәбірленушінің денсаулығы – қосымша объект болып табылады. Бұл жағдайда негізгі тікелей объекті әрекетті ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабымен саралау үшін бірінші кезекті және шешуші маңызға ие болады. Көрсетілген объектіні анықтау қылмыстық заңмен қорғалатын қатынастардан әлеуметтік – мемлекеттік маңыздылығына сай жүргізіледі, қандай қоғамдық қатынастарға залал келетіндігіне тәуелді болады және берілген қылмыстық әрекетпен қоғамдық қатынастардың қай түріне әрқашан залал келтіретіндігі есепке алынады.

       Қосымша және факультативтік  объектілердің арасындағы айырмашылық  мынада: қосымша объект екі объектілі (көп объектілі) қылмыс құрамдарында болады, ал факультативтік объекті (бірақ әрдайым емес) жай құрамды қылмыстарды жасау барысында болады. Мысалы әрбір бұзақылық әрекеттің барысында жеке адамға, меншікке қол сұғу бола бермейді.

       Қол сұғушылықтың факультативтік  объектісі жасалған іс-әрекетті  саралауға ықпал етпейді бірақ  оның қауіптілігін арттырады  және осы қылмыс үшін жауапкершілікті қарастыратын ҚК-тің Ерекше бөлімінің бабының санкция-шегінде жаза тағайындау барысында сотпен міндетті түрде есепке алынады. Объектінің берілген түрі келтірілген залалдың орнын толтыру туралы мәселені қарағанда да ескеріледі.

      Кей кездерде қылмыстың объектісін  дұрыс анықтау үшін қылмыстық  заты маңызды рөл атқарады. Мысалы, дәріханадан дәрілік құраладар ұрланған кезде ең алдымен қандай дәрілік құралдар ұрланғаны жөнінде сұрақ қойылады: наркотикалық дәрілер ме, әлде басқама? Бірінші жағдайда қылмыстың объектісі халықтың денсаулығы (ҚК 260 б.), ал екіншісінде меншік (ҚК 175 б.) болды. Осындай жолмен ҚК-тің көрсетілген баптарындағы қылмыс құрамдары бір-бірінен ең алдымен қылмыстың заты бойынша ажыратылады.

       Қылмыстық құқықтың теоретиктерінің  көпшілігі қылмыстың затын құрамның  факультативтік белгілеріне жатқызады,  себебі кейбір қылмыс түрлерін  жасау барысында қылмыстың заты қылмысты саралауға ықпал етпейді. Мысалы, ҚК-тің 258 бабы бойынша тағылық ретінде сараланатын әрекеттердің біреуі көліктегі немесе басқа да қоғамдық орындағы мүлікті қасақана бүлдіру саналады. Кінәліні ҚК-тің көрсетілген нормасы бойынша жауаптылыққа тарту мәселесін шешу барысында қандай мүлік бөлінуге ұшырағаны маңызға ие болмайды. Кейбір қылмыс құрамдарында қылмыстың заты тіптен болмайды. Мысалы адам өлтіру, зорлау, жала жабу, сотты құрметтеу, қашқындық т.б.

       Қылмыстың заты объектіге не  қылмыс құрамының басқа да  элементеріне жатқызылмайды. Ол  қылмыс құрамының басқа белгілерінің  арасында өзіндік орынға ие  болады.

       Кінәлі тұлға оған әсер ете  отырып жеке адамға, қоғамға, мемлекетке, қоғамдық қатынастардың субъектісінің  қызметіне залал келтіретін материалдық  дүниенің нәрселерінен құралатын  қылмыстын заты қылмысты саралауға ықпал ете алады және қылмыстық жазаны тағайындау барысында есепке алынады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ-2. Қылмыстың объективтік жағының түсінігі және қылмысты саралау 

        Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғатын тұлғаның әлеуметтік қауіпті жүріс-тұрысының сыртқы жағының көрінісі қылмыстың объективтік жағы болып табылады. Нақты қылмыс үшін жауаптылық қарастырылған ҚК-тің Ерекше бөлімінің баптарында ол барынша сипатталып жазылады.

       Адамның әрбір әрекетін соның  ішінде қылмыстық әрекетін ой арқылы екі құрамдас бөлікке бөлуге болады: белгіленген мақсатқа қол жеткізудің жолдары мен құралдарын, сезіну, белгілі бір шешімді қабылдаудан тұратын интеллектуалдық-еріктілік және нақты әрекет арқылы яғни сыртқы объектіге белгілі бір ықпал ету жолымен ойластырған шешімді жүзеге асырудағы нақты әрекет.

       Адамның әрекетін ішкі және сыртқы жақтарға бөлу жоғарғы дәрежеде шартты болып табылады. Адамның қылығының жануардың жүріс- тұрысынан айырмашылығы да сол, оның барысында адамның санасы, еркі қатысты болады.

       Жалпылама түсінігінде қылмыстың  объективтік жағы қылмыстық заңмен  қорғалатын объектіге қоғамдық  қауіпті қол сұғудан көрінетін  адамның сыртқы жүріс-тұрысының  актісі болып табылады.

       Қылмыстың объективтік жағы негізінен  төмендегідей белгілерден тұрады. 1) қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет  немесе әрекетсіздік); 2) қоғамдық  қауіпті салдар; 3) іс-әрекет және  салдар арасындағы себепті байланыс; 4) қылмыстың жасалған орны, уақыты, жағдайы, тәсілі мен құралдары.

      Біздің ойымызша аталған ұстаным  дұрыс, іс-әрекеттің сырқы жағын саралау осыған негізделуі тиіс.

      Алайда құқықтық әдебиеттерде  қылмыстың объективтік жағының  белгілеріне қатысты өзге де  пікірлер айтылған. Мысалы, А.А. Пионтковский қоғамға қауіптілікті оның белгісі ретінде қарастыруды ұсынады. В.Н. Кудрявцев қылмыстың жасалу тәсілін, орнын және жағдайын объективтік жақтың «дербес элементтері» ретінде қарастыруды танымайды себебі олар қылмыскердің іс-әрекетін (әрекет немесе әрекетсіздікті) ғана сипаттайды. П.И. Гришаев объективтік жақтың міндетті белгісіне тек қоғамға қауіпті іс-әрекетті ғана жатқызады.

       Бұдан байқайтынымыз қылмыстың  объективтік жағының мазмұны  даулы мәселе әрине бұл оны  бірегей түсінуде, ақыр аяғында  жасалған қылмысты саралауда  ықпалын тигізбей қоймайды. Б.А.  Криков «Қылмыстың объективтік  жағы – бұл қылмыстық іс-әрекеттің  «өзегі». Ең алдымен қылмыстың  сыртқы жағында қоғамға қауіпті  іс-әрекетті объектендіреді».