Заңды тұлғаларды құру тәртібінің ерекшеліктері

 

     Азаматтық кодекс заңды тұлғаларды төмендегідей түрлерге бөледі: коммерциялық және коммерциялық емес.

     Өз  қызметінің негізгі мақсаты ретінде табысын келтіруді көздейтін (коммерциялық ұйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және алынған таза табысын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым) ұйым заңды тұлға бола алады.

     Коммерциялық  емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлік қоғамдар, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады.

     Коммерциялық  емес ұйым болып табылатын және мемлекеттік  бюджеттің есебінен ғана ұсталатын  заңды тұлға тек қана мемлекеттік  мекеме нысанында құрылуы мүмкін.

     Заңды тұлғалар бірлестік құра алады. Заңды тұлға Азаматтық кодекстің заңды тұлғалар түрлерінің әрқайсысы туралы Заңның, өзге де заң құжаттары мен құрылтай құжаттарының негізінде жұмыс істейді.

     Коммерциялық  заңды тұлғалар пайда табуды көздейтін ұйым десек қателеспейміз. Кіріс түсіру мақсаты болып табылмайтын және алынған таза кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін заңды тұлға коммерциялық емес ұйым деп танылады ("Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Қазақстан Республикасы заңының 2-бабы).

     Осындай саралау заңды тұлғалар түрінің әрқайсысын ерекше құқықтық тәртіпке бағындырады. Азаматтық кодекстің 34-бабының 2-тармағына сәйкес коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктесік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив нысандарында құрыла алады.

     Коммерциялық  емес ұйым — заңды тұлға ретінде мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі, қор, діни бірлестік қауымдастық (одақ) нысанындағы заңды тұлғалардың бірлестігі нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйымдар туралы заң бойынша:

1. коммерциялық емес ұйым өзінің жарғылық мақсаттарына сәйкес келетіндей ғана кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады;
2. жекелеген ұйымдық-құқықық нысанында коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік қызметіне Қазақстан Республикасының заң актілерінде шектеулер қойылуы мүмкін;
3. коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметі бойынша кірістері мен шығастардың есебін жүргізеді;
4. коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік қызметіне салық салу Қазақстан Республикасының салық заңдарына сәйкес жүзеге асырылады;
5. коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік қызметінен алынатын кірістерді коммерциялық емес ұйымдардың мүшелері (қатысушылары) арасында бөлісуге болмайды. Ол жарғылық мақсаттарға жұмсалады. Қоғамдық және діни бірлестіктердің, қорлардың өз қаражаттарын қайырымдылық мақсаттарға пайдалануына жол беріледі.

     Құрылтайшылардың (қатысушылардың) өздері құрған заңды тұлғалардың мүлкіне құқықтары:

1. құрылтайшыға (қатысушыға) заттық құқығы жататын;
2. құрылтайшыға (қатысушыға) міндеттемелік құқығы жататын;
3. құрылтайшыға (қатысушыға) мүліктік құқығы жатпайтын заңды тұлғаларға бөлінеді.

     Заңды тұлғаның мүлкіне өз құрылтайшылары меншік құқығын немесе өзге заттық құқығын сақтап қалатын заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу құқығында немесе оралымды басқару құқығында мүлкі бар ұйымдар жататын болғандықтан мұның өзі құрылтайшының заттық құқықты иеленетінін білдіреді. Мүлкіне өз қатысушылары (құрылтайшылары) міндеттемелік құқықтарын сақтап қалатын заңды тұлғаларға шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар мен өндірістік кооперативтер жатады. Шаруашылық серіктестіктерінің мүлікке меншік құқығы болғандықтан, қатысушылар бұл мүлікке міндеттемелік құқыққа (жарғылық капиталындағы үлесіне қарамастан) ие болады.

     Мүлкіне өз құрылтайшылары (қатасушылары) мүліктік құқықтарын сақтамайтын заңды тұлғаларға қоғамдық бірлестіктер, қоғамдық қорлар және діни бірлестіктер жатады (Азаматтық кодекстің 36-бабының 4-тармағы). Жоғарыда айтқанымыздай, Азаматтық кодекс коммерциялық емес ұйым болып табылатын мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтынушылар кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестікті де құруға жол ашады. Бірақ бұл тізімнен шектеп қалуға болмайы, себебі "коммерциялық емес ұйым" заң құжаттарында көзделген өзге де нысандарда құрылуы мүмкін (Азаматтық кодекстің 34-бабының 3-тармағы). 
 
 

ІІ. Заңды тұлғаларды құру тәртібінің ерекшеліктері 

1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік  тіркеу және қайта тіркеу

 

     Азаматтық кодекске заңды тұлғаларды құру жөнінде  жалпы ережелер енгізілген, сол арқылы оның түрлерінің жекелеген нормалары нақтыланады. Кодексте заңды тұлғаның құрылтайшысы жақында арнайы бап енгізілген. Азаматтық кодекстің 40-бабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе бірнеше құрылтайшы құруы мүмкін. Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен ерекшеленетін заңды тұлғалар меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген органдардың келісімімен басқа заңды тұлғалардың құрылтайшылары бола алады.

     Заңды тұлғаны бір немесе бірнеше құрылтайшы құруы мүмкін.

     Мүлікті меншіктенушілер не олар уәкілдік берген органдар немесе жақтар, ал заң құжаттарында арнайы көзделген реттерде өзге де заңды тұлғалар заңды тұлғаның құрылтайшылары бола алады.

     Заңды тұлғаның құрылтайшылары, Қазақстан  Республикасының заң актілерінде  көзделген жағдайларды қоспағанда, осы заңды тұлғаның құрылтайшылары болып табылмайтын оның басқа қатысушыларынан қандай да бір артықшылықтарға ие бола алмайды.

     Азаматтақ кодекс құрылтай құжаттарының түрін  және міндетті реквизиттері мен басқа  да оған қойылатын талаптарды айқындайды.

     Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.

     Егер Азаматтық кодексте және Қазақстан Республикасының заң актілерінде өзгеше көзделмесе, заңды тұлға өз қызметін Жарғысы және құрылтай шарты негізінде немесе егер заңды тұлғаны бір тұлға құрған болса, Жарғысы және заңды тұлға құру туралы жазбаша түрде ресімделген шешімі (жалғыз құрылтайшының шешімі) негізінде жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларда коммерциялық ұйым болып табылмайтын заңды тұлға ұйымдардың осы түрі жөніндегі жалпы ережелер негізінде іс-әрекет жасай алады.

     Шағын кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлға өз қызметін Қазақстан Республикасының Үкіметі мазмұнын белгілейтін үлгі жарғының негізінде жүзеге асыра алады.

     Заңды тұлғаның құрылтай шарты жасалады, ал жарғысын құрылтайшылары бекітеді. Егер коммерциялық ұйымның құрылтайшысы бір адам болса құрылтай шарты жасалмайды.

     Коммерциялық  емес ұйым мен мемлекеттік кәсіпорынның құрылтай құжаттарында заңды тұлға  қызметінің мәні мен мақсаты белгіленуге тиіс.

     Шаруашылық  серіктестігі, акционерлік қоғамы мен  өндірістік кооперативтің құрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары көзделуі мүмкін.

     Құрылтай  шартында тараптар (құрылтайшылар) заңды  тұлға құруға міндеттенеді, оны құру жөніндегі бірлескен қызмет тәртібін, оның меншігіне (шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына) өз мүлкін беру және оның қызметіне қатысу ережелерін белгілейді. Егер Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде немесе заңды тұлғалардың жекелеген түрлері туралы заң актілерінде өзгеше көзделмесе, шартта құрылтайшылар арасында таза табысты бөлудің, заңды тұлға қызметін басқарудың оның құрамынан құрылтайшылардың шығуының шарттары мен тәртібі де белгіленеді және оның жарғысы бекітіледі.

     Құрылтай  шартына құрылтайшылардың келісуі бойынша басқа да ережелер енгізілуі мүмкін.

     Жалғыз  құрылтайшының шешімі заңды тұлғаны  тіркеу жөніндегі іс-әрекетті жүзеге асыратын тұлғаны тағайындау, мүліктерді меншікке беру (шаруашылық жүргізу, оралымды басқару) шарттары туралы шешімді және Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге де шешімдерді қамтуға тиіс.

     Жалғыз  құрылтайшының – заңды тұлғаның шешімін Қазақстан Республикасының  заңдарына не осы заңды тұлғаның жарғысына сәйкес оның сондай шешім  қабылдауға құқығы бар органдары, лауазымды адамдары немесе қызметкерлері қабылдайды.

     Заңды тұлғаның жарғысында, онда оның атауы, тұрғылықты орны, оның органдарын құру тәртібі және олардың құзыреті, оның қызметін қайта құру мен тоқтату ережелері белгіленеді.

     Егер  заңды тұлғаны бір адам құрса, онда оның жарғысында мүлікті құру және кірістерді бөлу тәртібі де белгіленеді.

     Жарғыда заңдарға қайшы келмейтін басқа  да ережелер болуы мүмкін.

     Барлық  мүдделі адамдар заңды тұлғаның жарғысымен танысуға құқылы.

     Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның басқа құрылтай құжаттары болуы мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның құжаттары:

1. мекеме үшін — меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің (меншік иелерінің) заңды тұлға құру туралы шешімі;
2. қор, тұтыну кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам ,қауымдастық (одақ) нысанындағы, өзге де ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлғалар бірлестігі үшін—құрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты;
3. қоғамдық бірлестік, діни бірлестік үшін — жарғы болып табылады ("Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Заңның 21-бабы).

     Коммерциялық  емес ұйымның құрылтай құжаттарының талаптары коммерциялық емес ұйымның өзінің, оның құрылтайшыларының (қатысушыларының) орындауы үшін міндетті.

     Коммерциялық  емес ұйымның құрылтай шарты мен жарғысы арасында қарама-қайшылық болған жағдайда:

1. егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына қатысты болса, құрылтай шартының;
2. егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынасы үшін маңызды болса, жарғының талаптары қолданылуға тиіс.

     Бір адаммен құрылған коммерциялық және коммерциялық емес ұйым тек жарғы негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-тармақшасына сәйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің құрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге тиіс.

     Құрылтай  құжаттарының қатарына құрылтай шарты енгізілген жағдайда Азаматтық кодекстің 41-бабындағы талаптар сақталуы керек, сонымен бірге онда көрсетілген ережелермен шектеліп қалмайтындығы да ескерілген.

     Заңды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар аталған баптың тармағында қамтылған. Жарғының міндетті шартының тізбесінде бірқатар шарттар қамтылған, атап айтқанда: ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен еңбек ұжымы арасындағы өзара қарым-қатынастарды және тағы басқаларды енгізу қажеттігін міндеттейді. Заңды тұлғаның құрылтай шарты мен жарғысы арасында қарама-қайшылық туындаған жағдайда:

1. егер құрылтайшының ішкі қатанастарына қатысты болса, құрылтайшы шарты;
2. егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынастарында маңызы болса, жарғының ережелері қолданылуы тиіс.

     Барлық  мүдделі адамдар жарғымен танысуға құқылы. 

     Заңды тұлғаларды мемлекеттік  тіркеу және қайта  тіркеу

     Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу тәртібі Азаматтық кодекстен басқа, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 17 сәуірде шығарған "Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар Жарлығымен және Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы Ережесімен реттеледі. Заңды тұлға әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Мемлекеттік тіркеу тәртібі заңдарда белгіленеді.

     Мемлекеттік тіркеудің құқықтық маңызына келетін болсақ, тұлға мемлекеттік тіркеуден өткеннен бастап заңды тұлға болып саналады. Заңды тұлғаны тіркеу фактісі заңды тұлғаға заң талабын сақтауды және өзінің құрылтай құжаттарын заңға сәйкестендіруді міндеттейді. Тіркеуден бас тарту тек сот тәртібімен шешіледі. Заңды тұлғаны құрудың тиімсіздігін желеу етіп тіркеуден бас тартуға жол берілмейді.

     Мемлекеттік тіркеу деректері, соның ішінде коммерциялық ұйымдар үшін фирмалық атауы заңды тұлғалардың біріңғай мемлекеттік регистріне енгізіледі.

     Филиалдар мен өкілдіктер заң құжаттарында белгіленген тәртіппен тіркеледі. Филиалдар мен өкілдіктер атаулары өзгерген жағдайда қайта тіркелуге  жатады.