Заңды тұлғаларды құру тәртібінің ерекшеліктері

Мазмұны 
 

Кіріспе    .................................................................................................3 

I Заңды тұлғалар азаматтық құқық субъектілері ретінде ұғымы

1.1  Заңды тұлғалар туралы негізгі түсінік .........................................................5

1.2 Заңды тұлғалардың негізгі түрлері ...............................................................7 
 

II Тарау  Заңды тұлғаларды құру тәртібінің ерекшеліктері

1.   Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және қайта тіркеу .........................9
2.   Заңды тұлғалардың құқықтық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі.......................................................................................................12
3.   Заңды тұлғаның атауы ..................................................................................14

Қорытынды .........................................................................................................26

Қолданған әдебиеттер тізімі .............................................................................28 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе 

     Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірыңғай субъектісі ретінде күрделі құрылым болып есептеледі. Азаматтық құқық ілімінде  заңды тұлғаның, оның ішінде әсіресе мемлекеттік заңды тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құқықтық жағдайы жөнінде бірнеше ілім бар. Олардың авторлары заңды тұлға институтта қандай қоғамдық қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері қаралмақ, мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән-мағнасы неде деген сауалдарға байланысты әртүрлі пікір білдіреді. Азаматтық құқық теориясына көп еңбек еткен көрнекті ғалым профессор С.И.Аскназий  «мемлекеттік ілімнің» авторы. Ол былай деп айтқан: «мемлекеттік заңды тұлғаның артында мемлекеттің өзі тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді өзі ұстайды». Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған «егер олай болса мемлекет өзімен-өзі құқықтық қатынаста болуы керек қой» деген уәж айтады.

     Академик  А.В.Венедиктов «ұжым ілімін» алға тартты. Бұл ғалымның айтуы бойынша мемлекеттік заңды тұлғаның артында екі ұжым тұрады делінген:

1. мемлекет атынан барлық халық;
2. аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен қызметкерлерінің ұжымы.

     Ал, ғалым Д.М.Генкин «әлеуметтік ақиқат»  теориясын ұсынады, яғни онда ол қоғамдағы  тауар айналымы қатынастарының тарихи-экономикалық заңдылығын басшылыққа ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама түрде қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю.К.Толстой «директор ілімін» алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғаның еркін білдіруші — директоры болып табылады.

     Азаматтық құқық тануда О.А.Красавчиковтың «әлеуметтік  байланыстар ілімі», А.А.Пушкиннің  «ұйымдастыру ілімі», Е.А.Сухановтың «мақсатты  мүлік» тәрізді ғылыми тұжырымдары  да айтарлықтай кең тараған. Сөйтіп, заңды тұлғаға «адамдардың қатысы» жөнінде әртүрлі пікірлер айталған және де бұл орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның бірінде бұл адамдар заңды тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісіңде адамдардың әрекеті осы институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісіңде адамдардың әрекеті заңды тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды жүзеге асыруда, мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.

     Кейбір  авторлар бұл белгілерді біріктіруге  тырысып, заңды тұлғаның сыртында оның құқықтары мен міндеттерін «жасырып»  атқарушы тұратындығын дәлелдемек болады

     Бұл мәселе туралы батыс еуропа әдебиеттерінде де әртүрлі теориялық көзқарастар  кездеседі. Мәселен, К.Ф.Савиньи «фикция  теориясының» негізін қалады. К.Ф. Савиньи  көзқарасы бойынша, шын мәніңде  құқық субъектісінің қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, заңды тұлғаның сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті тұрғанын мойындайды. Сондықтан да заң шығарушы заңдық фикцияға жүгінеді, абстракциялық түсінік ретінде құқықтың ойдан шығарған  субъектісін алға тартады. Ал неміс ғалымы Гирке болса, «органикалық теорияның» тұжырымын ұсынып, заңды тұлғаны адам тұлғасымен салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым деп қарайды.

     Заңды тұлға туралы ілімде (теорияда) осындай  әр қилы пікірлер кездесуінің өзі  оның күрделі құқықтық құбылыс екендігін анық дәлелдей түседі.

     Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерінің «құқық субъектілері»  деп немесе «тұлға деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандағы ұғымы  құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық өкілеттілігін алған құқық қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады.

     Тұғаның екі категориясы бар. Құқық субъектілері – ең алдымен адамдар (жеке тұлғалар). Әрбір адам – құқық субъектісі. Бірақ, құқықта  субъектілердің басқа  да категориясының барлығы мәлім. Бұл – ұжымдар, толып жатқан ұйымдар, кәсіпорындар, қоғамдар және тағы басқа да құқық пен міндеттердің иелері болып табылады.

     Жоғарыда  айтылған екі категориялы құқық  субъектілерін (яғни адамдар мен  ұйымдарды) бір-бірінен ажырату үшін заңгерлер бұларды жеке тұлғалар және заңды тұлғалар деп бөледі. Осының ішінде, біз заңды тұлғаларға тоқталайық. Заңды тұлға деп мекемелерді, ұйымдарды, кәсіпорындарды және тағы сол сияқтыларды атайды.

     Заңды тұлға – азаматтық-құқықтық қатынастардың  субъектісі. Дербес мүлкі бар, сол мүлікпен өзінің атынан мүліктік құқықтарға және мүліктік емес өзіндік ие бола алатын және сол мүлікпен міндеттемелерін атқара алатын, сотта, төрелік сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.

     Әр  елде заңды тұлғаның өзіндік түрлері болады: мысалы, Германия құқығында заңды тұлға одаққа және мекемеге бөлінеді, Францияда заңды тұлғалардың негізгі түрлері – серіктестік пен ассоциация, ал Англияда заңды тұлға ең алдымен тұлғалардың басын біріктіретін корпорациялар және дербес түрінде болады. Англия құқығына мекеме деген ұғым мәлім емес, ал ФРГ, Швейцария құқығында мекемеге үлкен мән беріледі, әсіресе сенімгерлік меншік институтын кеңінен  пайдаланады. АҚШ заңды тұлғаларды корпорация мен мекемелерге бөлуді мойындамайды. Мысалы, штаттар мен федералды заңдары заңды тұлғаның құқықтық режимін, әдетте, қоғамдық қызметтің сипатына тәуелді етіп қояды. Заңды тұлғалар онда: а) жария (үкіметтік); ә) кәсіпкерлік емес; б) кәсіпкерлік деп бөлінеді.  
 
 
 
 

1 Заңды тұлғалар азаматтық құқық субъектілері ретінде ұғымы 

1. Заңды тұлғалар туралы негізгі  түсінік

    Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құкықтың дербес субъектісі ретінде қатысу, жеке тұлғаға ғана емес, заңды тұлғаларға да тән. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 33-бабында оған мынадай тұжырым берілген: "Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міңдеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы жазылған мөрі болады".

     Сонымен бірге, ұйымды заңды тұлға деп  тану үшін мынандай белгілер болуы керек: ұйымның  Жарғысында (Ережесінде) оның ұйымдық жағынан біртұтас құрамға ие екендігі; оның қарамағында басқаруға бөлініп берілген немесе өз меншігіне жататын мүлкі болуы; азаматтық-құқықтық келісімдер жасасқанда, сотта құқық қорғауға байланысты өз атынан әрекет етуі; өз міндеттері бойынша дербес мүлкімен жауапкершілігі болуы. Заңды тұлғалардың түрлері олар пайдаланатын меншік түрлеріне қарай мемлекеттік кәсіпорын, мемлекеттік бюджеттегі кәсіпорын, басқа қаражат есебінен қаржыландырылатын және өз алдына сметасы бар мемлекеттік, қоғамдық ұйымдар мен олардың бірлестіктері болып бөлінеді және олар заңды тұлғаларға жатқызылу үшін белгілі талаптар (өзінше балансы бар, өз сметасы және тағы басқалары) қойылады.

     Заңды тұлға деп өз атынан мүліктік құқықтар мен міндеттерді еншілейтін, оның құрамына кіретін тұлғалардан тәуелсіз өзі жауап беретін тұлғаны айтамыз. Заңда жария заңды құқық тұлғасы және жеке заңды

тұлғасы деп бөлінеді. Жария заңды тұлғаның ерекшелігі:

1. алға қойылған мақсаттарының жария түрде сипаты болады;
2. билік өкілеттігі болуы
3. мүшеліктің ерекшелігі

     Жария заңды тұлғаларына: мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөлініс, мемлекеттік мекемелер, сауда  және өнеркәсіп палаталары, мемлекеттік  және қазыналық кәсіпорындар жатады.

     Жеке  заңды тұлғаларға, жеке заңды тұлғаның қалауына орай азаматтық-құқықтық құжаттармен әрекет етуге құрылған ұжымдық құрылымдар жатады.

     Азаматтық құқық ғылымы заңды тұлғаны мынадай белгілері бойынша айқыңдайды:

1. ұйымдасқандық бірлігі;
2. мүліктік оқшаулығы;
3. дербес мүліктік жауапкершілігі;
4. азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы.

     Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп қарайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады. Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не құрылтай шарты арқылы, не тек құрылтай шарты негізінде жүзеге асырады.

     Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, соңдай-ақ құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Заңды тұлға оргаңдарының түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.

     Мүліктік  оқшаулық — заңды тұлғаның экономикалық-құқықтық белгісі болып табылады және оның мүлікке заттық құқығын иеленуін білдіреді. Бұл арада әңгіме оның меншік құқығын, шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару құқығы туралы болып отыр. Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының мөлшері мен мекемедегі смета заңды тұлғаның оқшаулық мүлкін айқындайтын құжаттар.

     Дербес  мүліктік жауапкершілік дегеніміз — ол заңды тұлғаның міңдеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі. Бұл жалпы ереже. Ал, меншік иесі қаржыландыратын мекеме мен қазыналық кәсіпорындар Азаматтық кодекстің 44-бабының 1-тармағының 2-бөлігіне сәйкес өз міндеттемесі бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді, қаражат жеткіліксіз болған жағдайда мекеме мен қазыналық кәсіпорынның міндеттемелері бойынша (қосымша) оның құрылтайшысы жауапты болады.

     Заңды тұлғалардың дербес мүліктік жауапкершілігі заң актілерімен тағайындалуы мүмкін.

     Бұл Азаматтық кодексте былайша қаралған:

1. толық және сенім серіктестіктеріне қатысушылардың тиісті серіктестіктердің міндеттемелері бойынша жауапкершілігі (Азаматтық кодекстің 63-бабының 1-тармағы, 72-бабының 1-тармағы);
2. кооператив міндеттемелері бойынша өндірістік кооператив мүшелерінің жауапкершілігі (Азаматтық кодекстің 96-бабының 3-тармағы);
3. егер заңды тұлғаның банкрот болуын құрылтайшының әрекетін туғызған болса, заңды тұлғаның міндеттемелері бойынша құрылтайшы ның жауапкершілігі (Азаматтық кодекстің 44-бабының 3-тармағы);
4. еншілес шаруашылық мәмілесі бойынша негізгі ұйымның (Азаматтық кодекстің 94-бабының 2-тармағының 2-бөлігі), сондай-ақ негізгі шаруашылық серіктестігінің кінәсінен еншілес шаруашылық серіктестігі банкротқа ұшыраған кезіңдегі жауапкершілігі (Азаматтық кодекстің 94-бабының 2-бөлігінің 3-тармағы);
5. серіктестік міндеттемелері бойынша толықтай салым төлемеген жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушының жауапкершілігі (Азаматтық кодекстің 77-бабының 1-тармағының 2-бөлігі) және тағы басқа жағдайлардағы жауапкершлік¹.

     Заңды тұлғаның азаматтық айналымға өз атынан катынасуы процессуалдық-құқықтық белгісі. Ол оның сотта талапкер және жауапкер болуына, өз атынан шарт жасасуға, бір жақты мәміле жасауына мүмкіндік береді. 

2. Заңды тұлғалардың түрлері