Ќазаќстан Республикасыныѕ 2010 жылдан 2020 жылєа дейінгі кезеѕге арналєан Ќўќыќтыќ саясат тўжырымдамасы

айыпталушылар мен  кїдіктілерге єана емес, сонымен бірге  жјбірленушілерге, кујлерге де ќылмыстыќ  істер бойынша білікті заѕ  кґмегін ўсыну тетігін одан јрі  жетілдіру.  

2.10. Ќылмыстыќ-атќару  саласында мынадай шаралар кешенін  ќабылдау ќажет. 

Ќылмыстыќ јділет саласына азаматтарды тартуды азайту, ќылмыстыќ  ќуєын-сїргін шараларын їнемдеу  маќсатында ќоєамнан оќшаулауєа байланысты емес ќылмыстыќ-ќўќыќтыќ шараларды  неєўрлым кеѕінен ќолдануєа жаєдай жасау ќажет. Бўл ретте заѕнамада  жјне сот тјжірибесінде ќылмыстыќ-ќўќыќтыќ ыќпал ету тїрі мен шараларын  таѕдау еѕ алдымен, оныѕ наќты бір  тўлєаєа ќатысты неєўрлым ыќтимал  тиімділігі туралы деректер есебіне  негізделетін тўжырымдар јзірленуге тиіс.

Сонымен ќатар соттардыѕ  бас бостандыєынан айыруєа балама шараларды неєўрлым белсенді ќолдануы їшін олардыѕ орындалу тиімділігін  арттыру ќажет, ол їшін осындай шаралардыѕ орындалуына жауапты мамандандырылєан органды институционалдыќ дамыту талап  етіледі.

Бас бостандыєынан  айыру ќылмыстыќ жазалау тїрініѕ  јлі де болса негізгі тїрі болып  ќалып отырєанын ескере отырып, жазалау  жаєы басым болып отырєан бас  бостандыєынан айырудыѕ тјрбиелік  жаєын кїшейтетін шараларды ќабылдау ќажет. Атап айтќанда, жазаларды орындауды  даралау принципі негізінде сотталєандарды ўстауды, оларєа тїзеу-тјрбиелік ыќпал  етудіѕ тїрлері мен јдістерін  одан јрі дамыту ќажет.

Бас бостандыєынан  айырылєандарды ќоєамдыќ пайдалы еѕбекке  жјне/немесе оќытуєа, јлеуметке ќосу, оныѕ ішінде есірткіге ќарсы, алкогольге ќарсы мазмўндаєы јлеуметтік баєдарламаларєа  тарту арќылы не јлеуметтік белсенді ќызметтіѕ ґзге тїрлерімен жўмыспен ќамту проблемаларын шешу ґзекті болып табылады.

Ќылмыстыќ-атќару жїйесі мекемелеріндегі тјртіпті саќтауєа ќойылатын жоєары талаптарды саќтаумен  жјне ќамтамасыз етумен ќатар ќылмыстыќ  жазаларды орындау (ґтеу) процесін психологиялыќ-педагогикалыќ  ќамтамасыз ету, ќылмыстыќ-атќару жїйесі персоналыныѕ мјртебесін арттыру жјне оларды јлеуметтік-ќўќыќтыќ ќорєауды ќамтамасыз ету жґніндегі шараларды  кїшейту ќажет.

Бўлармен ќоса, бас  бостандыєынан айыру орындары їшін жеке адамныѕ ќауіпсіздігін ќамтамасыз ету, жазаныѕ осы тїрін ґтеп жатќан адамдардыѕ ќўќыќтары мен заѕды  мїдделерініѕ саќталуы маѕызды болып  табылады. Бўл саладаєы неєўрлым перспективалы  баєыттардыѕ ішінде ўстаудыѕ камералыќ  тјртібіне біртіндеп кґшіру ќажет, бўл ретте сотталєан адам кїндізгі уаќытта мекеме шегінде жїріп-тўру жјне жеке ќарым-ќатынас жасау мїмкіндігіне ие бола отырып, тїнгі уаќытта бґлек  їй-жайєа ќамалады.

Айыптыларды жазалау  жјне олардыѕ жазаларын ґтеу кезеѕіндегі  ќўќыќтары мен заѕды мїдделерініѕ саќталуы жґнінде ќоєам мен мемлекет мїдделері арасындаєы теѕгермені саќтауєа, дамуына баса назар аудару ќажет  болатын ќоєамдыќ баќылаудыѕ белгіленген  тетіктері кґмектеседі.

Бас бостандыєынан  айыру орындарындаєы адамдарєа  медициналыќ ќызмет кґрсетудіѕ, јсіресе  ќылмыстыќ жазасын ґтеп жатќан адамдар  ауруларыныѕ профилактикасы жїйесініѕ  сапасын арттыру да маѕызды болып  табылады.

Бас бостандыєынан  айыру орындарынан босатылєан азаматтарды  толыќќанды ќоєам мїшесі ретінде  јлеуметке ќосу аясындаєы тўтас  мемлекеттік саясатты ќамтамасыз етуге  баєытталєан жїйелі шаралар ќажет.

Жалпы алєанда ќылмыстыќ  жазаларды атќару жїйесін жалпыєа  бірдей халыќаралыќ стандарттарєа  одан јрі жаќындата беру керек.  

3. Ќўќыќ ќорєау  мен сот жїйелерін жјне ќўќыќ  ќорєау институттарын дамытудыѕ  негізгі баєыттары  

3.1. Ќазаќстанныѕ  тјуелсіздігі жылдары ішінде  демократиялыќ жјне ќўќыќтыќ  мемлекеттіѕ сўранысына сай келетін  ќўќыќ ќорєау жїйесі ќалыптасып, тўтас алєанда тиімді жўмыс  істеп келеді.

Сонымен ќатар мемлекеттіѕ  ќўќыќ ќорєау ќызметі одан јрі  дамытуды жјне жетілдіруді талап  етеді. Осыєан байланысты бўл ќызметтегі басты басымдыќ мыналар болуєа тиіс: ќылмысќа ќарсы кїрес, заѕдылыќты жјне ќоєамдыќ ќауіпсіздікті ќамтамасыз ету, азаматтардыѕ ќўќыќтары мен  бостандыєын ќорєау, мемлекеттіѕ  кез келген ќўќыќ бўзушылыќќа  жауап јрекетініѕ бўлтартпаушылыєын  ќамтамасыз ету, ќылмыстарды жылдам јрі толыќ ашу, оларды жасаєан  адамдарды јшкерелеу жјне ќылмыстыќ  жауаптылыќќа тарту, ќўќыќ бўзушылыќтардыѕ  алдын алу, ќылмысќа ќарсы кїресте  азаматтармен ґзара іс-ќимылдар жасасу.

Осы міндеттерді  шешу їшін ќўќыќ тјртібі органдарын ныєайту, олардыѕ жўмыстарыныѕ нысандары  мен јдістерін жетілдіру єана емес, сонымен ќатар кадр саясатыныѕ тўраќтылыєын ќамтамасыз ету, ќўќыќ  ќорєау органдары ќызметкерлерініѕ біліктілігі мен тјртібіне талапты  кїшейту ќажет.

Еліміздіѕ ќўќыќ  ќорєау жїйесініѕ ўйытќысы прокуратура  органдары болып табылады.

Прокуратураныѕ негізгі  функциясы ретінде оныѕ ќадаєалау  ќызметініѕ тиімділігін арттыру  ќажет.

Алдаєы уаќытта  прокуратура органдары ќызметініѕ іс жїргізу негіздері жетілдіруді  ќажет етеді. Осы жўмыс аясында  сотќа дейінгі іс жїргізудегі  прокурордыѕ рґлі мен жауапкершілігін  прокуратура жїзеге асыратын ќылмыстыќ  ќудалау функциясыныѕ ќўрамдас бґлігі ретінде прокуратура органдарыныѕ ќоєамєа елеулі ќауіп пен ќиындыќ  тудыратын ќылмыстар туралы ќылмыстыќ  істерді тексеруі арќылы арттыру  ќажет.

Прокуратура органдарыныѕ ќўќыќ ќорєау ќызметіне ќатысты  їйлестіру функциясыныѕ, оныѕ ішінде осы функцияны тиісті ќўќыќтыќ регламенттеу арќылы оныѕ тиімділігін одан јрі  арттыру керек.

Ішкі істер органдарыныѕ басты міндеттері ќоєамдыќ тјртіпті ќорєау жјне ќоєамдыќ ќауіпсіздікті  ќамтамасыз ету, жеке адамєа, меншікке ќарсы ќылмыстарєа жјне басќа  да жалпы ќылмыстарєа ќарсы кїрес  болып табылады. Азаматтардыѕ ќауіпсіздігі мен тыныштыєы, еліміздегі ќылмыстыѕ  жай-кїйі пен криминогендік жаєдайдыѕ  деѕгейі ішкі істер органдары  ќызметініѕ тиімділігіне байланысты, сондыќтан ішкі істер органдарын жетілдіру процесі ќылмыстыќ  кґріністер мен ќўќыќ бўзушылыќтардыѕ  алдын алуда олардыѕ жылдам јрі  барабар јрекет етуін ќамтамасыз етуге баєытталуєа тиіс.

Ќаржы полициясы  органдары экономикалыќ ќылмысќа жјне сыбайлас жемќорлыќќа ќарсы кїресте  ґздеріне жїктелген міндеттерді  орындай отырып, ґз маќсатын толыќ  кґлемде орындауда.

Сонымен ќатар нарыќтыќ экономика жаєдайында ќаржы полициясы  органдарыныѕ ќазіргі жаєдайларда  їнемі орын алып отырєан экономикалыќ ќылмысќа жјне сыбайлас жемќорлыќќа  пјрменді ќарсы тўру мїмкіндігі болуы  їшін јрќашан жўмыс нысандары  мен јдістерін жетілдіріп отыруы ќажет. Ќаржы полициясы экономикалыќ жјне сыбайлас жемќорлыќ ќўќыќ бўзушылыќтарєа жїйелі негізде ќарсы тўруы ќажет, сыбайлас жемќорлыќтыѕ туындауына ыќпал  ететін себептер мен жаєдайларын  аныќтап, жоюы керек. Ќаржы полициясы  органдарыныѕ негізгі міндеттерініѕ  бірі бизнес ќауіпсіздігін ќамтамасыз ету, оныѕ ќызметіне негізсіз араласуды  болдырмау болып табылады.

Ќўќыќ ќорєау органдарында неєўрлым тиімді ўйымдастырушылыќ-басќарушылыќ тетіктерді орныќтыру жјне тиісті функцияларды тиімді бґлу маќсатында олардыѕ ќўрылымы мен функцияларын оѕтайландыру ќажет, осы орайда ќўќыќ ќорєау органдарын оларєа тиесілі емес функциялардан  босату мјселесі јлі де ґзекті болып  отыр. Бўл ретте ќўќыќ ќорєау органдарында јкімшілік реформа жїргізу кезінде  ќолданылатын шаралар олардыѕ ќўќыќ  ќорєау јлеуетін тґмендетуге, ќылмысќа ќарсы іс-јрекеттеріндегі мїмкіндіктерініѕ јлсіреуіне јкеп соќтырмас їшін олардыѕ  ќызметініѕ ґзгешеліктері мен ерекшеліктерін ескеру ќажет.

Ќўќыќ ќорєау органдарыныѕ ќызметкерлері їшін бірыѕєай ќўќыќтыќ стандарттар мен ќызмет ґткеру нормалары, оныѕ ішінде мемлекеттік јкімшілік  ќызметшілердіѕ санаттарына ќойылатын  біліктілік талаптарына ўќсас арнайы біліктілік талаптары, ќўќыќ ќорєау органдарына ќызметке ќабылдаудыѕ  конкурстыќ тјртібі ќажет.

Сонымен бір мезгілде осы органдардыѕ алдына ќойылєан негізгі міндеттер мен функцияларды тікелей орындайтын јскери ќызметшілер  мен ќўќыќ ќорєау органдарыныѕ ќызметкерлерінде јскери жјне арнайы атаќтарды саќтай отырып, ќўќыќ ќорєау органдарын ќарусыздандырудыѕ  белгілі бір желісін кезеѕ-кезеѕімен  жїргізу керек.

Ќўќыќ ќорєау органдарыныѕ тиімді ќызметін ќамтамасыз ету маќсатында олардыѕ ќызметін сандыќ кґрсеткіштер бойынша єана емес, сонымен ќатар  сапалыќ параметрлері бойынша да баєалаудыѕ ґлшемдерін наќты айќындау ќажет.

Тергеу аппараты ќызметініѕ тиімділігін арттыру  жјне оларды ўйымдастыруды жаќсарту їшін їнемі жўмыс істеу керек, оныѕ ішінде тергеушініѕ іс жїргізу  мјртебесін арттыруєа баєытталєан  шаралар ќабылдау ќажет.

Учаскелік полиция  инспекторларына ґкілеттіктер беру жјне халыќтыѕ пікірі толыєыраќ ескерілетін  аттестациялау тјртібі де жетілдіруді  ќажет етеді.

Ўлттыќ ќауіпсіздікті  ќамтамасыз етуге, оныѕ ішінде терроризмніѕ, нјсілдік жјне діни экстремизмніѕ таралуыныѕ, заѕсыз кґші-ќонныѕ, нашаќорлыќ пен  есірткі бизнесініѕ, адам саудасыныѕ, компьютерлік ќылмыстардыѕ, атыс ќаруын заѕсыз жасау мен оныѕ айналымыныѕ, сыбайлас жемќорлыќ сипаттаєы, сондай-аќ аќша жылыстату саласына жататын  халыќаралыќ ќылмыстардыѕ алдын  алуєа жјне болдырмауєа баєытталєан  ќўќыќтыќ нормаларды уаќтылы енгізу жјне дўрыс ќолдану жґніндегі  жўмыстарды да жалєастыру керек.

Ќўќыќтыѕ маѕызды  міндеті - бўл аќпаратты ќорєаудыѕ  ўлттыќ жїйесініѕ негіздерін, осы  саладаєы негізгі ќауіп-ќатерлерді, аќпараттыќ ќауіпсіздік саласындаєы  біртўтас мемлекеттік саясаттыѕ  іске асырылу тетіктерін айќындау.  

3.2. Ќазаќстанныѕ  сот жїйесі тўтас алєанда азаматтардыѕ  ќўќыќтары мен бостандыєыныѕ,  ўйымдар мен мемлекеттіѕ заѕмен  ќорєалатын мїдделерініѕ сотта  тиімді ќорєалуын ќамтамасыз  етудіѕ ќажеттіліктеріне сай  келеді.

Сот-ќўќыќ жїйесін  дамыту сабаќтастыќ жјне кезеѕділік негізінде жїзеге асырылады жјне мынадай баєыттарды кґздейді.

Оны дамытудыѕ негізгі  арќауы соттар мен судьяларды мамандандыру, оныѕ ішінде ювеналдыќ соттарды дамыту, ќылмыстыќ істерді ќарайтын мамандандырылєан соттар ќўру болып табылады, келешекте  салыќ жјне басќа да мамандандырылєан соттар ќўрылуы мїмкін. Бўл ретте  ювеналдыќ соттар елімізде ќўрылатын  ювеналдыќ јділет жїйесініѕ орталыќ  буыны болуы тиіс.

Алдаєы уаќытта  ќазіргі јкімшілік соттар базасында  јкімшілік ќўќыќ бўзушылыќтар туралы істерді жалпы ќўзырлы соттардыѕ  ведомстволыќ баєынысына беретін, жариялы-ќўќыќтыќ дауларды ќарайтын јкімшілік јділет жїйесін ќўру ќажет.

Сот жїйесініѕ жетілдіру  нјтижесінде тїрлі сот инстанциялары  функцияларыныѕ ќосарлануы жойылуєа тиіс.

Сот жїйесініѕ даму перспективасы сотќа дейінгі  іс жїргізудегі сот баќылауыныѕ  шегін кезеѕ-кезеѕімен кеѕейту  мїмкіндігімен де байланысты болмаќ.

Аралыќ жјне тґрелік  соттар жїйелері дамитын болады.

Ќоєам сот билігініѕ  ќызметін толыќ, объективті жјне бейтарап жария етілуіне мїдделі. Осы маќсатта халыќтыѕ сот ќызметі туралы аќпаратќа  барынша ќол жеткізуін ўсыну  арќылы сот жїйесініѕ ашыќтыєы мен  айќындылыєы деѕгейін арттыру ќажет.

Сот аќпараттарын тіркеудіѕ  заманєа сай ќўралдарын енгізу сот  ісінде бјсекелестік принципін іске асыруєа ыќпал етеді. Сот жїйесін  жоспарлы тїрде аќпараттандыру сот  тґрелігін іске асыру процесінде жедел аќпараттыќ-ќўќыќтыќ ќолдауды ќамтамасыз етуге, істерді ќарау  мерзімдерін ќысќартуєа, сот шешімініѕ  орындалу тиімділігін арттыруєа  мїмкіндік береді.

Сот кадрларын іріктеу  тјртібін одан јрі жетілдіру жґніндегі  шаралар ќажет, бўл ретте судьялардыѕ  кјсібилігі мен биік адамгершілік ќасиеттері - сапалы судьялар корпусын ќалыптастырудыѕ  негізі болып табылатындыќтан, судьяєа  їміткерлерге ќойылатын біліктілік талаптарын ќатаѕдату мјселесі ґзекті болып табылады. Сот ќауымдастыєыныѕ  ґз тарапынан да судьялардыѕ Судья  јдебі кодексініѕ талаптарын саќтауына  ќатаѕ баќылау, жол берілген барлыќ жґнсіздіктерге барабар јрі шўєыл  јрекет етуі ќажет.

Судья тјуелсіздігі кепілдіктерін орныќтыру їшін соттарды ќаржыландыру жјне судьяларды тўрєын їймен ќамтамасыз ету "сот тґрелігін  толыќ јрі тјуелсіз жїзеге асыру  мїмкіндігін ќамтамасыз етуге тиіс" дейтін Конституция талаптарыныѕ толыќќанды іске асырылуы маѕызды мјселе болып  ќала беруде, бўл мемлекеттіѕ ќаржылыќ мїмкіндіктерін ескере отырып, судьялардыѕ  јлеуметтік ќорєалуы жјне соттардыѕ  материалдыќ-техникалыќ ќамтамасыз етілуі деѕгейін кезеѕ-кезеѕмен кґтеруді кґздейді.

Сонымен ќатар сот  тґрелігін іске асыруєа араласќаны їшін, сотќа ќўрмет кґрсетпегені їшін кінјлі адамдар заѕда белгіленген  жауапќа тартылуєа тиіс.

Сот ісін жїргізудіѕ аяќтау сатысы сот актілерін орындау  болып табылады, сондыќтан олардыѕ  мїлтіксіз орындалуын ќамтамасыз ететін шаралар ќабылдануы ќажет. Осыєан байланысты мемлекеттік сот орындаушыларымен ќатар жеке сот орындаушыларыныѕ институтын енгізу - сот ісін жїргізудіѕ тиімділігін арттырудыѕ маѕызды  шарасы. Сот шешімдерін орындаудыѕ аралас моделі шеѕберінде мемлекеттік  сот орындаушылары мемлекеттіѕ  кірісіне ґндіріп алу, сондай-аќ мемлекеттен  ґндіріп алу туралы ќўжаттарды мјжбїрлеп  орындату ќўќыєына ие болуєа тиіс.