Ќазаќстан Республикасыныѕ 2010 жылдан 2020 жылєа дейінгі кезеѕге арналєан Ќўќыќтыќ саясат тўжырымдамасы

Мемлекеттіѕ кешенді, кґпсалалы сипаттаєы јлеуметтік-ќўќыќтыќ саясаты јлеуметтік маѕызы бар проблемалардыѕ кеѕ ауќымын шешуге баєытталєан. Оєан, атап айтќанда, білім беру жјне денсаулыќ саќтауды, халыќты жўмыспен ќамтамасыз ету мен јлеуметтік ќорєауды, ќоршаєан ортаны ќорєауды жјне тґтенше  жаєдайларєа жол бермеуді ќўќыќтыќ реттеу жатады.

Нарыќтыќ экономика  жаєдайында еѕбек нарыєыныѕ жјне халыќтыѕ жўмыспен ќамту проблемаларыныѕ  болуы еѕбектіѕ ќўќыќтыќ ќатынастарыныѕ ґзекті мјселесі болып табылады. Осыєан байланысты еѕбек заѕнамасын жїйелі талдау негізінде оныѕ ќолданылу  практикасын жїйелі талдау јрі осы  саладаєы халыќаралыќ тјжірибені ескеру ќажет.

Бўл ретте еѕбек  ќызметініѕ жјне еѕбеккерлердіѕ еѕбек  жаєдайыныѕ сипатына байланысты еѕбек  жјне јлеуметтік заѕнаманы одан јрі  саралау мјселелері, сондай-аќ јлеуметтік јріптестіктіѕ ќўралдары мен  ќолдану саласын кеѕейту мјселелері пысыќтауды талап етеді.

Јлеуметтік саладаєы заѕнама мемлекеттіѕ јлеуметтік саясаты басымдыќтарыныѕ серпінін, мемлекет беретін јлеуметтік игіліктердіѕ тізбесі мен негіздерін кеѕейту, јлеуметтік ќамтамасыз етуге баєытталєан  ќаржы кґздерін айќындауда азаматтардыѕ ќатысуыныѕ жаѕа нысанын жасауды  есепке ала отырып, ўшќыр болуы  тиіс. Јлеуметтік ќорєау мен јлеуметтік ќамтамасыз ету деѕгейі осы саладаєы іркіліссіз норма тїзушілік процесін кґздейтін мемлекеттіѕ ќаржылыќ мїмкіндігініѕ ґсуіне байланысты жїйелі тїзетілетін болады.

Јлеуметтік заѕнаманы  дамытудыѕ перспектикалыќ баєыттарыныѕ бірі: зейнетаќы активтерін орналастыру  кезінде ќолда бар ќаржы ќўралдарын пайдалану жјне жаѕаларын жасау; азаматтардыѕ жекелеген санаттарын, оныѕ ішінде јлеуметтік тґлемдер кїн  кґрудіѕ жалєыз кґзі болып табылатын  адамдар їшін јлеуметтік ќорєаудыѕ  жїйесін жетілдіру болып табылады.

Бірќатар ґѕірлерде  экологиялыќ ќиын жаєдай орын алєан  біздіѕ ел їшін еѕ ґзекті мјселе табиєат  ќорєау заѕнамасын, оныѕ ішінде халыќаралыќ  міндеттемелер мен стандарттарєа  оны їйлестіру тўрєысында одан јрі  жетілдіру мен дамыту болып табылады.

Табиєатты ќорєау ќызметініѕ тиімділігін арттыру маќсатында табиєи ресурстарды пайдалану жјне оларды ќорєауды ќўќыќтыќ реттеу тетіктерініѕ наќты аражігін ажырату керек.

Табиєатты ќорєау заѕнамасы  табиєатты тиімді пайдалануды жјне экологиялыќ нормативтерді саќтауды, экологиялыќ таза ґндірістерді дамыту мен азаматтардыѕ ќауіпсіз жїріп-тўруын дамытуды ынталандыруєа тиіс.

Табиєи жјне техногендік  сипаттаєы тґтенше жаєдайлар, азаматтыќ  ќорєаныс, ґрт жјне ґнеркјсіп ќауіпсіздігі саласындаєы ќатынастарды реттейтін  нормативтік актілерді жетілдіруді  жјне топтастыруды талап етеді, бўл  сол ќоєамдыќ ќатынастардыѕ осы  салаларда ќўќыќтыќ реттелу сапасы мен деѕгейін арттыруєа мїмкіндік  береді.  

2.7. Азаматтыќ-іс жїргізу  ќўќыєы сот тґрелігініѕ ќолжетімділігін,  азаматтыќ сот ісін жїргізуге  ќатысушылардыѕ ќўќыќтарын барынша  іске асыруды ќамтамасыз етуге,  жеке адамныѕ бўзылєан ќўќыќтары  мен бостандыќтарын, ќоєам жјне  мемлекет мїдделерін уаќтылы  ќорєау жјне ќалпына келтіруге  арналєан.

Осы маќсатта азаматтыќ  іс жїргізуді жетілдіру жґніндегі  шаралар:

1) азаматтарєа сот  ќорєауында ґз ќўќыќтарын неєўрлым  толыќ жїзеге асыруды ќамтамасыз  етуге мїмкіндік беретін сот  тґрелігін ќамтамасыз етудіѕ  жолдары мен тјсілдерін айќындауєа;

2) јділдік, бейтараптыќ  принциптерін нормативтік ќўќыќтыќ  орныќтыруєа, жарыспалылыќ принциптерініѕ  ќолданысын ўлєайтуєа, сондай-аќ  азаматтыќ істер бойынша сотта  істі ќараудыѕ їзіліссіз принципін  ќалыптастыруєа;

3) соттылыќты айќындаудыѕ  айрыќша субъектілік принципінен  субъектілік-пјндік принципіне ґтудіѕ  негізінде, яєни сот ісі ауќымына  тартылєан субъектілердіѕ санаттарын  ескере отырып, мамандандырылєан  соттар істерініѕ соттылыєын  жјне ќўќыќтыќ ќатынастыѕ сипатына  ќарай айќындау;

4) азаматтыќ сот  ісініѕ жеѕілдетілген тјртібініѕ  саласын, оныѕ ішінде бўйрыќ  ґндірісін ќолдану саласын кеѕейту  жолымен, сондай-аќ мамандандырылєан  соттарєа соттылыєы тиесілі істер  бойынша сот ісін жеѕілдету  арќылы одан јрі кеѕейтуге; 

5) азаматтыќ істерді  жедел ќарап шешуді ќамтамасыз  ету маќсатында сот талќылауына  істерді дайындау сатысын оѕтайландыруєа;

6) істі тїпкілікті  шешуді жеѕілдету мен сот актілеріне  шаєымдану ќўќыќтарын іске асыруды  ќамтамасыз ету маќсатында соттыѕ  іс бойынша жаѕа шешім ќабылдау (істі мјні бойынша ќайта ќарау)  жґніндегі жїгіну сатысындаєы  ґкілеттіктерін іске асыру мїмкіндіктерін  кеѕейтуге; 

7) азаматтыќ істер  бойынша сот ісін жїргізудіѕ  басы артыќ кґріністерін, оныѕ  ішінде сот шешімініѕ тїрлері,  ќўрылымы мен мазмўнына ќатысты  алып тастауєа;

8) жеке-ќўќыќтыќ жанжалдар  тараптары арасындаєы бітімге  ќол жеткізудіѕ сот тјртібімен, сондай-аќ соттан тыс тјртіптегі  жолдары мен тјсілдерін, оныѕ  ішінде істі сот талќылауына  дайындаєан кезде келіспеушілік  рјсімдері шараларын пайдалану  мїмкіндігін талќылаудыѕ міндеттілігін  бекітуге, сондай-аќ азаматтыќ ќўќыќтарды  ќорєаудыѕ соттан тыс нысандарын  дамытуєа баєытталуы мїмкін.  

2.8. Мемлекеттіѕ ќўќыќтыќ  саясатыныѕ маѕызды буыны ќылмыстыќ  саясат болып табылады, оны жетілдіру  ќылмыстыќ, ќылмыстыќ іс жїргізу  жјне ќылмыстыќ-атќару ќўќыєын,  сондай-аќ ќўќыќта ќолдануды кешенді,  ґзара байланыста тїзету арќылы  жїзеге асырылады. 

Ќылмыстыќ ќўќыќтыѕ ќазіргі жай-кїйін баєалай отырып, тўтас алєанда оны серпінді дамыту ќамтамасыз етілді деуге болады. Ќолданыстаєы Ќылмыстыќ кодекс - ќылмысќа ќарсы  кїрестіѕ, адамныѕ ќўќыќтары мен  бостандыќтарыныѕ, мемлекет пен ќоєамныѕ мїдделерін ќылмыстыќ-ќўќыќтыќ ќорєаудыѕ  жеткілікті пјрменді ќўралы.

Ќылмыстыќ ќўќыќты  одан јрі дамыту, бўрынєыдай ќылмыстыќ  саясаттыѕ ќос векторлыєын ескере отырып жїргізілуге тиіс. Ізгілендіру - еѕ бастысы, алєаш рет ауыр емес жјне ауырлыєы орташа ќылмыстар жасаєан  адамдарєа, сондай-аќ халыќтыѕ јлеуметтік јлсіз топтары - жїкті жјне асырауында кјмелетке толмаєан балалары бар  жалєызбасты јйелдерге, кјмелетке  толмаєандарєа, жасы ўлєайєан адамдарєа  ќатысты болуєа тиіс. Сонымен ќатар  ауыр жјне аса ауыр ќылмыстар жасауєа  кінјлі, ќылмыстыќ ќуєындаудан жасырынып  жїрген адамдарєа ќатысты, сондай-аќ ќылмыстар кјнігілігі кезінде ќатал  ќылмыстыќ саясатты алдаєы уаќытта  да жїргізу ќажет.

Ќылмыстыќ ќўќыќты  дамытудыѕ маѕызды баєыты, еѕ алдымен  аса ќоєамдыќ ќауіп тудырмайтын  адамдарєа (абайсызда ќылмыс жасаєан  кјмелеттік жасќа толмаєан адамдар, ґзге де адамдарєа - жазаны жеѕілдететін мјн-жайлар) ќатысты ќылмыстыќ жазалаудан босатудыѕ шарттарын кеѕейту  арќылы ќылмыстыќ ќуєын-сїргінді ќолдану  аясын кезеѕ-кезеѕмен ќысќарту мїмкіндігін  айќындау болып табылады.

Ќылмыстыќ заѕды  Ќазаќстан Республикасы ратификациялаєан халыќаралыќ шарттармен сјйкес келтіру  маѕызды болып табылады. Бўл арада, атап айтќанда, сґз ќылмыстыќ сипаттан арылту єана емес, керісінше кейбір ќўќыќ бўзушылыќтардыѕ жекелеген  тїрлеріне ќылмыстыќ сипат беру, сондай-аќ ќылмыстардыѕ кейбір санаттары  їшін, атап айтќанда экологиялыќ, экономикалыќ жјне сыбайластыќ ќылмыстары їшін заѕды  тўлєалардыѕ ќылмыстыќ жауаптылыєын енгізу туралы болып отыр.

Осылайша, мемлекеттіѕ  ќылмыстыќ саясаты:

аса ќоєамдыќ ќауіп  туєызбайтын ќўќыќ бўзушылыќтарды јкімшілік ќўќыќ бўзушылыќ санатына ауыстыра отырып жјне оны жасаєаны їшін јкімшілік жауаптылыќты кїшейте  отырып, ќылмыстыќ сипаттан арылтуєа, сондай-аќ жекелеген ќылмыстардыѕ ауырлыќ  дјрежесін жазаны жеѕілдету арќылы (депенализация) ќайта баєалауєа;

кјмелеттік жасќа  толмаєандарєа, олардыѕ ќўќыќтары  мен заѕды мїдделеріне ќауіп  тґндіретін ќылмыстарєа, ўйымдасќан ќылмыстыќ  топ немесе ќылмыстыќ ќауымдастыќ  ќўрамында ќылмыс жасаєаны, ќылмыстар  кјнігілігі кезінде ќылмыстыќ жауаптылыќты байланысты кїшейтуге;

бас бостандыєынан  айырумен байланысты емес ќылмыстыќ  жазалауды ќолдану саласын кеѕейтуге, оныѕ ішінде бас бостандыєынан айыру  тїріндегі жазалауларды жекелеген  санкциялардан алып тастауєа не бас  бостандыєынан айырудыѕ ўзаќ мерзімін азайтуєа;

айыппўл салуды ќылмыстыќ  жазалаудыѕ тиімді тїрі ретінде айќындауєа жјне оныѕ ќолдануды кеѕейту мїмкіндігіне;

санкциялардаєы жазалаулардыѕ  Ќылмыстыќ кодекстіѕ баптарында ауырлыєы бір санаттаєы ќылмыстарєа  парапарлыєын жјне олардыѕ јділ жазалау  ќаєидатына сјйкестігін белгілеуге;

ќылмыстыќ жазалаудыѕ баламасы мемлекеттік мјжбїрлеу  шараларын енгізуге;

ґлім жазасын ќолдану  аясын кезеѕ-кезеѕмен тарылту баєытын  жалєастыруєа;

ќылмыстыќ жауаптылыќтан  босату, жазасын ґтеу, жазасын ґтеуден  шартты тїрде мерзімінен бўрын босату институттарын жетілдіруге баєытталуєа  тиіс.

Ќылмыстыќ ќўќыќты  одан јрі жетілдіру адамныѕ конституциялыќ ќўќыќтары мен бостандыќтарын шектейтін  заѕдардыѕ сапасын арттыруєа  байланысты, ол заѕ тўрєысынан дјл  јрі оныѕ салдарларыныѕ болжамды болуы талаптарына сјйкес келуі  тиіс, яєни оныѕ нормалары жеткілікті дјрежеде наќты тўжырымдалуы жјне ќўќыќтыќ іс-јрекетті ќўќыќќа ќайшы іс-јрекеттен  айыруєа мїмкіндік беретін ўєымды ґлшемдерге негізделген болуы тиіс, бўл ретте заѕ ќаєидаларын  ґз бетінше тїсіндіру мїмкіндігін  болдырмау ќажет.  

2.9. Ќылмыстыќ сот  ісініѕ оѕтайлы моделі жасалмайынша  мемлекеттіѕ ќылмыстыќ саясаты  тиімді болмаќ емес. Сондыќтан  ќылмыстыќ-іс жїргізу ќўќыєын  дамыту перспективалары туралы  айтќанда, Республиканыѕ ќолданыстаєы  Ќылмыстыќ-іс жїргізу кодексі  негізінен ќылмыстыќ јділет жїйесін  ќазіргі уаќыттаєы демократиялыќ,  ќўќыќтыќ мемлекеттіѕ сипаттарына  сјйкес келтіргенін атап ґткен  жґн. Заѕ шыєарушыныѕ басты  маќсаты тікелей ќолданылатын, заѕдардыѕ  мјнін, мазмўнын жјне ќолданылуын  айќындайтын жјне јділ сотпен  ќамтамасыз ететін, адам мен азаматтыѕ  ќўќыќтары мен бостандыќтары  туралы конституциялыќ нормаларды  тануєа негізделген ќылмыстыќ  іс жїргізу заѕын ќалыптастыру  болатын. 

Сол себепті ќылмыстыќ-іс жїргізу ќўќыєын дамытудыѕ басымдыєы  ќылмыстыќ сот ісініѕ адамныѕ  ќўќыќтары мен бостандыќтарын ќорєауєа баєытталєан негізін ќалаушы  ќаєидаттарын дјйекті тїрде одан јрі іске асыру болып ќала бермек.

Бўл їшін ќылмыстарды, жылдам јрі толыќ ашу, ќылмыс жасаєан  адамдарды јшкерелеу жјне ќылмыстыќ  жауаптылыќќа тарту, јділ сот талќылауы  жјне ќылмыстыќ заѕды тиісінше ќолдану  маќсатында ќылмыстыќ іс жїргізу  заѕнамасын жјне жедел-іздестіру ќызметі  туралы заѕнаманы тиімді ќолдануды  кґздейтін оѕтайлы ќўќыќтыќ тетіктерді јзірлеу талап етіледі.

Ќылмыстыќ істер  бойынша іс жїргізудіѕ заѕмен белгіленген  тјртібі - негізсіз айыптау мен соттаудан, адам мен азаматтыѕ ќўќыќтары  мен бостандыќтарын заѕсыз шектеулерден мїлтіксіз ќорєауды ќамтамасыз етуге, кінјсіз адамды заѕсыз айыптаєан  немесе соттаєан жаєдайда оны тез  арада жјне толыєымен оѕалтуєа, сондай-аќ заѕдылыќ пен ќўќыќ тјртібініѕ ныєаюына, ќылмыстыѕ алдын алуєа, ќўќыќќа  ќўрметпен ќарауды ќалыптастыруєа ыќпал етуге тиіс.

Жедел-іздестіру  ќызметін жїзеге асырєан кезде заѕдылыќты, азаматтардыѕ ќўќыќтары мен бостандыќтарын мїлтіксіз саќталуы маѕызды міндет болып табылады. Бўл ретте азаматтардыѕ ќўќыќтары мен бостандыќтарына  кепілдік беретін жїйені кїшейту, адамныѕ  жеке ґміріне ќол сўќпауды, жедел  іздестіру ќызметініѕ ќўралдары  мен јдістерін заѕсыз пайдаланєаны їшін жауаптылыќты ќамтамасыз ету ќажет.

Ќылмыстыќ процесте айыптаушы мен ќорєаушы тараптарыныѕ бјсекелестігі принципін одан јрі  дамыту жґнінде шаралар ќабылдануы керек.

Осылайша, ќылмыстыќ  іс жїргізу ќўќыєын жетілдірудіѕ негізгі баєыттары мыналарды  ќамтиды:

ќылмыстыќ процесті жеѕілдету жјне оныѕ тиімділігін  арттыру, оныѕ ішінде сотќа дейінгі  іс жїргізу тјртібін оѕайлату;

тергеуге дейінгі  тексерудіѕ шегін айќындай отырып, оны заѕнамалыќ регламенттеу;

ќамауєа алуєа балама бўлтартпау шараларын, оныѕ ішінде кепілді  ќолдануды кеѕейту їшін жаєдай жасау;

тараптардыѕ келісуіне  жјне келтірілген зиянныѕ ґтелуіне негізделген сот тґрелігін ќалпына  келтірудіѕ жаѕа институттарын бірте-бірте  енгізу;

сотта олар бойынша  ќылмыстыќ ќудалау жјне айыптау  жеке, сондай-аќ жеке-жариялы тјртіппен  жїзеге асырылатын ќылмыстыќ істер  санаттарын кеѕейту мїмкіндігі;

алќабилердіѕ ќатысуымен сот ќарайтын ќылмыстыќ істер  санаттарын біртіндеп кеѕейту;