Ќазаќстан Республикасыныѕ 2010 жылдан 2020 жылєа дейінгі кезеѕге арналєан Ќўќыќтыќ саясат тўжырымдамасы

Ќазаќстан Республикасыныѕ 2010 жылдан 2020 жылєа дейінгі 

кезеѕге арналєан Ќўќыќтыќ саясат тўжырымдамасы  

1. Кіріспе  

2002 жылы ќабылданєан  Ќазаќстан Республикасыныѕ Ќўќыќтыќ  саясат тўжырымдамасы елдіѕ 2010 жылєа дейінгі кезеѕге арналєан  ќўќыќтыќ жїйесі дамуыныѕ негізгі  баєыттарын айќындады. Ґткен жылдары  мемлекеттік жјне ќоєамдыќ институттардыѕ  ќарыштап дамуына ыќпал ететін, Ќазаќстанныѕ орныќты јлеуметтік-экономикалыќ  дамуын ќамтамасыз ететін бір  ќатар аса маѕызды заѕнамалыќ  актілер ќабылданды.

Тўжырымдаманы іске асырудыѕ басты ќорытындылары ўлттыќ заѕнаманыѕ негізгі салаларыныѕ (конституциялыќ, јкімшілік, азаматтыќ, банктік, салыќ, ќаржы, кеден, экологиялыќ, ќылмыстыќ, ќылмыстыќ-іс жїргізу, ќылмыстыќ-атќарушылыќ  заѕнама) айтарлыќтай жаѕаруы болды.

Жаѕа кодификациялыќ актілер: 2003 жылы - Орман, Жер, Кеден, Су кодекстері; 2007 жылы - Еѕбек, Экологиялыќ  кодекстер; 2008 жылы - Бюджет, Салыќ кодекстері јзірленіп, ќабылданды.

Мемлекет норма  тїзушілік процесін жаѕа сапалы деѕгейге кґтеруге мїмкіндік беретін, олардыѕ  ќатарында: заѕ жобалары ќызметін перспективті жоспарлау; нормативтік ќўќыќтыќ актілер  жобаларына єылыми (ќўќыќтыќ, сыбайлас, жемќорлыќќа ќарсы, криминологиялыќ  жјне басќалар) сараптамалар енгізу, ќабылданатын заѕдарды толыќ ќаржылыќ ќамтамасыз ету процестері бар, шаралар ќабылдады.

Сонымен ќатар, јлемдік  экономика мен саясатта болып  жатќан іргелі ґзгерістер, жаћандану  процестері, сондай-аќ елдіѕ ішкі даму серпіні ќол жеткізілгенмен шектелтіп  ќоймайды. Ўлттыќ ќўќыќтыѕ уаќыттыѕ жаѕа талабына сјйкестігін ќамтамасыз ету  маќсатында мемлекеттіѕ норма тїзушілік  жјне ќўќыќ ќолдану практикасын  одан јрі жетілдіру ќажет.

21-єасырдыѕ бірінші  он жылдыєы Ќазаќстанда конституциялыќ  ќўрылыстыѕ жаѕа кезеѕімен атап  ґтілді. 2007 жылєы 21 мамырда "Ќазаќстан  Республикасыныѕ Конституциясына  ґзгерістер мен толыќтырулар  енгізу туралы" Заѕ ќабылданып, онда ел їшін ќаєидаттыќ маѕызды  жаѕалыќтар жарияланды. Бўл ретте  уаќыт тезінен ґткен мемлекеттік  ќўрылыстыѕ ќазаќстандыќ їлгісініѕ  ґлшемдері негізінен саќталды.

Конституциялыќ реформа  барысында осы їлгі аясында Парламент  палаталарыныѕ рґлі мен ыќпалын  арттырєан билік ќатынастарыныѕ жїйесі жаѕєыртылды, олар бїгінде мемлекеттегі істіѕ жай-кїйіне бўрынєыдан да їлкен  жауапкершілік алады.

Азаматтыќ ќоєам  институттарыныѕ жан-жаќты дамуы, мемлекет пен ќоєам ќатынастарыныѕ їйлесімділігі баєдарыныѕ нјтижесінде  мемлекеттік жјне ќоєамдыќ институттардыѕ неєўрлым белсенді ґзара іс-ќимылына конституциялыќ тыйымдар мен шектеулер  алып тасталды, бїгінде біздіѕ елдіѕ  ішкі жаєдайы мен ќажеттіліктеріне толыќтай сай келетін жергілікті ґзін-ґзі басќару жїйесі жаѕартылды.

Сот тґрелігін іске асыру кезінде соттардыѕ тјуелсіздігін  ныєайтуєа баєытталєан сот-ќўќыќтыќ реформаныѕ жаѕа кезеѕіне конституциялыќ деѕгейде ќарќын берілді. Ґлім жазасын  ќолдану аясы ќысќартылып, адамдардыѕ ґлімімен ўштасатын террористік  ќылмыстармен жјне соєыс уаќытында  жасалєан аса ауыр ќылмыстармен єана шектелді, бўл Ќазаќстан жаєдайында ґлім жазасыныѕ іс жїзінде жойылєанын білдіреді. Соттыѕ ќамауєа алуєа  санкция беруі енгізілді, прокуратура  мен соттыѕ тергеу жїргізу мїмкіндігіне конституциялыќ тыйым алып тасталды.

Жїргізілген реформа  осылайша мемлекет пен ќоєам институттарын  одан јрі демократияландыруєа баєытталєан. Конституцияда танылєан осы жїйелі шешімдердіѕ барлыєы Ќазаќстан  Республикасыныѕ аєымдаєы заѕнамасында одан јрі іске асуєа тиіс.

Норма тїзушілік  ќызметтіѕ тиімділігін арттыру  маќсатында ќолданыстаєы заѕнаманы  жїйелеу, заѕнама салалары бґлігінде  одан јрі топтастыру; оны ескірген жјне ќайталама нормалардан арылту, ќўќыќтыќ реттеудегі олќылыќтардыѕ  орнын толыќтыру, ќолданыстаєы ќўќыќтаєы  ішкі ќайшылыќтарды жою; заѕдардаєы сілтеме нормаларды азайту жјне Конституцияєа  сјйкес заѕнамалыќ актілер ќабылдана  алатын мјселелер тобы шеѕберінде тікелей  ќолданылатын заѕдарды ќабылдау практикасын  кеѕейту жґніндегі жўмысты жалєастыру ќажет.

Ќўќыќ шыєармашылыєы  ќызметін ќўќыќ салаларыныѕ жјне ќўќыќтыќ жїйеніѕ даму їрдістеріне  ўдайы мониторингке, нормативтік  ќўќыќтыќ актілерді ќолдану практикасын  талдауєа негізделетін болжамды-талдаулы ќамтамасыз етуге ерекше кґѕіл бґлу керек.

Бўл реттеу мазмўны  мен јдістері бойынша норма тїзушілік  жјне ќўќыќ ќолдану ќызметініѕ јрбір  актініѕ - оны јзірлеу, ќабылдау, ќолдану, ґзгерістер мен толыќтырулар енгізу, кїші жойылды деп тану не жаѕа акт  јзірлеу жґніндегі барлыќ кезеѕін  айќын кґрсететін ќазіргі заманєы  жїйе жасауєа мїмкіндік береді.

Осындай рјсімдер мен  тетіктер арќылы мемлекеттік органдардыѕ  норма тїзушілік ќызметі оѕтайланып, жїйеге тїседі. Бўл ретте ќўќыќтыќ мониторинг кезіндегі јлеуметтік јдістерді  кеѕ ќолдану ќўќыќтыќ саясатты жїзеге асыру барысында ќоєамдыќ пікірді  неєўрлым ескеруге мїмкіндік береді.

Нормативтік ќўќыќтыќ актілерді баєалаудыѕ халыќаралыќ  стандарттары енгізілетін болады, бўл  азаматтардыѕ, ќоєам мен мемлекеттіѕ  мїдделерін неєўрлым толыќ ескеруге, ќўќыќ нормаларыныѕ тиімділігін, їнемділігін  жјне ўтымдылыєын ќамтамасыз етуге  мїмкіндік береді.

Акт жобаларыныѕ  єылыми сараптамаларыныѕ барлыќ тїрлерін олардыѕ ґлшемдерін, міндеттерін, сондай-аќ оларды жїргізу сатыларын аныќтау  арќылы нормативтік бекітудіѕ маѕызы зор. Сараптамаєа наќ осындай  кґзќарас ќўќыќ шыєармашылыєы процесі  барысында нормативтік ќўќыќтыќ актілер ќабылдаудыѕ ќаржы-экономикалыќ, јлеуметтік-саяси салдарын толыќтай есепке алуєа мїмкіндік береді.

Ќазаќстан Республикасыныѕ  халыќаралыќ шарттарыныѕ жобаларына да єылыми сараптама енгізу ќажеттігі  туындауда.

Осылайша, єылыми сараптама  жїйесін дамыту ќоєам мен мемлекеттіѕ  ќазіргі заманєы жай-кїйі мен  перспективаларына жауап беретін  нормативтік ќўќыќтыќ актілер жобаларын  дайындау міндетін шешуге кґмектеседі.

Ќазіргі уаќытта  ќўќыќтыќ реттелуі кодекстермен жїзеге асырылуы тиіс заѕнаманыѕ 17 саласы заѕ  деѕгейінде аныќталды.

Сонымен ќатар, кодификациялау - заѕнаманы жїйелеудіѕ жалєыз ќўралы емес. Басќа да ќўралдарды, мысалы, бір  заѕнамалыќ актіде белгілі бір ќатынастарды реттейтін ќўќыќ нормаларын біріктіруді  білдіретін, топтастыруды пайдаланєан  дўрыс.

Осыєан байланысты нысанасы кешенді сипаттаєы ќўќыќтыќ ќатынастарды реттеу болатын "топтастырылєан" немесе "кешенді" заѕ ўєымдарын  енгізу жјне заѕнамалыќ бекіту перспективті болып табылады.

Кодификациялауєа  келсек, ќўќыќты жїйелеудіѕ осы жоєарєы  нысанын таразылап жјне неєўрлым шектеулі тїрде, негізінен, кодификациялаусыз  тиімді ќўќыќтыќ реттеуге ќол жеткізу  мїмкін болмайтын бір тектес ќоєамдыќ ќатынастар салаларында ќалыптасќан  ќўќыќ салаларына пайдалану керек.

Кез келген кодекстіѕ  ќабылдануына ауќымды норма тїзушілік  жјне ќўќыќ ќолдану практикасы, оєан мўќият мониторинг, талдау жјне баєалау, жїйелік негізге ќойылєан алєы шарт болуы тиіс. Ќўќыќ саласы кодификациялау деѕгейіне дейін "пісіп-жетілуі" тиіс.

Кез келген ќоєамда  јлеуметтік маѕызды мїдделердіѕ  кїрделі жїйесі болады. Мўндай мїдделерді іске асыру заѕ шыєармашылыєы  процесіндегі ресми жјне бейресми мїдделік ќолдау тетіктері арќылы жїзеге асырылады. Осыєан байланысты мїдделік ќолдау тјрізді  ќўбылысќа заѕдылыќ ая беріп, соєан  сай заѕ жобаларын јзірлеуді, талќылауды жјне Парламенттіѕ ќабылдауын насихаттаумен байланысты ќатынастарды регламенттеу ќажет.

Норма тїзушілік  ќызметке жўртшылыќтыѕ, їкіметтік емес ўйымдардыѕ жјне жеке кјсіпкерліктіѕ мїдделерін білдіретін бірлестіктердіѕ  ґкілдерін кеѕінен жјне тўраќты  негізде тарту ќажет.

Нормативтік ќўќыќтыќ актілердіѕ сапасын жјне тўтастай алєанда  мемлекеттік аппаратта ќўжаттармен  жўмыс мјдениетініѕ деѕгейін айќындайтын  заѕ техникасыныѕ деѕгейін тўраќты  жетілдіру жјне арттыру ќажет.

Ќўќыќтыќ реттеу тетіктерін жетілдіру перспективалары  кґп жаєдайда ќўќыќ шыєармашылыєы  жјне ќўќыќ ќолдану процесіне  аќпараттыќ технологияларды кеѕінен  енгізумен байланысты.

Осыєан байланысты, "электрондыќ їкімет" инфраќўрылымыныѕ базалыќ ќўрамдас бґліктерін ќалыптастыру, нормативтік ќўќыќтыќ актілер дерекќорын жасау жјне тиімді енгізу маќсатында Нормативтік ќўќыќтыќ актілердіѕ электрондыќ  форматтаєы эталондыќ банкініѕ жўмыс  істеуі ўтымды болып табылады. Сонымен  бірге заѕнамаєа нормативтік  ќўќыќтыќ актініѕ электрондыќ тїрін  кґздейтін ережелерді енгізу ќажет, бўл ўлттыќ ќўќыќты аќпараттандыруда маѕызды ќадам болады.

Норма тїзушіліктіѕ ќолданыстаєы практикасын жетілдіру  жґнінде бўдан јрі шаралар  ќажет.

Заѕдардыѕ елде жїргізіліп жатќан ґзгерістерге барабар мазмўны  мен сапасы мемлекеттік билік  институттарыныѕ тиімді ќызмет етуі, биліктіѕ заѕнамалыќ жјне атќарушы салаларыныѕ  сындарлы жјне серпінді ґзара іс-ќимылын  ќамтамасыз ету арќылы ќамтамасыз етілетін болады. Демек, ќоєам дамуыныѕ ќазіргі  заманєы їрдістеріне, жинаќталєан  тјжірибеге жјне Ќазаќстандыќ мемлекет пен ќоєамныѕ таяу жјне алыс перспективалары  туралы єылыми негізделген, іргелі ўсынымдарєа  сїйенген бірыѕєай ќўќыќтыќ саясат ќажет.  

2. Ўлттыќ ќўќыќты  дамытудыѕ негізгі баєыттары  

Ќазаќстан Республикасы Конституциясыныѕ мемлекеттіѕ заѕнамалыќ, ўйымдастырушылыќ жјне басќа да шараларымен  жїзеге асуы тиіс ќўќыќтыќ идеялары мен  принциптерін одан јрі іске асыру  ќажет.

Мемлекеттік жјне ќоєамдыќ институттардыѕ кїш-жігері елдіѕ Негізгі  заѕыныѕ барлыќ конституциялыќ айќындамаларда ќамтылєан жасампаз јлеуетініѕ жїзеге асырылуы тґѕірегінде шоєырлануы тиіс.

Заѕнаманы жетілдіру  процесінде жјне ќўќыќ ќолдану ќызметі  барысында Конституцияныѕ їстемдік принциптерін жјне тґменгі деѕгейдегі актілердіѕ жоєары деѕгейдегі актілердіѕ нормаларына сјйкестігін бўлжытпай  саќтау ќажет.

Елдегі заѕдылыќ режимін жјне ќўќыќтыќ жїйеніѕ тўраќтылыєын да, сонымен ќоса ќолданыстаєы Конституция  шеѕберінде ўлттыќ ќўќыќтыѕ ќарышты  дамуын да ќамтамасыз ететін жїйелі шаралар  ќажет. Ќўќыќтыќ саясатќа кешенді кґзќарас барлыќ нормативтік-ќўќыќтыќ базаны мемлекет дамуыныѕ жалпы стратегиясы тўрєысында, оныѕ ішінде нјтижелілік, ашыќтыќ жјне есептілік принциптерінде, азаматтардыѕ ќўќыќтары мен бостандыќтарын, ќоєам  мен мемлекеттіѕ мїдделерін ќамтамасыз ететін мемлекеттік басќарудыѕ сапалы жаѕа моделін жасау жґнінен жаѕєыртуєа мїмкіндік береді.  

2.1. Ўлттыќ ќўќыќтыќ  жїйеніѕ негізі конституциялыќ  ќўќыќ болып табылады. Оныѕ ќарыштап  дамуы 2007 жылєы конституциялыќ  реформа нјтижесінде елеулі тїрде  жаѕарєан Ќазаќстанныѕ ќолданыстаєы  Конституцияныѕ принциптері мен  нормаларына сїйенеді.

Еліміздіѕ Негізгі  заѕында кґрініс тапќан идеялар  мен принциптер ўлттыќ ќўќыќтыќ жїйеніѕ  негізгі баєыттары мен даму тетіктерін, оныѕ ішінде конституциялыќ ќўќыќты  ўзаќ мерзімді перспективада айќындайды. Яєни Конституцияныѕ принциптері мен  нормаларын, еѕ алдымен, мемлекеттік  билік органдары мен оныѕ лауазымды  адамдарыныѕ ќызметінде толыќќанды іске асыру, бўл ретте Конституцияны  тікелей ќолданумен ќатар аєымдаєы заѕнама жјне ќўќыќ ќолдану арќылы оныѕ јлеуетін ќамтамасыз ету маѕызды  міндет болып табылады.

Біздіѕ мемлекетіміздіѕ  Конституциясында бекітілген Республика ќызметініѕ тїбегейлі принциптерін (бўл: ќоєамдыќ келісім мен саяси  тўраќтылыќ, барша халыќтыѕ игілігі  їшін экономикалыќ даму, ќазаќстандыќ патриотизм, мемлекеттік ґмірдіѕ  неєўрлым маѕызды мјселелерін демократиялыќ  јдістермен шешу) саќтау мен іске асыру  елдіѕ орныќты јлеуметтік-экономикалыќ жјне саяси-ќўќыќтыќ дамуын ќамтамасыз етуге мїмкіндік береді.

Ќазаќстан Республикасы конституциялыќ ќўрылысыныѕ негізі, мемлекеттіѕ егемендігі мен бір  тўтастыєы конституциялыќ заѕнаманы  жјне оны ќолдану практикасын  жетілдіру арќылы ныєаятын болады.

Конституциялыќ ќўќыќты  дамыту перспективалары мемлекеттіѕ  ќўрылымын, мемлекеттік биліктіѕ бір  тўтастыєын, оныѕ тармаќтарыныѕ жўмыс  істеу тетіктерін жјне Ќазаќстан  Республикасыныѕ бїкіл халыќтыќ сайланєан Президенті тарапынан стратегиялыќ басшылыќпен, баќылаумен жјне тґрелікпен олардыѕ ґзара іс-ќимылын аныќтайтын ќолданыстаєы конституциялыќ заѕдарды жетілдірумен байланысты.

Конституциялыќ заѕдылыќ режимін, Конституцияныѕ принциптері  мен нормаларын наќты тїсіндіру, ўлттыќ ќўќыќ пен ќўќыќ ќолдану  практикасын дамыту баєдарын ќалыптастыруды ќамтамасыз етудіѕ маѕызды тетіктерініѕ бірі Конституциялыќ Кеѕес ќызметініѕ тиімділігін арттыру жјне мемлекеттіѕ  ќўќыќтыќ саясатында оныѕ нормативтік  ќаулыларын толыєымен іс жїзіне асыру  болып табылады.

Елде ќўќыќтыќ мемлекет принциптерін одан јрі бекіту процесінде, бір жаєынан, адамныѕ жјне азаматтыѕ  конституциялыќ ќўќыќтары мен бостандыќтарын жїзеге асырудыѕ еѕ жоєары ыќтимал  кепілдігіне ќол жеткізу, ал екінші жаєынан барлыќ мемлекеттік органдардыѕ, лауазымды тўлєалардыѕ, азаматтар  мен ўйымдардыѕ конституциялыќ міндеттерді  бўлжытпай жјне толыќ орындауы маѕызды.