Ќазаќстан Республикасыныѕ 2010 жылдан 2020 жылєа дейінгі кезеѕге арналєан Ќўќыќтыќ саясат тўжырымдамасы

Адамныѕ жјне азаматтыѕ  ќўќыќтары мен бостандыќтарын ќамтамасыз ету їшін біздіѕ Конституция талап  ететіндей, тегіне, јлеуметтік, лауазымдыќ жјне мїліктік жаєдайына, жынысына, нјсіліне, ўлтына, тіліне, дінге кґзќарасына, нанымына, тўрєылыќты жеріне немесе кез  келген ґзге жаєдаяттарєа ќатыссыз ќўќыќтары  мен бостандыќтарыныѕ теѕдігіне  кепілдік беретін жаєдай жасау болып  табылады.

Осы орайда ўлттыќ келісімді  саќтау мен ныєайтуда, Ќазаќстанныѕ кґп ўлтты халќыныѕ бірлігін ќамтамасыз етуде ќўќыќтыќ тетіктердіѕ рґлі арта тїсетін болады.

Ќазаќстан зайырлы  мемлекет болып табылады, онда конфессияаралыќ  татулыќ пен келісім салтанат ќўруда, дінге сенушілермен ќатар  атеистік кґзќарасты ўстанатын азаматтардыѕ да ќўќыєы ќўрметтеледі. Мемлекет діни ќызмет саласына араласпайды, алайда конфессиялармен  ґзара іс-ќимылды ќамтамасыз етуі жјне азаматтардыѕ діни сенім бостандыєы ќўќыєын ќорєауы тиіс, ол їшін осы  салада тиімді мемлекеттік саясат ќалыптасуы тиіс.

Діни сенім бостандыєы туралы заѕнаманы миссионерлік ќызметті реттеу, діни ґнімдерді тарату, діни бірлестіктерді тіркеу бґлігінде одан јрі жетілдіру, саќтау жјне біркелкі ќолдану ќажет.

Ќазіргі жаєдайларда  мемлекеттік жјне ќоєамдыќ ґмірде гендерлік  теѕдік, јйелдер мен ерлердіѕ теѕ  ќўќыќтары мен теѕ мїмкіндіктерін ќамтамасыз ету факторы айтарлыќтай  рґлге ие болуда.

Ќазаќстанныѕ ґмір сїру сапасыныѕ стандарттары жоєары, серпінді, ќазіргі заманєы мемлекет ретінде ќарышты да орныќты дамуы  адами јлеуетті, азаматтардыѕ іскерлігін жандандыру, азаматтыќ ќоєам институттарын  ныєайту негізінде єана мїмкін болады.

Осыєан байланысты азаматтыќ ќоєам институттарыныѕ  дамуына жјне азаматтыќ бастамаларды іске асыру мїмкіндігіне ќосымша  ќарќын беретін ќўќыќтыќ ќўралдар ќажет.

Їкіметтік емес ўйымдардыѕ мјртебесін жетілдіру керек ќўќыќтыќ реттеу тетіктері їкіметтік емес ўйымдар ќызметініѕ ерекшеліктерін, сондай-аќ ќоєамдыќ бірлестіктерді мемлекеттік  ќолдауды ќамтамасыз етуді ескеруі  тиіс.

Аќпарат мјселелерін  реттейтін нормативтік-ќўќыќтыќ реттеуді де жетілдіру ќажет. Осы ќызмет жјне оныѕ ќўќыќтыќ реттелуі тўтас алєанда  кепілді сґз бостандыєына, адамныѕ  жеке ґміріне, жеке жјне отбасылыќ ќўпияларына, хат жазысу, телефон арќылы сґйлесу  жјне ґзге де алысќан хабарларыныѕ ќўпиясына ќол сўєылмауына конституциялыќ ќўќыќтарыныѕ саќталуын, сондай-аќ мемлекеттік ќўпиялар туралы заѕнама талаптарыныѕ саќтатуын ескере отырып заѕда тыйым салынбаєан тјсілдермен кез келген аќпаратты еркін алуєа жјне таратуєа баєытталуы тиіс.

Азаматтыќ бастамаларды дамыту жергілікті ґзін-ґзі басќару  мјселелерімен тыєыз байланысты. Мемлекет пен азаматтыќ ќоєам  тоєысындаєы бўл институт ґзін ныєайту  мен дамытуды талап етеді. Атап айтќанда, жинаќталєан тјжірибені ескере отырып, мемлекеттік басќару мен жергілікті ґзін-ґзі басќару функцияларыныѕ аражігін ажыратып ќана ќоймай сонымен  ќатар жергілікті ґзін-ґзі басќару  органдарын жергілікті маѕызы бар мемлекеттік  функцияларды іске асыруєа кеѕ ауќымда  тарту ќажет.

Бўл ретте, мемлекеттік  басќару мен ґзін-ґзі басќарудыѕ тиімді жїйесін жасау маќсатында осы жўмысты мемлекеттік биліктіѕ јртїрлі деѕгейлерініѕ арасындаєы ќызмет салаларыныѕ, функциялары мен  жауапкершілігініѕ аражігін одан јрі  ажыратумен бір мезгілде жїргізу  ќажет.  

2.2. Ќазаќстанда мемлекеттік  басќару жїйесін дамыту тиімді  де жинаќы мемлекеттік аппарат  ќўруєа жаѕа басќару технологияларын  енгізуге, јкімшілік рјсімдерді  жетілдіруге баєытталєан јкімшілік  реформаны ќўќыќтыќ ќамтамасыз  етумен тыєыз байланысты. Ал бўл  - ќўќыќтыѕ јкімшілік тјрізді  саласын реттеу аясы, оныѕ маѕызды  міндеті - биліктіѕ барлыќ деѕгейінде  мемлекеттік аппараттыѕ тиімді  жўмыс істеуін ќамтамасыз ету.  Осыєан байланысты мемлекеттік  басќару саласындаєы јкімшілік  ќўќыќ: 

- мемлекеттік органдар  арасындаєы ќўзыретті ўтымды  жјне наќты бґлуді ќамтамасыз  етуге; 

- нарыќтыќ экономика  жаєдайында артыќ мемлекеттік  реттеуді, оныѕ ішінде баќылау-ќадаєалау  функцияларын болдырмауєа; 

- биліктіѕ атќарушы  тармаєы органдарыныѕ мемлекеттік  функцияларды іске асыруыныѕ  шарты мен тјртібін регламенттеуге;

- мемлекеттік басќару  органдарыныѕ азаматтармен жјне  ўйымдармен ґзара іс-ќимылын ќамтамасыз  етуге жјне ўйымдастыруєа баєытталуы  тиіс.

Сонымен ќатар экономиканы  мемлекеттік реттеудіѕ рґлі артып  отырєан ќазіргі жаєдайда јкімшілік  ќўќыќ мїмкіндіктерін кеѕейту жјне оныѕ реттеуші јлеуетін жаѕа ќоєамдыќ ќатынастарєа ќолдану туралы сґз  еткен жґн.

Јкімшілік ќўќыќты  одан јрі дамыту кезінде, мїмкіндігіне ќарай, мемлекеттіѕ, азаматтардыѕ жјне біржаќты билік принциптеріне негізделген  мемлекеттік емес ўйымдардыѕ арасындаєы ќарым-ќатынастардаєы ќалыптасќан  дјстїрлі тјсілдерден бас тартќан  жґн. "Билік жјне баєыну" принциптерінен толыќ кґлемде бас тарту мїмкін емес, алайда јріптестік-жјрдемдесу, функционалдыќ-клиенттік, тікелей ќорєау принциптерін ќолдану  аясын кеѕейту керек.

Осыєан байланысты, тіркеу, рўќсат ету-лицензиялыќ рјсімдерді оѕайлату, коммерциялыќ жјне коммерциялыќ емес ўйымдардыѕ ќызметіне мемлекеттік  органдардыѕ заѕсыз араласуына тосќауыл ќою жґніндегі жўмысты жалєастыру ќажет.

Азаматтардыѕ мемлекеттік  органдарєа жјне мемлекеттіѕ лауазымды  тўлєаларына ґтініш жасау тетіктерін, олардыѕ мемлекетті басќаруєа ќатысуыныѕ жјне ґз ќўќыќтары мен бостандыќтарын ќорєау тјсілдерініѕ нысандары ретінде жетілдіру керек, оныѕ ішінде мемлекеттіѕ "электрондыќ їкімет" арќылы ўсынатын ќызметтер ауќымын кеѕейту ќажет.

Сонымен бірге азаматтардыѕ мемлекеттік емес ўйымдарєа ґздерініѕ  ќўќыќтары мен заѕды мїдделерін ќорєау, оныѕ ішінде ќарау мерзімін саќтау, ўйымдар мен олардыѕ лауазымды  тўлєаларыныѕ ґз ќызметтерін тўтынушылардыѕ ґтініштерін ќараудаєы жауапкершілігін  белгілеу мјселелері бойынша ґтініштерімен  байланысты ќатынастарды реттеу ќажет.

Осылайша, јкімшілік  ќўќыќ ќазіргі жаєдайда мемлекеттік-билік  ќатынастарыныѕ єана саласын ќамтымайды. Јкімшілік ќўќыќ аясында мемлекеттік  мекемелердіѕ азаматтармен жјне ўйымдармен жариялы, яєни мемлекеттік ќызметтерді  ўсыну кезіндегі ќатынастары  да бар. Бўл ретте мемлекеттік  ќызметтердіѕ ќўќыќтыќ табиєатты Конституциялыќ Кеѕестіѕ тиісті шешімінде атап ґткендей јдеттегі мемлекеттік функциялардан  ґзгеше.

Іс жїзінде азаматтарєа  жјне ўйымдарєа мемлекеттік ќызметтер  кґрсету саласындаєы ќатынасты  реттейтін јкімшілік ќўќыќтыѕ жаѕа институты туындайды. Бўл институттыѕ  жўмыс істеуін ќамтамасыз ету  їшін тиісті ќўќыќтыќ негіз керек.

Барабар јкімшілік-ќўќыќтыќ реттеу мемлекеттік ќызметтер кґрсетудіѕ стандарттарын толыќќанды енгізуді талап етеді. Мемлекеттік ќызметтер  тізілімін кеѕейту, жаѕа технологияларды  пайдалана отырып, олардыѕ орындалуына  тиімді сыртќы баќылау енгізу ќажет.

Јкімшілік ќўќыќты  дамытуды билік пен баєыныстыѕ дјстїрлі сатылас ќатынасы арќылы єана емес, јрі јлеуметтік, кґбінесе јр баєыттаєы  мїдделер, арнасы арќылы да ќарастыру  ќажет.

Јкімшілік ќўќыќтыѕ кґмегімен азаматтар мен ўйымдардыѕ мемлекет кепілдік берген ќўќыєы іске асырылады, ґйткені осы ќўќыќтарды ќамтамасыз ету мен ќорєау мемлекеттіѕ  жариялы мїддесі болып табылады.

Бўл ретте јкімшілік  ќўќыќ субъектілері (органдар жјне мемлекеттіѕ лауазымды адамдары, жергілікті ґзін-ґзі басќару органдары) жариялы мїддені жеткізуші болып  табылады, олардыѕ міндеті азаматтар  мен ўйымдардыѕ ќўќыќтары мен  заѕды мїдделерін ќорєау жјне іске асыру.

Басќаша айтќанда, азаматтар  мен ўйымдардыѕ жариялы мїдде  дјрежесіне кґтерілген ќўќыќтары мен  заѕды мїдделерін ќорєау жјне іске асыру, јкімшілік ќўќыќтыѕ ќўќыќ  ќорєау функцияларыныѕ ќазіргі заманєы  мазмўны деген сґз.

Ќоєамдыќ ґмірдіѕ  кґптеген кїрделілігіне негізделген  ќазіргі жаєдайда, аралас ќатынастар жиі туындайды, соєан байланысты јкімшілік ќўќыќ јрекетініѕ шегініѕ  мјселелерін, оныѕ ќўќыќтыѕ басќа салаларымен  жјне еѕ алдымен јкімшілік ќўќыќтыѕ азаматтыќ ќўќыќпен аралас (јкімшілік-азаматтыќ) ќўќыќтыќ ќатынастар туындаєан кезіндегі  араќатынасы мјселелерін шешу ќажет.

Мемлекеттік органдарды баќылау мен ќадаєалау бір  жаєынан мемлекеттік басќару  функциялары жјне екінші жаєынан  заѕдылыќты ќамтамасыз ету тјсілдері  бола отырып, јкімшілік ќўќыќтыѕ ґзекті мјселесі болып ќала береді.

Конституциялыќ Кеѕестіѕ тиісті ќаулысымен мемлекеттік органдардыѕ  баќылау жјне ќадаєалау ґкілеттіктерініѕ араќатынасы туралы мјселе шешілді. Бўл ретте, біздіѕ елде мемлекеттік  органдардыѕ ќўзыреті шегінде оларєа баќылау жјне ќадаєалау ґкілеттіктерін беруде конституциялыќ шектеулер жоќтыєы  расталды. Яєни, ќадаєалау ґкілеттігі прокуратурадан басќа, ґзге де мемлекеттік  органдарєа жїктелуі мїмкін.

Осылайша, прокурорлыќ  ќадаєалаумен ќатар атќарушы биліктіѕ ујкілетті лауазымды тўлєаларыныѕ заѕда кґзделген јкімшілік мјжбїрлеу  шаралары жаєдайларын ќолдана отырып, баєынысты емес субъектілерге - азаматтар  мен ўйымдарєа ќатысты жїзеге асыратын, јкімшілік заѕнамамен реттелетін ќызмет салаларындаєы заѕдылыќты саќтауды ќамтамасыз ету маќсатындаєы јкімшілік  ќадаєалаудыѕ болуы заѕдылыќ.

Яєни азаматтар  мен ўйымдардыѕ ќўќыќтары мен  заѕды мїдделерін ќатаѕ саќтау кезіндегі  јкімшілік ќадаєалаудыѕ міндеті  јкімшілік ќўќыќтыќ режимді саќтауды ќамтамасыз ету.

Мемлекеттік баќылау  мен ќадаєалауды жетілдірудіѕ перспективалы  баєыттары:

- баќылау-ќадаєалау  органдарыныѕ жїйесін оѕтайландырумен; 

- кјсіпкерлерге єана  емес, сонымен ќатар ќўќыќтыѕ  басќа да субъектілеріне ќатысты  баќылау-ќадаєалау ґкілеттіктерініѕ  ауќымын реттеумен жјне ќысќартумен; 

- јкімшілік-ќадаєалау  ќызметін ќўќыќтыќ реттеу деѕгейін  арттырумен байланысты.

Мемлекеттік ќызмет саласындаєы ќатынастар да јкімшілік  ќўќыќты реттеудіѕ нысаны болып  табылады. Оныѕ дамуыныѕ басым баєыттар ретінде:

- мемлекеттік саяси  жјне јкімшілік ќызметтіѕ аражігін  неєўрлым наќты ажырату; 

- мемлекеттік ќызметте  адам ресурстарын басќарудыѕ  жаѕа институттарын ќалыптастыру  жјне жўмыс істеп тўрєандарын  жаѕєырту;

- мемлекеттік ќызметке  кјсіби жјне жеке сипаттары  негізінде іріктеудіѕ жаѕа јдістерін  енгізу;

- еѕбекке аќы тґлеудіѕ  жјне ынталандырудыѕ жаѕа принциптерін  енгізу;

- мемлекеттік ќызметшілердіѕ  тїпкілікті нјтижеге баєдарланєан  ќызметін баєалаудыѕ ќазіргі  заманєы жїйесін енгізу кїтіледі.

Јкімшілік ќўќыќтыѕ маѕызды ќўрамдас бґліктерініѕ бірі даму перспективасы јкімшілік ќўќыќ  бўзушылыќ туралы заѕнаманы жаѕартумен байланысты, негізінде адамныѕ жјне азаматтыѕ ќўќыќтары мен бостандыќтары  туралы тікелей ќолданыстаєы мјнін, мазмўнын аныќтайтын жјне заѕдарды ќолданумен конституциялыќ нормаларды тану жатуєа тиіс - јкімшілік-деликтілік ќўќыќ болып  табылады.

Јкімшілік ќўќыќ  бўзушылыќтар туралы заѕнама бўзылєан ќўќыќтарды ќалпына келтіруге, јкімшілік-ќўќыќтыќ шаралармен ќоєамдаєы ќўќыќтыќ жанжалдардыѕ алдын алуєа барынша баєытталуы тиіс. Бўл ретте јкімшілік-ќўќыќтыќ санкцияларды ќалыптастыру кезінде  олардыѕ ќоєамдыќ ќауіптілік деѕгейі  мен ќўќыќ бўзушылыќ сипатына сјйкестік принципі мїлтіксіз саќталуы тиіс.

Јкімшілік ќўќыќ  бўзушылыќтар туралы істерді ќарау  жґнінде сот жјне соттан тыс инстанциялар арасындаєы ґкілеттіктердіѕ аражігін ажыратудыѕ яєни јкімшілік істерді  сотта жјне соттан тыс ќарау тјртібі  араќатынасыныѕ наќты тўжырымдамасын айќындаєан жґн. Бўл ретте соттыѕ јкімшілік жаза ќолдану жґніндегі  ґкілеттігін кеѕейту мїмкіндігі, сондай-аќ јкімшілік сот ґндірісіндегі  жарыспалылыќ ќаєидатын дамыту туралы тезис ґзекті кїйінде ќала береді.

Јкімшілік-деликтілік ќўќыќ їшін јкімшілік-деликтілік заѕнамамен ќорєалатын ќўќыќтыќ ќатынастар ауќымын  неєўрлым наќты аныќтау жјне тиісінше јкімшілік-ќўќыќтыќ жјне ќылмыстыќ-ќўќыќтыќ санкциялардыѕ аражігін наќты ажырату  мјселелері ґткір болып табылады.

Таєы бір маѕызды  баєыт јкімшілік-іс жїргізу ќўќыєын  дамыту болып табылады, оныѕ нјтижесі Јкімшілік-іс жїргізу кодексін ќабылдау болар еді. Бўл ретте јкімшілік-іс жїргізу заѕнамасыныѕ реттеудіѕ  нысанын наќты аныќтау ќажет. Бўл тўрєыда јкімшілік ќўќыќ  бўзушылыќтар туралы наќты істерді  шешу тјртібін заѕнамалыќ регламенттеу мјселелері ґзектілігін саќтайды.