Тауарлық-материалдық қорлар есебінің теориялық негізі

          

ІІ.КӘСІПОРЫННЫҢ ТАУАРЛЫҚ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРЫН ТАЛДАУ

2.1 Тауарлық -материалдық қорларды  талдаудың міндеттері мен көздері

 

Материалдық қорлар - бұл шаруашылық субъектісінің өнімді өндіру, қызмет көрсету немесе жұмыстарды орындау мақсатындағы шаруашылық қызметте пайдалану үшін сатып алатын әр түрлі шикізаттар, материалдар, отындар, энергиялар, жартылай фабрикаттар.

Материалдық қорлар өндіріс процесінде қолданатын материалдық ресурстардың жиынтығынан тұратын материалдық шығындарға айналады. Олар өндіріске кететін шығындардың жалпы жиынтығының 70% -ын құрайды. Бұл өнімнің жоғары материалсыйымдылығын көрсетеді. Өнімнің материал-сыйымдылығын азайту жұмыстың жақсартудың маңызды бағыты болып табылады. Себебі қорлардың барлық түрлерін үнемді жұмсау өндірістің тиімділігі мен өзіндік құнының азаюын қамтамасыз етеді.

       Талдау кезінде қүны бойынша  және материалдық қордың жеке  түрлері бойынша жалпы шығындары анықталады.. Сосын нақты материалдық ресурстардың фактілік шығындары талданады. Мұндай талдаудың негізі қоғамдық тамақтану қүрамы жинақтарында, тамақ және қайта өңдеу өнеркәсібіндегі бастапқы шикізаттардың закладка технологиясында, металл өндіруде технологиялық схемалары, құрылыстағы бірыңғай нормалар мен нормативтер және т.б. болып табылады.

        Материалдық қордың дұрыс пайдалануы  туралы сипаттама беріледі. Материалдық  қорда бекітілген техникалық немесе басқа да

құжаттар  негізінде өндірістің технологиялық схемаларымен сәйкес өндірістік бағдарламаға негізделген кәсіпорынның қаржылық - шаруашылық қызметінде қолданылуы керек.

 Материалдық  қорларға жалпы қажеттілік өнім (жұмыс, қызмет көрсету) бірлігіне кеткен шығындар немесе операцияға, процесске кеткен нормалардан шығады. Материалдык қорларды пайдалануды өндірістік қорлар мен резервтер құ ру   үшін      негізгі,   қосымша   және   қызмет   көрсететін   өндірісте,   капиталды  құрылыстарда айрықшаланады. Өндірісте материалдық ресурстарды пайдаланудың мазмұны олардың нормативті, жоспарлы шығындарымен салыстырғанда фактілік шығындарды талдауына негізделеді. Мұндай талдау тұрақты орындалады, басқа жаққа ауытқуы толық талданылады.

           Материалдық қорларды пайдалануды  талдаудың міндеттері мыналар  болып табылады:

- түрлері, сорты, маркасы, сапасымен қамсыздандыру уақыты бойынша қажетті материалдық  қорлармен шаруашылық жүргізуші субъектінің қамтамасыз  етілу  деңгейін анықтау;

-   өсіңкілікте  өнімнің материалсыйымдылық деңгейін  талдау;

• өнімнің    материалсыйымдылық    деңгейінің    өзгеруіне    байланысты   жеке  факторлардың   әсерін   зерттеу;
• материалдарды    мәжбүрлі    ауыстыру    салдарынан    болған    шығындарын,сонымен қатар материалдардың жоқтығы кесірінен жүмысшылардың және құрал-жабдықтардың тоқтап қалуын анықтау;
• өнімнің    өзіндік    құнына   және    өнімді    шығару    көлеміне материалдық  қорларды пайдалану мен материалдық-техникалық жабдықталуын ұйымдастырудың әсерін бағалау;
• материалдық шығындарды төмендету мүмкіндіктерінің (ішкі шаруашылық резервтер) пайдаланылмауын анықтау және олардың өндіріс көлеміне әсері.  

      Ал, материалдық қорлармен қамтамасыз  ету мен пайдалануды талдаудың міндеттері:

а) материалдық-техникалық   жабдықтаудың   нақты   жоспар-ларын   бағалау,олардың өнімді өндіру көлеміне, оның өзіндік құны мен басқа да көрсеткіштеріне ықпалы мен олардың орындалу дәрежесі;

б) материалдық қорларды пайдаланудың тиімділігі деңгейін бағалау;

в) материалдық қорларды үнемдеудің ішкі өндірістік резервтерін анықтау жә не оларды пайдаланудың нақты шараларын өңдеу.

Материалдық қорларды талдау үшін ақпарат көздеріне  материалдық-техникалық жабдыкталу жоспары, материалдар мен шикізаттарды жеткізіп берулерге     келісім-шарттар     мен     мәлімдемелер,     материалдық     қорларды пайдаланумен өндіріске кеткен шығындар туралы статистикалық есеп беру формалары, материалдық-техникалық жабдықтау бөлімінің оперативті берілгендері, материалдық қорлардың түсуі, шығысы және қалдығы туралы аналитикалық бухгалтерлік есептің берілгендері және т.б. жатады.

Ал,    шаруашылық    жүргізуші    субъектілердің    материалдык    қорлармен қамтамасыз етілуін талдаудың  ақпарат көздеріне мына берілгендер  жатады:

- бизнес-жоспар;

-  оперативті-техникалық  және бухгалтерлік есептің берілгендері;

• материалдық    қорлардың   түсуі,     шығыны    және     қалдығы    туралы  аналитикалық бухгалтерлік есептің мәліметтері;
• «Өнімді (жұмыс, қызмет көрсету) өндіруге және өткізуге кеткен шығындар туралы мәліметтер».

        Материалдық қорларды талдаудың  мақсаты – қорларды тиімді пайдалану есебінен өндірістің тиімділігін жоғарылату.

Материалдық қорларға қажеттіліктің өсуі экстенсивті  және интенсивті жолдармен қанағаттануы мүмкін.

   Материалдық    қорларда    қанағаттанудың      экстенсивті 

жолы материалдарды көп көлемде өндіру мен сатып алуды көздейді, ол үлесті материалдық шығындардың өсуіне әкеледі, Бірақ өнімнің өзіндік құны төмендеуі мүмкін, егер өндіріс көлемі жоғары болғанда немесе тұрақты шығындар азайтылғанда.

 Материалдық  қорларда қажеттілікті қанағаттандырудың  интенсивті жолы өндіріс процесінде материалдарды үнемді шығыстауды көздейді. Бұл үлесті материалдық шығындардың азаюын қамтамасыз етеді және өнімнің өзіндік құнын төмендетеді.

 

2.2 Кәсіпорынның  шаруашылық қызметіне талдау

                   

        Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік  баланс атқарады. Баланс есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның  қаржылық жағдайын сипатайды.

 Келесідей маңызды қызмет атқарады:

1. Баланс меншік иелерін шаруашылық суъектілерінің мүліктік

                     жағдайын таныстырады;

2. Басшылар   кәсіпорынның басқа ұқсас жүйесіндегі өз орнын таңдап алынған стратегияның бағытын дұрыстығы туралы қорларды пайдалану тиімділігін салыстырмалы сипаты  туралы түсңнңк алады;
3. Баланстың мақмұны оны ішкі қолданушылары сияқты қолданушыларға пайдалануға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

4 кесте

Активтерінің   құрамы    мен   құрылымының    динамикасы

Көрсет-кіштер	Есепті жыл басы		Есепті жыл соңы		Жыл басындағы өзгеріс		Құрылымдық өзгеріс
	Салыс-тырым дылығы	Үлес    салмағы	Салыстыр-ымдылығы	Үлес сал-мағы	Салыстырымдылығы	Үлес салмағы	(4-2)
А	1	2	3	4	5	6	7
Актив-тердің құны барлығы	190968	100%	701269	100%	510301	79%	0
Ұзақ мерзімді активтер	162647	1%	688673	1%	526026	-12%	-
Ағым-дағы активтер	28321	99%	12596	99%	-15725	80%	-

  

         Негізгі құралдардың нақты құны -0,5

Баланс активтерінің құны

  Жыл басы  =  28321

                         162647

Жыл  соңы = 12596

                       688673

        Активтердің  есепті   жыл    басындағы    сомасы   190968   мың   тенге  ал  үлес салмағы  100 % болды.     Есепті жыл   соңында оның сомасы 79%  -ға, яғни 510301 мың тенгеге ұлғайды. 701269 мың тенгені құрады. Құрамында еш өзгеріс жоқ. Ұзақ мерзімді активтердің құны есепті жыл басында 162647мың тенгені, үлес салмағы 1% –ы құраған болатын .Есепті жыл соңында бұл сома 12 %  -ға, яғни  526026 мың тенгеге өсті,  68867  мың тенгені,үлес салмағы 1% –ы көрсетті.

  Ағымдағы активтердің  есепті жыл басындағы сомасы 28321 мың тенге, ал үлес салмағы  99 %  -ы құраған  еді. Есепті  жыл соңында бұл көрсеткіш  сомасы 80 %  -ға, яғни -15725 мың тенгеге  кеміді, үлес салмағы 99 %  .   12596 мың тенге құрады. Құрылымында еш өзгеріс жоқ.  Жыл басында және жыл соңында да активтердің қаржылық тұрақтылығы жоғары, яғни оларды шамасы  0,5-ке тең болуы керек, бірақ менің есебімде олардың шамасы  0,1 және 0,01-ге тең болып шықты.

5 кесте

            Баланс пассивінің құрау көздерінің құрамы мен құрылымы

Көрсеткіш-тер	Есепті жыл басы		Есепті жыл соңы		Жыл басындағы өзгеріс		Құрылымдық өзгеріс
	Салыстырмалылығы мың  тг	Үлес сал-мағы	Салыстырмалылығы мың  тг	Үлес сал-мағы	Салыс-тырмалылығы	Үлес салмағы
А	1	2	3	4	5	6	7
Пассивтің құны барлығы	190968	100%	701296	100%	510301	26%	-
Қысқа мерзімді міндкттемелер	4111087	95%	7684303	8%	3573216	6%	3
Ұзақ мерзімді міндеттемелер	-	-	-	-	-	-	-
Капитал	3920119	5%	-6893034	2%	3062915	78%	13

 

  Пассивтің құны, барлығы 190968 мың тенге үлес салмағы 100 %   болды. Есепті жыл  соңында  бұл    сома 26%        яғни  510301 мың тенге ұлғайып, 701269 мың тенге, үлес салмағы 100%    құрады.  Құрылымда өзгеріс жоқ.

        Қысқа мерзімді міндеттемелердің  жыл басындағы құны  4111087  мың тенге,үлес салмағы  100 %   болды.  Есепті жыл соңында   бұл сома     86%  -ға  яғни  3573216  мың тенге ұлғайып  98%  -ды  7684303  мың тенгені құрады.

   Ұзақ мерзімді  міндеттемелер  жоқ.

Есепті  жыл  басында  капиталдың  құны -3920119  мың тенге,яғни  5 % -ды құраған болатын.  Есепті жыл  соңында   бұл  көрсеткіш 78%     - болды.  Құрылымдық өзгерісі  13 % -ға  тең.

Жыл басында  қаржылық тәуелсіздік төмен,  яғни  мәні         тең .   Жыл соңында  қаржылық  тәуелсіздіктің  мәні      құрап,  төмен.

6 кесте

                     Меншік капиталы

 

Баланс баптары	Жыл басы		Жыл соңы		ауытқуы
	Салыстыр-малылығы мың  тг	Үлес салма-ғы	Салыстырмалылығы мығ  тг	Үлес салмағы	Салыстыр-малылығы мың  тг	Үлес салмағы
А	1	2	3	4	5	6
Жарғылық капитал	-	-	-	-	-	-
Резервтік капитал	-	-	-	-	-	--
Бөлінбеген табыс	-3945683	83	-6893034	79	-3037351	-4%
Меншікті капитал барлығы	-39202119	100	-6893034	100	-3062915	0

 

           Меншікті айналым капиталы = ағымдағы активтер- ағымдағы міндеттемелер =

 

             Отандық тәжірибеде  кәсіпорынның  меншікті капиталының құрлым  көздері болып мыналар саналады: