Табыс салығының есебі

     -  салық бойынша шығыстар (корпоративтік салығын, табыс салығын қоспағанда) бухгалтерлік есепте есептеу тәсілі бойынша көрініс табады, ал салық есебінде — шегерімге тек төленген салық қана алынады;

     - теріс бағамдық айырма бухгалтерлік есепте толық көлемінде алынады, салық есебінде шегерімге жатқызу үшін шектеулер қойылады, ал шектеулердің сомасын мынадай жолмен анықталады:

                             Салық салынатын табыстың сомасынан 50%

                              алынады, ал олжылдық жиынтық табыспен

Оң  бағамдық  +  шегерімнің (табыс пен шығыстың бағамдық

     айырмасы        айырмасы есепке алынбайды) айырмасынан

                               шығады

     Айырма  сомасы негізінен шектеудің салдарынан пайда болады, ал ол келесі салықтық кезеңдердің іздестіру барсында компенсацияланады. Құрылыс салуға алған несие (қарыз) бойынша бағамның теріс айырмасы оны жүргізудің кезеңдік төлеміне байланысты пайда болады және салық есебінде оның объективтік құны ескерілсе, бухгалтерлік есепте ол шығыс ретінде танылады;

     және  басқа да.

     Тұракты және уақытша айырма шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп саясатына бухгалтерлік есептің де, салық есебінің де енгізген өзгерістерінің (түзетулерінің) салдарынан болуы мүмкін. Бұл арада тұрақты айырманы қелесі есептік кезеңде жоюға болмайды, ал уақытша айырма жойылады. Тұрақты айырманы да, уақытша айырманы да өте жеңіл түрде табуға болады, егер де тиесілі бухгалтерлік регистрлеріне салықтық есеп қағидасының зерттеулерін жүргізсе. Уақытша айырма сомасынан салықтық эффектіні бухгалтерлік есепте көрсету және анықтау жолымен оның уақытша айырмасын табады. Салық эффектісі төлеуге жататын немесе кейінге қалдырылатын төлем болып саналады.

     Халықаралық практикада жалпы қабылданған пікір бойынша табыстан алынатын салықты сол табысты табу үшін жасалатын шығыс деп санайды, ал ол шығыс есептеу қағидасына сәйкес, өз кезеңіне қарап, тиесілі пайда болған табыстармен бірге танылады.

     Есептік кезеңде уақытша айырманың салдарынан пайда болған салық эффектісі 632 "Кейінге қалдырылған табыс салығы" шотында көрініс табады.

Салықтық  төлем міндеттемесінің әдісіне сәйкес, олар кезең барысында, өзіне мынаны енгізеді:

     - салық салынатын табыстан төлеуге жататын табыс салығын, ал ол әрекет етіп тұрған заңға сәйкес есептелінеді, оның деңгейі былайша анықталады:

     Бухгалтерлік  Тұрақты Уақытша табыс   айырмасы  айырмасы

     - уақытша айырманың салықтық эффектісі сол есептік кезеңде не төленеді, не жойылады, оның мөлшерін ағымдағы кезеңнің салықтық мөлшерлемесі бойынша жалпы уақытша айырманың сомасынан анықтайды. Егер де келесі жылға корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі өзгеретін болса, онда ол сол өзгерген мөлшерлемесі бойынша алынады.

     - кейінге қалдырылған салықтарды осы есептік кезеңге сәйкес келетіндей етіп түзетеді. Түзету сомасы 3190 шотта көрініс табады.

     2002 жылы корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі 20% құраған, ал оның деңгейі 2003 жылы 32% деңгейінде белгіленді делік, онда олардың уақытша салықтық эффектісі 45 мың теңге құрайды. Енді осы шартты мысалдың негізінде 2002 ж. салықтық төлемнің қанша құрайтындығын анықтаймыз:

     - төлеуге жататын табыс салығы (700,23x20 30%) =        210,07 мың теңге

     бухгалтерлік  табыс                                                        1069,46 мың теңге  

     уақытша айырмасы                                                       - 601 мың теңге     

     (-981 - (-217) - 81 - (-94) -550 - (-700))

     тұрақты айырмасы                                                         +231,77 мың теңге

     (68 + 44 + 52 - 67,77 - (-135,54))                                                            

   Салық салынатын табыс                                         700,23 мың теңге     

     (1069,46-601 +231,77)

     -  ағымдағы жылдағы уақытша айырмасының салықтық эффектісі: (192,32) мың теңге ((601) х 32%);

     - кейінге қалдырылған салықты түзету: (3) мың теңге (-45/30% х 32% - (-45)).

     Келтірілген мәліметтердің негізінде келесі шоттар корреспонденциясын құрастырамыз. 

 
 

     Кейінге қалдырылған табыс салығының сомасын есептеу (есепке алу) үшін әрбір уақытна айырма бойынша жеке аналитикалық (талдамалы) негіздеме жүргізіледі. Аналитикалық тізімдеменің есебі жоғарыда келтірілген мысалдың негізінде келесі нысанда жасалады.

     Уақытша айырмасының сомасының белгісін (таңбасын) салық салынатын табысқа тигізінетін әсеріне қарап анықтайды Өйткені олар салық салынатын табысты азайтуы да, көбейтуі де мүмкін. Біздің мысалда бірінші жолдағы уақытша айырманы "- " таңбасымен белгілеген, өйткені салық есебіндегі қосымша шегерімдер салық салынатын табысты азайтқан. Екінші және үшінші жолдағы таңбасын (яғни, жөндеуге кеткен шығыстар мен салықтар)"+" белгілеген, өйткені салық есебінде барлық шығыстар таныла бермейді, бухгалтерлік есепте олар тұтастай көрініс тапқанымен, нәтижесінде, салық салынатын табыс салығы жоғары болған, бухгалтерлік есептегісіне қарағанда. Сондықтан таңбаны дұрыс қою үшін, әр уақытта салық есебін бухгалтерлік есептің мәліметімен салыстырып отыру керек. Егер де уақытша айырма жойылған кезде, онда оған қарама-қарсы таңбасы қойылады да, оған келесі шоттар корреспонденциясы жасалады, демек 632 шоты дебеттеліп, 631 шоты кредиттеледі. 632 шоты бойынша көп жағдайда кредиттік қалдық қалады, демек ол келешекте төленетін салықтың міндеттемесін көрсетеді. Сонымен қоса, оның дебеттік сальдосы да болуы мүмкін, егер де күн бұрын төлем жасалса. Бұл кезде оң айырма қалыптасады және ондағы салық эффектісі 632 шоттың дебеті және 851 шоттың кредиті бойынша көрініс табады.

     Егер  де бұндай дебеттік сальдо күмән туғызатын болса, онда олар шығын ретінде танылады, демек ол 851 шотының дебеті мен 632 шотының кредиті бойынша көрініс табады.                                                                                         

     Бухгалтерлік  баланста кейінге қалдырылған табыс  салығын көрсету үшін оларды қысқа және ұзақ мерзімділігі бойынша жіктейді (2-БЕС). Кейінге қалдырылған салықты жіктеу активтердің немесе міндеттемелердің негізінде жүзеге асады. Егер де уақытша айырма тауарлы - материалдық запастарға қатысты болса, онда ол қысқа мерзімді болып есептелінеді, ал егер де ол негізгі құралға қатысты болса, онда ол ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Егер де уақытша айырмасын активтермен де, міндеттемелермен де байланыстыруға болмаса, онда олардың жойылатын уақытын негізге алады.

     Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (125 бабы бойынша) кәсіпкерлік қызметтен, сондай-ақ ғимараттарды, қондырғыларды сатқаннан шеккен зиянды алдағы үш жылдың салық салынатын табысынан өтеуге рұқсат етіледі.

     Тартқан зиянның келешектегі алынатын табысқа зачет етілуі кәсіпорынның экономикалық потенциалына жол ашады. Осындай операцияның есебінен алынған экономия есептік кезеңнің таза табысына енеді, бірақ ол жағдайда өзгеруі мүмкін.

     Салық төлемдері бойынша алған экономия таза табысқа енеді, мына жағдайларды қоспағанда:                                                                          

1. Салық төлемдері бойынша алынған экономия келесі есептік кезеңде өтелуі

күмәнді болса және ол кезде алынатын табыс зиянды жабуға жеткіліксіз болса, онда бұндай зияндар зачетка жатқызылмайды.

2. Салық төлемдері бойынша алынған экономия, 632 шоттың кредитгік сальдосынан асып кетсе, онда бұндай зияндар зачетқа жатқызылмайды.

     Келешек табыс салығының есебінен өтелетін табыс салық сомасы есепте жеке көрсетіледі, яғни 632 шоты бойынша жеке субшоты ашылады.

     Енді  біз жоғарыда келтірілген мысалға  қайтып ораламыз. 2002 жылдың қорытындысы бойынша негізгі жабдықтаушымен жасалған контрактінің шартын сақтамағандықтан 2200 мың теңге зиян шегілген. Оның үстіне 2003 жылы табысқа салынатын салық мөлшерлемесі 32% жеткен. Кейінге қалдырылған табыс салығының кредиттік сальдосы (тізімдеме есебі бойынша) 2002 жылы 240,32 мың теңге құраған. Бухгалтерлік зиян сомасы 1517 мың теңгеге жеткен, ал оның уақытша айырмасы 683 мың теңге құрайтындығына сенімді болған.

     Кәсіпорын болжамы:

     І  Нұсқа. Кәсіпорын 2003 жылы жабдықтаушылармен тиісті деңгейде қарым-қатынасын құруға және қаржылық нәтижесінің оң болмайтынына толық сенім бар.

     2 Нұсқа. Кәсіпорынның нәтижесі оң көрсеткіштермен аяқталатынына сенімсіз, бірақ 632 шотының кредиттік қалдығы 240,32 мың. теңге құраған.

     3 Нұсқа. Салық төлемдері бойынша алған (алатын) экономиясын (олжасын) таза табысқа енгізген, бірақ қалыптасқан жағдайдың салдарынан есепті кезеңде шегетін зиянын жабу мүмкіндігі неғайбіл болған. 632 шоты бойынша кредиттік сальдо сақтық қағидасы бойынша жойьшып отырады.

     Келтірілген әрбір жағдай үшін шоттар корреспонденциясын келтіреміз.