Сыртқы аудит түрлері, оның мақсаты мен мәні

    Қазақстан Республикасында нарықты қатынасқа  көшу барысында тиянақты, қатал бақылау, тексеру ерекше орын алатыны шет  ел үлгісінен белгілі. Себебі нарықты  қатынас принципімен дамуды қамтамасыз ету үшін ол елде –бәсекелестік шешуді рөл атқарады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін өте қатал бақылау-тексеру болуы қажет. Соның нәтижесінде ғана нарықты қатынас жолымен дамудың тиімділігі іске асырылады. Немесе «ойын тәртібі» сақталмаған елде экономикасының нарықты қатынас жолымен дамуы іс жүзінде орындалмайды. Сондықтан да аудит жұмысының қажеттілігі көптеген себептермен анықталады. Олар, біріншіден, кәсіпкерлер өз шаруашылығының тиянақтылығын қамтамасыз ету, екіншіден, өз жұмысын өзі сенімді түде басқару, жүргізу, үшіншіден, кәсіпкерлер өзара қарым-қатынаста сенімді жұмыс істеу үшін және өзінің капиталының тиімділігіне сенімді болу. Келесі сызбада аудит қызметіне сипаттама берілген.

    Нарық экономикасына көшу кезінде тексеру  жүйелерінің ішінде аудитрлік қызметке зор көңіл бөлінді, себебі олар кәсіпорынның бухгалтерлік (қаржылық) есептілігін талдау және тәуелсіз түрде эксперт жүргізу.

    Аудит – клиенттің қалауын бойынша жүргізілетін тәуелсіз түрде кәсіпорындар мен фирмалардың қызметі жөніндегі Бухгалтерлік есептіліктер мен шоттарды тексеретін мамандандырылған қаржылық бақылау түрі.

    Сыртқы  аудит, бұл негізінен Қаржылық есептілік беруді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің берген есебінің дұрыстығын анықтау мақсатында олардың қаржы шаруашылық қызметі туралы алғашқы құжаттар мен басқа да ақпаратының есебін, оның толықтығын және қолданылып жүрген бекітілген заңдармен белгіленген нормативтік актілерге сәйкестігін тәуелсіз түрде тексеру.

    Қаржы есебі жөніндегі сыртқы аудиттің негізгі міндеті – есепте көрсетілген активтердің, міндеттемелердің, меншік капиталдың және субъектінің қаржы нәтижесінің толықтығына, дәлдігіне, дұрыстығына объективті түрде белгілі бір мезгілге бағалау және де субектіде қабылданған есеп саясатының заңдар мен нормативтік актілерге сәйкестігін тексеру.

    Аудитор – квалификациялық сұранымдарды қанағаттандыратын, заңды органдармен тәртіп бойынша белгілі мүмкіндіктермен міндеттелген және квалификациялық аудиторлық аттестаты бар жеке тұлға. Квалификациялық аудиторлық аттестат- бұл жоғарғы білімі бар, экономикалық профил бойынша кем дегенде 3 жыл стажы бар, қосымша экзамендерді тапсыру бойынша мамандандрылған білім алу мақсатында куәландыратын арнайы құжат.

    Аудиторлық  тексеру жүргізу барысында аудитор  тәуелсіздік таныта отырып, аудиторлық дәлелдерді және құжаттарды тура бағалай білуі керек. Қаржылық құжаттарды тексере отырып аудитор барлық құжаттармен дәлелдердің толықтығын қадағалауы керек.

    Аудиторлық  қызмет деп аудит жұмысын ұйымдастыру  мен әдістемелік жағынан қамтамасыз ету, аудиторлық тексеруді іс жүзінде орындау және басқа да аудиторлық қызметті көрсету түріндегі кәсіпкерлік қызмет.

    Аудит жұмысы нақты принциптерді сақтау арқылы жүргізіледі.

    1. Ғылыми негізділігі. Аудиттің  ғылыми негізі оның методологиясының  диалектикалық әдісімен дамиды. Экономика теориясындағы объективтік шын-дықты негізге алу болып табылады. Аудит жұмысының барлық мәліметі, тұжырымы ғылыми жолмен анықталған, дәлелденген болуы қажет. Аудит қызметінің ғылыми даму барысы оның көптеген нақты факторларын талдау арқылы ол өзінің теориясын құрайды. Аудит жұмысы барысында ғылыми зерттеу әдісі қолданылады. Мысалы, аудитте экономикалық талдау қолданылады, ол яғни фактілерді зерттеп қорытынды жасау. Сондықтан да аудит фирмаларының басшылары ғылыми зерттеу жұмысын, тәжірибесін игерген ғалымдар.

    2. Объективтілік. Бұл қағида ойлану, тек қана фактіге сүйену арқылы  ғана тұжырым жасау. Аудитор  шыншыл, бұрмалаушылыққа бармайтын,  тазалық ұстайтын маман болуы  керек. Ол өзінің аудиторлық  қорытындысына кәсіпорынның табыстылық  ақпаратын шыншылдықпен тексеріп, объективті көрсеткіштерін анықтауға міндетті. Оның қорытындысы ешқандай күдіктенбеушілікке жол бермейтін дәлелді болуы қажет.

    3. Дербестілік. Қоғам тану жолында  аудитордың статусы өз бетінше  дербес деп танылған. Оған себеп  ол біріншіден, тапсырушыға тәуелді емес, өйткені ол одан төлем алуына алдын ала келісіп қояды, екіншіден, оның жұмысын мемлекеттік аудит заңы мойындайды, үшіншіден, тапсырушы мен аудитордың түпкі мақсаты бір. Олардың өзара келісім-шарт бойынша анықтайтыны комитетін құру.

    Аудитордың  дербестігін қорғау үшін арнайы шаралар қолданылады: аудиторларды ротациялау, аудитор соты, мемлекеттік аудитор тағайындау, мемлекеттік аудитор департаментін, аудитор комитетін құру.

    Аудитор ротациясы ол болжам арқылы бір аудитор  қайта-қайта бір кәсіпорынға бара берсе оның дербестігі жойылады деген сөз. өйткені, оны тапсырушы акциялық үлескер бол деп үгіттеп, аудит принциптерін сақтамау жолына салуы мүмкін. Аудитор соты аудиторладың дербестігін қадағалап отырады. Мемлекет тұрғысынан аудитор дайындау ол қазіргі аудитордың қоғамдық құрылымын жою болып табылады. Қазіргі кезде аудит комитетін құру АҚШ-та көп тараан. Ондағы мақсат өндіріс компанияларының мүддесін көтеру.

    Қорыта  келгенде, аудит стратегиясын кеңейту  тұрғысынан арнайы институттар ашу  қажет, аудитті жүргізу жұмысын жетілдіру қажет. Біздің ойымызша сондай жұмыстарды іске асыру үшін Мемлекеттік Қаржы Министрлігі, аудит палатасы, бухгалтерлер ассоциациясы көмектесуі қажет.

    4. Кәсіби біліктілік. Аудит жұмысын  өте жоғары деңгейдегі мамандар  жүргізуі қажет, ол теориялық және практикалық жағынан өте білімді маман болуы және арнайы аудит әдістерін жақсы білуі қажет. Ол тексеру жұмысына машықтанған болуы керек. Аудитор өз жұмысына қажетті ереже нұсқауларын өте жақсы біліп іс жүзінде қолдана білуі қажет. Аудитор өз жұмысына анализ жасауда, сараптау жүргізуде, компьютермен жұмыс істеуде, әбден машықтанған болуы қажет. Ол барлық тексерушіге сене бермеуі керек, тек өзі тексеріп көзі жетпейінше ешқандай қорытынды жасамауы керек.

    5. Сенімділік, сөзге берік болу (конфиденциальность). Аудитор өз жұмысының комиссиялық құпиялығын сақтауға міндетті. Үшінші жаққа өз мәліметін ерекше жағдайда ғана хаюарлауға, тапсырушымен жазбаша келісім жасау арқылы беруге құқылы.

    6. Тез-жеделдік принципі. Аудитордың  жеделдігі ол өз жұмысының  тез, тиянақты орындалудан тапсырушыға аудит материалын уақытымен тапсыру. Аудиттің тез, жедел жүргізілуіне екі түрлі себеп бар. Біріншісі, аудит жүргізу уақыты нақты белгіленбегендіктен, екіншіден, аудит үшін төлем сол жұмыс уақытымен есептелінеді. 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ 
 

    Курстық жұмысымды қорытындылай келгенде, аудит саласыда ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін кеңінен енгізу, есеп, қаржылық бақылау мен аудитті ұйымдастыруды жетілдіру, шаруашылық жүргізуші субъектілерді  экономикалық әлеуетін қолдануды оңтайландыруға жол ашу.

    Сонымен қатар, аудит стратегиясын кеңейту тұрғысына арнайы инстеттар ашу қажет, аудитті жүргізу жұмысын жетілдіру қажет. Менің ойымша сондай жұмыстарды іске асыру үшін Мемлекеттік Қаржы Министірлігі, аудит платасы, бухгалтерлер ассоциациясы көмектесуі қажет.

    Менің көз-қарасым бойынша бұл түсінік «қаржылық бақылау» түсінігінен біршама кең. Өйткені, ол көрсеткіштердің дұрыстығы тексертуді ғана емес, сондай-ақ шығындарды рационализациялау мен пайданы заңдық негізде оптимизациялау мақсатымен шаруашылық қызметін жақсарту жөніндегі ұсыныстарды дайындауды қамтиды. Сонымен қатар аудитті тексерумен, аудиторларды тексерушілермен теңестіруге болмаиды. «Ревизия» термині латынның «revision» сөзінен аударғанда «қызметті зерттеу» дегенді, ал «ревизор» термині ревизияны жүргізуші адам деген мағынаны білдіреді. Тексеру мен аудит мазмұны жағынан жақын болса да бір түсінік емес. Аудит тексеру мен бақылаудың түрлі әдістері мен тәсілдерін қолдана отырып,сонымен бірге өзіне тән ерекшеліктері бар.

    Аудит екшқашанда белгілі бір сыңар жақ мақсатымен жүргізілмейді және өзінің алдына клиеиенке зиян келтіру мақсатымен негативті материалды жинау және толтыру міндетін қоймайды. Ал ревизия көп жағдайда сыңар жақ бағытта болып өзінің алдына ұнамсыз тұлғаларға қатысты, оның беделін түсіретін материалдар жинауы міндет етіп қояды. Тексеруге деп аталған сылтау болады, яғни қарапайым тілмен айтқанда кәсіпорын басшылығының сыртынан сөз тасу немесе жоғары тұрған ұйымдарға жеткіліксіз силамшылық сылтау болады. Болашақ қаралаушы бола отырып, ол өзіне тән қылықтармен айыптаушы болады. Кейбір аса ақылды емес тексерушілер өзінің түрімен және мінез-құлқымен тексерушіліге көбірек қорқыныш ұялатуға тырысады; талап етпей керіліп, минут сайын есеп жұмыстарын олардың ағымдағы жұмысынан аландаттырады. Мұндай тексерудің салдарымен аудиторлар әлі де соқтығысуда, есеп жұмысшыларының көздерінде тексерушінің алдындағы қорқыныш ұялап тұрады.

    Аудитордың  тексерушіден ерекшелігі тексерушінің тексерілумен серіктестік қалпына  тән. Мұнан өзге, оның жұмысында көп орынды клиентке коммерциалық қызыметтің түрлі қиын сұрақтарына жауап табуға кеңес беру қызыметі алады. Ол клиентке кеңес беріп көмектесуі қажет. Аудитордың тексерушіден өзгешелігін түсіндіре отырып аудиторды адвакатпен, тексерушіні кінәләушімен салыстыруға болады.

    Қазіргі кезде елімізде аудитор мамандығының қалыптасуы жүріп жатыр. Былайша айтқанда, барлығын нөлден бастауға тура келеді.

    Аудиторлық  тексеріс жүргізуінің сапасы, аудиторлар мен клиент арасындағы қарым-қатынасы көбіне аудит жүргізу келісім-шартының нақты құрылуына байланысты болады. Аудиторлық ұйымның көбіне келісім-шарт жасаудың стандарттық түрін пайдаланады. Бірақ нақты кәсіпорында аудит жүргізу ерекшелігін ескерген жөн, себебі клиент көбіне толық мөлшерде оның мәні мен мазмұнын түсіне бермейді.

    Аудиторлық  тексеріс жүргізу келісім-шарттында  клиент тексеріс жүргізуге қажетті  құжаттарды ұсыну мерзімін анықтаған  жөн, себебі клиент аудитроды шақырып  алады, бірақ бухгалтерлік есебі  жиі дайын емес, бұл жұмысты  өте қиындатады. Келісім-шартта тапсырысшы талабында аудиторлық ұйым алдын-ала төлеу сомасын көрсеткен дұрыс, аудит шаралары кезінде аудиторлық қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Клиент жағынан оған деген «қысымның» болуы және аудит үшін сыйақыны төлемей қою мүмкіндігін жояды. Әдетте аудиторлық ұйым талап ететін алдын-ала төлеу сомасы 50-ден – 100 ٪ дейін мөлшерді құрайды. Келісім –шартта тексеріс кезінде аудиторға тапсырысшының көмек көрсету міндеттеме пунктін қарастырған жөн (яғни, түгендеу кезінде жәрдем беретін қызметкерді анықтап беру, мүмкін болған жағдайда аудиторлық командировкаға шығу үшін қамтамасыз ету және т.б.) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 

1. Аудиторлық  қызмет туралы Қазақстан Республикасы № 304-I Заңы (2010.15.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2. Бухгалтерлiк есеп пен аудит саласында мемлекеттiк қызметтер көрсету стандарттарын бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2010 жылғы 26 мамырдағы № 476 Қаулысы
3. «Кәсiби аудиторлық ұйымдарды аккредиттеу ережесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2006 жылғы 18 шілдедегі № 265 бұйрығына өзгеріс пен толықтыру енгізу туралы заң
4. «Бухгалтерлік есепке алу мен Қаржылық есеп беру» туралы Қазақстан Республикасының Заңы (28.02.2007 ж. №234)
5. Қазақстан Республикасының Кодексі. Бюджетке төленетін салық және басқа міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). 2007ж
6. «Қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (15.05.2007ж №252-ІІІ) (еңгізілген өзгертулермен және толықтырулармен 27.07.2007ж)
7. НСФО №2 21.06.2007. Приказ Министра Финансов РК №217
8. Бухгалтерлік есепке алу шоттарының үлгі жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрінің 2007 жылғы 23.05.2007ж. №185 бұйрығы
9. Халықаралық аудит стандарттары.
10. Адамс Р. Основы аудита. Пер с анг (Под ред. Я.В. Соколова-М.: Аудит. ЮНИТИ)
11. Аренс А. Лоббек Дж Аудит: пер с анг-М.: Финансы «Статистика» 2000г.
12. Осадчая В.И. Аудиторство для д/о студентов специальности 0707 бух. учет  и аудит. Караганда: 2002г. 128 стр.
13. Осадчая В.И. Аудиторство для д/о студентов кроме специальности 070740  «Бух. Учет  и аудит. Караганда: 2002г. 176 стр.
14. Абленов Д.О. Аудит негіздері. Алматы: Экономика 2005ж
15. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы: Экономика 2004г
16. Ержанов Ш.С. Аудит. Алматы: Экономика 2005г