Негізгі құралдарды талдау

   Бухгалтерлік  есептің 16 "Негізгі құралдар" деп аталатын халықаралық стандартына сәйкес, тозу деп- негізгі құралдын тозушы (тозған белігінің) құнын оның тиімді кызмет ету мерзімі ішінде жүйелі түрде бөліп таратуды айтады. Яғни, негізгі құралдар субъектісінің тозған бөлігінің сомасы оның тиімді қызмет ету мерзімі ішінде жүйелі түрде есептен шығарылуға тиісті.

 Негізгі құралдардың тиімді қызмет етy мерзімі дегеніміз- актив кәсіпорында пайдаланылады деп күтілетін кезең не болмаса активті пайдаланудан алынады деп күтілетін өнім бірліктерінің немесе сол сияқты көрсеткіштердің саны.

   Негізгі құралдар объектісінің тиімді қызмет ету мерзімі кезен оның қайта қаралып отыруға тиісті және де егер болжамдардың бұрынғы бағалаулардан елеулі айырмашылығы болса, ағымдағы және алдағы кезендерде тозуға жасалынатын аударым сомасы түзетілуге тиісті.

  Барлық  кәсіпорындар өздерінің негізгі  құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептен шығарын отырады.

      Негізгі құралдар (гимараттар, машиналар, көлік құралдары т.б.) шаруашылық процессінде пайдалану нәтижесінде бірте-бірі тозуына байланысты құндарыи өздерінің көмегімен өндірілтін өнімдерге біртіндеп ауыстырын отырады. Бұл процесс "амортизация" — деп аталады.

   Бухгалтерлік  есептің №6 "Негізгі құралдардың есебі" деп аталатын ұлттық стандартына сәйкес амортизация дегеніміз активтердің амортизацияланған құнын оларды пайдалану мерзімі ішінде тұрақты таратып отыратын тозудың ақшалай көрінісі.

   Негізгі құралдарды қайта қалпыма келтіру үшін олардын, тозған бөлігінің құны дайын өнімнің өзіндік құнға амортизациялық аударымдар ретінде қосылады.

   Амортизациялык  аударымдар дегеніміз - негізгі құралдардын 
амортизацияланушы құнынан есептеп шығарылған амортизацияның жылдық сомасы.

   Жоғарыда  аталған бухгалтерлік есеп стандартында амортизацияны есептеудің төмендегі әдістері ұсынылған:

   1. Негізгі құралдардың құнын біркалыпты (түзу сызыкты есептен шығару әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі апарылады. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы оның қызмет ету мерзімнің ұзақтығын байланысты деп пайымдауға негізделген және ол бухгалтерліқ есептің отандық тәжірибесінде қолданылып жүрген әдіс. Әрбір мерзім (жыл) үшін амортизациялық жарна сомасы амортизацияланушы құнды (объектінің бастапқы құнынан оның жойылу құнынан алып тастағандағы) объектіні пайдалану мерзімін болу арқылы есептелінеді. Амортизациялау нормасы тұрақты болады. Мысалы, жүк автокөлігінің бастапқы құн 150000 теңге, оның 5 жыл мерзім өткеннен кейінгі жойылу құны 10000 теңге. Мұмдай жағдайда жыл сайынғы амортизациялау нормасы амортизацияланушы құнның 20 пайызы құрайды немесе бірқалыпты тесілге сәйкес 28000 теңге болады.

   Негізгі құралдардың амортизациясын бірқалыпты әдіс бойыша есептеу төменде келтірілді.

   Төменде негізгі құралдардың құнын бірқальппы (түзу сызықты) әдіс бойынша есептен шығару көрсетілді.

            Нсгізгі қуралдардың  құнын біркалыпты (түзу  сызықты) әдіс         бойынша есептен шыгару 

 
 

 Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде ессптеу әдісі (өндірістік тәсіл).

Бұл одіс негізгі құралдардын. тозуы (амортизациясы) тек пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу процессінде уақыт бөліктері ешқандай роль атқармайды деген пайымдауға негізделген. Жоғарыдағы сөз болган автокөлік белгілі бір операцияларды (жұмыстарды) орындайды делік, ал оның жүретін жолы 1000000 километр ге есептелген. Әрбір километрге есептелінетін амортизациялық шығындар сомасы төмендегідей анықталады.

Егер, пайдаланудың бірінші жылында автокөлік 300000 километр жол жүреді деп, екінші жылы - 300000, үшінші жылы 200000, төртінші жылы - 100000 және бесінші жылы - 100000 километр жол жүреді деп шамаланатын болса, амортизациялық жарнамы есептеу төмендепдей орындалады Бұл кестеде жылдық амортизация сомасы мен орындалған жұмыстың немесе пайдаланудың тікелей байланысын көреміз. Кинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне немесе пайдалануға тікелей байланысты өсіп отырады, ал қалдық құн жойылу құнына жеткенше орындалған жұмыстың бір өлшем бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып отырады. 

Негізгі құралдардың амортизациясын (тозуын) өндірістік тәсіл бойынша есептеу 

 

3. Азайып  отыратын қалдық әдісі.

Азайып отыратын қалдық әдісі

  Оны екі еселенген амортизациялау нормасын қолдану арқылы азайып отыратын қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы, жоғарыда айтылған автокөліктің қызмет ету (пайдалану) мерзімі 5 жыл. Бірқалыпты үлестіру әдісінде амортизациялау нормасы 20 пайыз болады (100%:5).

Екі еселенген нормамен есептелінетін, азайып отыратын қалдық әдісінде амортизациялау нормасы 40 пайыз (20%х2) болады. Бұл белгіленген ставка (40%) қалдық құнға әрбір жылдын соңында апрылады.

Қалдық  құнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды коспағанда, тозуды есептеген кезде жойылу құны еселке алынбайды деп сапалады. Автоколіктің бастапқы құны 150000 теңге. Бес жыл бойы амортизация мынадай мөлшерде есептелінеді.

Бұл кестеден амортизациялау нормасы барлық уакытта қалдық құнға қолданылғандығын көреміз. Амортизация сомасы жылдан жылға азайып отырады. Соңғы жылда амортизация сомасы қалдық құнды жойылу құнына дейін азайту үшін қажетті сомамен шектеледі.

   Жеделдетілген амортизация әдістері негізгі құралдардың сапалық тозуынан болатын зияндарды тез азайтуға мүмкіндік береді, экономиканық барлық салаларында тездетіп қайта жабдықтауды қамтамасыз етеді. 

Негізгі құралдардың құнын азайтып отыратын қалдық әдісі бойынша есептен шығару 

 

   Отандық тәжірибеде негізгі құралдардың мынандай түрлері бойынша амортизация есептелінбейді: жер, кітапхана қорлары, фильм қорлары, архитектура және өнер ескерткіштері, музейлік құндылықтар, өнім беретін малдар, жалпы мақсатта пайдаланылатын көлік жолдары. Сонымен катар, амортизациялық аударым жаңарту және техникалық қайта құру жұмыстарын жүргізген кезде, сондай-ақ, негізгі құралдарды уақытша тоқтатып қойған мерзімде есептелінбейді.

   Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық кызметі бухгалтерлік есебінің Бас шоттар жоспарына сәйкес субъект меншігіндегі және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозу сомасын жинақтау үшін 13 "Негізгі құралдардың тозуы" бөлімшесінің тиісті синтетикалық шоттары пайдаланылады.

   Томенде үзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдары бойынша 2001 жылға есептелген тозу (амортизация) сомасын кәсіпорынның шығындарына апаруға байланысты операцияларға орындалған шоттар корреспонденциясы келтірілді:

1) Негізгі өндірісте пайдаланылатын меншікті және үзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша есептелінген тозу сомасына — 54500 тенге.

Дт    К'т

2420 "Негізгі құралдардың тозуы " 54500

13 "Нсгізгі құралдардың тозуы" бөлімшесінің тиісті шоттары 5450''

2) Жалпы шаруашылық мақсатқа пайдаланылатьш меншікті және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдарға есептелген тозу сомасына — 45800 тенге.

 

Дт    К'т

7210 "Жалпы және әкімшілік шығыстар " 45800

13 "Негізгі құралдардың тозуы" бөлімшесінің тиісті шоттары        45800

3) Әлеуметтік салада пайдаланылатын негізгі құралдарға есептелгеп тозу сомасына- 65000 теңге:

Дт    К'т

2420"Негізгі құралдардың тозуы " 65000

13 "Негізгі құралдардың тозуы" бөлімшесінің тиісті шоттары 65000

4) Сатып-өткізу  процсесіне  қызмет  көрсетуші  негізгі   құралдарға есептелген тозу сомасына — 58000 теңге:

ДТ КТ

7110 "Гауарларды (жұмыстарды, кызмегтерді)

Сатып-өткізу бойынша шығыстар " 58000

13 "Негізгі құралдардың тозуы"

бөлімиіесінің тиісті шоттары 58000

5)  Агымдағы    жалдауға    берілген    негізгі    құралдар    бойынша есептелген тозу сомасына - 25600 тенге:

    Дт       Кт

845 "Қосалқы кызмет бойынша баскадай шығыстар " 25600