Нарық экономика жағдайында еңбекақыны ұйымдастыру және оның ерекшеліктері

Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері

1. Өндірілетін өнімдер  мен істелетін жұмысқа кеткен  еңбек пен оған төленетін еңбекақы  мөлшерін дұрыс анықтау.

2. Еңбек өнімділігінің  өсімін бақылау.  

3. Жұмсалған еңбектің  саны мен сапасын бақылау.

4.   Жұмысшылар мен  қызметкерлерге еңбекақы төлеу  үшін еңбекақы қорынан, қоғамдық  тұтыну қорынан және тағы басқа  қорлардан бөлінетін қаржыларды  бақылау.

5.     Жұмысшы  және қызметкерлермен уақтылы  дұрыс есеп айырысу.

6.    Өндіріске  жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу.

7.   Еңбек және  еңбекақы   жайлы   статистикалық   жэне бухгалтерлік қорытынды  есепті беру.

Сонымен қатар еңбек  пен еңбекақы есебін ұйымдастыруды  одан әрі жетілдіру үшін мынадай  жағдайлар қажет:

1.  Еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемін ұлғайтуға ынталандыратын еңбекақының тиімді түрлерін кеңінен қолдану.

2.    Еңбек   пен   өндірісті   басқарудағы   ғылыми   жолмен басқарудың  типтелген прогрестік құрылымын  қолдану.

3. Еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін жұмыстағы жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолдану.

4.  Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сай есептеу мен ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесін жетілдіру мен жеңілдету.

Қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақытын пайдалану есебі

Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар және негізгі  емес қызмет атқаратындар деп екі  топқа бөледі.

Ал өнеркәсіп орындарында қызмет істеушілер мынадай екі топқа бөлінеді:

1.  Өнеркәсіптің өндірістік  жұмысшылары мен   қызметкерлері.

2. Өнеркәсіптік ұйымның  балансындағы өндіріске жатпайтын  ұйымдардың жұмысшы-қызметкерлері.

Атқаратын қызметтеріне қарап кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары мен қызметкерлері жұмысшылар мен қызметкерлер болып екіге бөлінеді.

Қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және тағы басқа да топтарға бөлінеді.

Басшылар қатарына - президент, ректор, директор, меңгеруші, тағы басқалар жатады.

Мамандар қатарына — инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар жэне тағы басқалары жатады.

Басқа да қызметкерлер қатарына - құжаттарды дайындайтын, есеп және бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер, менеджерлер, агрономдар, механиктер және тағы басқалары жатады.

Бухгалтерлік есепте жұмысшылар мен қызметкерлердің  саны мен олардың жұмыс істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Кәсіпорындардағы қызмет атқаратын адамдардың жалпы саны олардың «тізімдегі саны» деп аталады.

Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны — кәсіпорындар мен ұйымдарға қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға байланысты өзгеріп отырады.

Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және олардың жұмыс уақыты да есептеледі.

ІІІ. «АСТАНА ҚАЛАСЫ ЖЕР ҒЫЛЫМЫ ӨНДІРІСТІК ӨНЕРКӘСІБІ» АҚ – да ЕҢБЕКАҚЫНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

 

3.1 «Астана  қаласы жер ғылымы өндірістік  өнеркәсібі» АҚ – дағы жұмысшы қызметкерлерге еңбекақы төлеу бойынша еңбекақы қорын талдау

 

Еңбекақы қоры бойынша  абсолютті және қатысты ауытқуларды анықтау. өзгермелі және тұрақты еңбекақының өзгеру себептері. Инфляцияны ескере отырып, кәсіпорын қызметкерлерінің еңбекақы деңгейін талдау. Еңбек өнімділігінің өсу қарқыны мен оның төлену деңгейінің арасындағы сәйкестікті талдау.

«Астана қаласы жер ғылымы өндірістік өнеркәсібі» АҚ –да еңбек ресурстарын, еңбек өнімділігінің деңгейін пайдалануды талдау еңбекақыны төлеумен тығыз байланыста екенін қарастыру қажет. Осы кезде еңбекақы қаражаттарының еңбек өнімділігінің өсу қарқыны оның төлеуінің өсу қарқынынан озып отыруы керек, сол кезде ғана пайдалануға болады. Бірақ мұндай жағдайларда қайта өндірудің қарқынын өсіру үшін мүмкіндіктер туады.

Осыған орай әрбір  кәсіпорында еңбекақыға қаражаттарды пайдаланудың талдауы кең мағына береді. Процесс кезінде оны еңбекақы қорын пайдалануды жүйелік бақылау арқылы жүзеге асыруға болады, еңбек өнімділігінің өсуі және өнімнің еңбек сиымдылығының төмендеуі есебінен қаражаттарды үнемдеу мүмкіндіктерін шығару керек.

Тұтынуға пайдаланылған  қаражаттар құрамындағы ең көп үлес салмақты өнімнің өзіндік құнына кіретін еңбекті төлеу қоры алады. өнімнің өзіндік құнына кіретін еңбекақы қорын пайдалануды талдауға көшерде, бірінші кезекте, оның көлемінің абсолютті және қатысты ауытқуын жоспарлыдан есептеп алу қажет. Абсолютті ауытқу (DФЗПабс) D еңбекті төлеуге нақты қолднылған қаражаттарды (ФЗПф) кәсіпорын, өндірістік бөлімше және жұмысшылар категориясы бойынша жалпы алғандағы еңбекақының жоспарлы қорымен (ФЗПпл) салыстыру арқылы анықталады: DФЗПабс=ФЗПф-ФЗПпл=21465-20500=+965 млн. теңге. Бірақ мынаны есте сақтаған жөн, өнімді өндіру бойынша жоспардың орындалу коэффициентіне тұрақталған, жоспарлы қорымен еңбекақының нақты есептелген сомасы арасындағы айырмашылық ретінде есептеледі. өнімді өндіру бойынша жоспардың орындалу проценті 102,6% (16440 туб/16023) құрайды бірақ мынаны ескерген жөн, өнімді өндіру көлемін пропорционалды өзгеретін еңбекақы қорының өзгермелі бөлігі ғна өзгертіледі.

Статистика органдарының нұсқаулықтары бойынша еңбекақы қоры өзіне кәсіпорынның ағымдағы шығындарына жататын, еңбекке төлеу қорын ғана енгізбейді, сонымен қатар әлеуметтік қорға қаражаттарының және таза пайда есебінен, кәсіпорын қарамағында қалатын төлемдерді де енгізеді. Тұтынуға бағытталған қаражаттарды пайдалану туралы мәліметтер кестеде көрсетілген:

 

Кесте 7. Тұтынуға бағытталған қаражаттарды пайдалануды талдау

Төлем түрі	Сомасы млн. тг.
	Жоспар	Нақты	Ауытқу
1	2	3	4
Еңбекті төлеу қоры Келісімді бағлау бойынша Тарифтік ставкалар және окладтар өндірістік нәтижелер бойынша сыйақылар Кәсіпкерлік шеберлік үшін қосымша төлемдер Түнгі уақыттағы жұмыс, артық сағаттар, мейрам күндері үшін қосымша төлемдер Жыл сайынғы және қосымша демалыстарды төлеу Жас өспірімдердің жеңілдік сағаттарын, емізетін аналардың жұмыстағы демалыстарын төлеу Орта деңгейге дейін қосымша төлемдер Тұрып қалуларды төлеу Сәйкестендірушілер еңбегін төлеу Таза пайда есебінен төлемдер Жылдың қорытындылары бойынша жұмыс нәтижелері үшін сый ақылар Материалдық көмек Зейнеткерлерге өз уақытылы төлемдер Шамадан артық белгіленген мерзімдегі демалыстарды төлеу Студенттерге стипендия және оқу үшін төлем Тұрғын үй салуға жұмысшыларға суданы өтеу Демалысқа және емделуге жолдама төлеу Құнды қағаздар бойынша дивиденттерді төлеу	20500 10630 6580 1400   500   –   1390   – – – – 5860 1800   700 30 – 150   600   220   2360	21465 11180 6349 1545   520   80   1491   – – 300 – 6145 1850   720 45 – 150   600   250   2530	+965 +550 -230 +145   +20   +80   +1401   – – – – +285 +50   +20 +15 – –   –   +30   +170
әлеуметтік сипаттағы төлемдер Балаларды тәрбиелейтін отбасы-ларына жәрдем ақылар Уақытша еңбекке жарамсыздығына байланысты жәрдем ақылар Профсоюздік жолдамалар құны	340 150   540   250	1100 160   740   200	+160 +10   +200   -50
Тұтынуға бағытталған қаражаттардың  барлығы	27300	28710	+1410
Жалпы саладағы үлесі, %	–	–	–
Еңбекті төлеу қоры	75,0	74,8	-0,2
Таза пайдадан төлем	21,5	21,4	-0,1
әлеуметтік қорғау қорының есебінен төлеу	3,5	3,8	+0,3

 

Еңбекақы қорын пайдалануды  талдау кезінде, кәсіпорынның жұмысшыларының орташа жалақысы туралы, сонымен қатар  оның деңгейін анықтайтын факторлар туралы деректерді зерттеу кең мағына береді. Сондықтан келесі салдау категориясымен мамандығы бойынша, сонымен қатар кәсіпорын бойынша жалақы алғанда бір жұмысшының орташа еңбекақысына өзгерту себептерін зерттеуге бағытталған болуы керек. Бұл кезде орташа жылдық еңбекақы бір жылда бір жұмысшының істеген күндер санына, жұмыс сменасының ұзақтығына және орташа сағаттық еңбекақысына байланысты екенін ескерген жөн: ГЗП=Д õ Ï õ ×ÇÏ. Осы факторлардың жұмысшылар категориясы бойынша орташа жылдық еңбекақы деңгейінің өзгеруіне әсерін есептеу абсолютті айырмашылықтар тәсілімен жүзеге асырылған.

 

Жұмысшылардың орташа еңбекақысының  нақты немесе басқа уақыт кесіндісінде өзгеруі (жыл, ай, күн, сағат) базистік кезең (СЗо) орташа еңбекақысына, есеп беру кезеңінің (СЗ1) орташа еңбекақысына қатынасы арқылы анықталатын, оның индексі (Ісз) арқылы сипатталады. Аналогты түрде еңбек өнімділігінің индексі (Ігв) есептелінеді:

Ісз = СЗф = 106,4 млн.тг. = 1,038

        СЗпл    102,5 млн.тг

Ігв = ГВф = 499 млн.тг = 1,04

        ГВпл   480 млн,тг

Келтірілген мәліметтер талданып отырған кәсіпорында еңбек  өнімділігінің өсу қарқыны еңбекті  төлеудің өсуінің қарқынынан асып тұрғанын көрсетеді. Озу коэффициенті (Коп) тең:

Коп = Ігв/Ісз = 1,04/1,038 = 1,00192678227

Еңбек өнімділігінің өсу қарқыны мен оның төлемі арасындағы қатынастардың өзгеруімен байланысты еңбекақы қорының шығындары (+7) немесе үнемдеу (-7) сомасын анықтау үшін келесі формуланы пайдалануға болады:

Э = ФЗПф Ісз – Ісв = 21465 1,038-1,04 = - 41,4 млн.тг

                      Ісз                 1,038

Біздің мысалымызда, еңбекақы төлеудің өсу қарқынымен салыстыру  бойынша еңбек өнімділігінің  өсу қарқынына барынша жоғары болуы 41,4 млн. тг. сомаға еңбекақы қорын  үнемдеуге әкелді. Орташа еңбекақының  өсу индексін талдау кезінде инфляция шарттарында тұтыну товарларына және талданатын кезеңдегі қызмет (Іц) бағасының өсу индексін ескерген жөн.

 

 

 

 

 

 

3.2 Еңбекақының  дұрыс есептелуін және олардан  ұсталынатын ұсталымдар мен аударымдардың  заңдылығын тексеру

 

Дұрыс есептеудің, салықтарды толығымен және уақытында төлеудің мәселелеріне тексеріс жүргізе отырып, осы саладағы ережелерді бұзу фактілерін анықтай сала, аудиторлар салық төлеушілерге салық заңдарының талаптарын және салық салу мәселесі жөніндегі өз күшіндегі нұсқаулардың талаптарын бұзу салдарларын уақытында түзетуге көмектеседі, сол арқылы субъектілерді салық органдары тарапынан болатын қатаң қаражаттың жазадан құтқарып қалады.

Көп жағдайда салық салу саласына қатысты ереже бұзушылықтар шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлерінің және басқа да қызметкерлерінің салық заңдарының өз күшіндегі ережелерін білмеуінен немесе сол ережелерді дұрыс түсінбеуінен болады. Алайда, заңды білмеу, сол заңды бұзушылыққа байланысты жауапкершіліктен босатпайды. Сол себепті жиі-жиі аудиторларға сұраныс жасау және оның тарапынан салық салу мәселелері мен дәрістер алу субъектіге тек қана пайда әкеледі.

Жұмыскерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысудың аудитінің  тағы бір міндеті жалақыдан ұсталымдардың  дұрыстығын тексеру болып табылады. Орындау беттері бойынша тек қана қолдағы бар беттер немесе жұмыскерлердің өзінің арызы бойынша ұсталады. Жұмыскерлердің өндірген зияны үшін кәсіпорынның төрағасының шешімі бойынша ұстайды. Аудитор тексеру қорытындысында анықтауға тиісті:

Белгіленген мерзімде алмаған жалақы сомалары дер кезінде депонентке жатқызылғандығы.

Депоненттегі сома төленгеннен  және талап етілмеген депоненттік  борыш табыс құрамының аударылғандығын.

Жұмысты қосып атқару бойынша дұрыс төлегендігі.

Күшіндегі заң актілерінде  қаралған, жұмыс істемеген уақыттарына төлем, жұмысқа уақытша қабілетсіздігі бойынша жәрдем ақылардың дұрыс есептелгендігі.

Шығындардың еңбекақы төлеу  бойынша қорына дұрыс жатқызылмағандығы.

Кейбір төлемдердің  өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнға  дұрыс жатқызылмағандығы.

Аналитикалық және синтетикалық есеп жүргізудің жиынтық мәліметтерінің және қаржылық қорытынды есеп формаларын толтырудың дұрыстығы.

Еңбекақы қоры бойынша  бухгалтерлік есеп корреспонденцияларының дұрыс жасалғандығы.

Аудитор еңбекақы бойынша  есеп айырысуда тексере отырып әлеуметтік сақтандыру және қамтамасыз ету бойынша есеп айырысуды тексеруге міндетті. Әлеуметтік сақтандыру және қамтамасыз ету бойынша есеп айырысудың негізгі міндеті төлем сомаларының дұрыс есептелгенін тиісті сомадағы жарналарды дер кезінде аударғандығын және бұл операциялардың есепте дұрыс көрсетіліп қорытынды есептің дұрыс жасалғанын анықтау. Жоғарыда айтылғандарға байланысты аудитор тексеру керек:

Сақтандыру жарналарын есептеу үшін еңбекақы төлеу қорын  дұрыс анықтау.

Сақтандыру жарнамаларының тарифінің дұрыс қолданғанын.

Жарналардың дер кезінде  және толық аударылуын.

Әлеуметтік сақтандыру қорларына төленетін жәрдем ақылардың, зейнетақылардың және тағы басқалардың  негізділігін және дұрыстығын.