Есеп саясаты

- материалды емес активтердщ бастапқы құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай өндірілетш өнімдер көлемінің сомасына пропорционалдьщ тәсілмен тарату.

6. Инвестицияларды бағалау. Мұнда екі түрлі тәсіл қолданылады. Олар: өзіндік бастапқы құн немесе нарықтық бағалау тәсілі. Инвестициялардың өзіндік құны, бұларды сатып алу күнгі нарықтық бағадан және бұларды сатып алуға байланысты жұмсалған шығындардан (делдалдық сый ақы, қалам ақы, баж салығы, банктің комиссиялық алымы т.с.с.) қалыптасады. Инвестицияларға нарықтық бағаның қоланылуы бұлардың құнын реттеу мен нарықтық баға деңгейіне келтіру үшін ұйымдардың есеп саясатында анықталып көрсетіледі.

Инвестицияны бағалауда қолданылатын екі түрлі бағалау әдісі баланстық құн мәліметтерін сақтық принциппен бағалауды және бөлінбеген пайданы қорытынды есеп құрамына қоспауды қамтамасыз етеді.

Инвестицияларды ағымдағы құнмен бағалау - баланстағы инвестициялар құнын (құнды қағаздар нарығындағы есеп бойынша) ұдайы реттеп отыру үшін қолданылынады. Инвестициялардың баланстық құнын реттеу (корректура) әсерінен орын алған фактінің сомасы есепті кезең ішіндегі табыстар мен шығындар көлеміне де әсер етеді. Яғни инвестициялар құнын реттеу нәтижесінің сомасы табыстар немесе шығындар көлеміне қосылып немесе азайтылып жазылады.

Есеп тәжірибесінде инвестицияларды бастапқы кезде сатып алғандағы және ағымдағы құнының ең төменгі дәрежесімен бағалау тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл құнды қағаздар курсының тез арада төмендеп кетуіне байланысты мүмкін болатын шеккен зиянды тіркеу үшін де қолданылады. Құнды қағаздар курсының жоғарылауы нәтижесіндегі түскен табыс есепке алынбайды. Алайда инвестициялардың ағымдағы құны, бұларды сатып алудағы құннан артық болған жағдайдағы есепті кезең ішінде сатылған инвестициялар құны табыстар немесе шығындар сомасын өзгертеді.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды бағалау тәсілі.

Бұларды сатып алу немесе қайта бағалаудағы құнмен есепке алынып, сатып алу және ағымдағы құнның ең төменгі дәрежесімен бағаланады. Инвестицияларды сатып алу бағасымен бағалау -инвестициялардың бастапқы баланстык күнын өзгертпейтін дәрежеде көрсетіліп, инвестицияларды сатып алуға жұмсалған қосымша шығындар сомасынан тұрады. Инвестицияларды қайта бағалау құнымен бағалау (инвестициялардың әділетті кұны) -инвестициялардың есептегі құнын ағымдағы (нарықтык) бағаға келтіру үшін инвестициялардың жеке түрлерін кайта бағалау нәтижесінде бұлардың құнын мерзімдік аралықтарда өзгертіп отыруға негізделген. Нақтылы құнымен багалау тәсілін қолданушы ұйымдар барлық ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалаудың есебін жасап, қайта бағалау жүргізудің тәртібін инвесторларға хабарлап отыруға міндетті. Әділетті құнмен бағалаудың нәтижесінде қайта бағаланған инвестициялар мен есептегі инвестициялар құнының айырьшы шығарылып, әділепілік қүн дәлелденеді.

Мысал «Асан ж К"» ұйымы 1 сәуір 2004 жылы «Даулет» акционерлік қоғамынан 150000 теңгенің (мүмкін облигация) инвестициясын сатып алды. Мұның номиналдық құны 140000 теңге. Осы инвестиция бойынша жылдық табыс алу 7%. Пайыздық сома әр жылы 4 рет төленеді (әр тоқсанда). «Асан ж К» ұйымы 3% инвестицияның құнын алады. Инвестицияны жабу 5 жылдан соң 30 сәуір 2009 жылға белгіленді. Осы мысалдар негізінде төмендегі жазулар жазылады:

1)              Сатылып алынған инвесгицияның құнын төлеу
Дт «Қаржылық инвестиция» 150000 теңге.

Кт «Есеп айырысу шотындағы ақша» 150000 теңге.

2)              8 айға, 31 желтоқсан 2004 жылға дейін есептелінген пайыздық сомаға;

Дт «Берешектердің басқа да қарыздары» 4200 теңге '(140000x3:100)

Кт «Қаржылық инвестиция» 500 теңге (150000-140000): (5x4)

Кт «Негізгі қызметке жатпайтын табыс» 3700 теңге (4200-500)

3) Есептелінген пайыздық соманы 4200 теңгені алудағы жазу:

Дт «Есеп айырысу шотындағы ақша» 4200 теңге

Кт «Берешектердің басқа да қарыздары» 4200 теңге.

«Асан ж К» ұйымының 1 қаңтар 2005 жылға жасаған бухгалтерлік балансында инвестициялар құны 149500 теңгені (150000-500) көрсетеді.

Мысал. Есепті жыл ішінде «Асан ж К» ұйымы «Даулет» компаниясынан әрқайсысының қүны 3700 теңге тұратын 4000 акция және «Дархан» компаниясынан құны 2900 теңге тұратын 3000 акция сатып алды. Есепті жылдың аяғына қарай инвестициялардың нарықтық бағасы өзгерді. «Даулет» компаниясының 1 акциясының құны 3300, ал «Дархан» компаниясыныц 1 акциясының құны 3100 теңге болып келісілді. (котировка). Осы көрсеткіштерге сай 8.4 кестені құрамыз.

8.4 кесте

Барлық акциялардың сатып алу құнымен нақтылы құнының нарықтық айырымы - 1000000 теңге (22500000 - 23500000).

Айырым есептеу нәтижесінде шығарылған айырым сома 1000000 теңге есепті жылдың аяғында корректуралық жазуға және дебет «Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)» счетына «Күмәнді талаптар резерві» счетының кредитіне жазылады.

7. Тауарлы-материалды босалқыларды бағалау. Іске асырылып келе жатқан бухгалтерлік есеп ережелерівз сай ұйымдар өз иелігіндегі тауарлы-материалды босалқыларды көптеген әдістермен, тәсілдер арқылы бағалауына және қайта бағалауына болады.

ТМБ: нақтылы өзіндік құнымен, есепті бағамен, орташа өлшенген бағамен, ФИФО, ЛИФО әдістерімен, бөлшек саудадағы бағамен бағаланады.

ТМБ-ны өзіндік құнымен бағалау - құндылықтарды сатып алуға немесе дайындауға жұмсалған шығындар сомасынан тұрады. ТМБ-ны есепті бағамен бағалау арнайы мерзімде қайта бағаланып отыратын белгілі кезеңде көрсетілген есепті баға мөлшерінен тұрады. Есепті бағамен бағаланған құндылықтар алдағы жұмсалатын шығындарға тән болады.

Орташа өлшенген баға сатуға жарайтын құндылықтардың орташа кұнын есептеу арқылы шығарылып отырады. Орташа құн барлық босалқылар сомасын босалқылардың санына бөлу арқылы шығарылады.

Келесі әдіс ФИФО әдісі. Бұл әдістің мағынасы - бірінші түскен ТМБ-ның құнымен - бірінші кезекте сатылады немесе бүрынғы түскен ТМБ ең әуелі сатылады.

ЛИФО әдісі бойынша алғашқы сатылып алынған босалқыларды бағалау. Бұл әдістің мақсаты - сатылған өнімдердің өзіндік құнын соңғы сатылып алынған шығындар сомасына барынша жақындату.

Бөлшек саудадағы бағамен бағалау - есептегі (счеттардағы) тауарлар бүларды сатуға дейін сатып алу бағасымен бағаланады.

Мысал. Босалқыларды бағалау әдісін төмендегі мәліметтермен көрсетеміз.

Алғашқы мәліметтер       саны       бағасы (теңге)       сомасы (теңге)

1. Босалқылар қалдығы      400              15              6000

2. Түсті (5.04.200-)                       300              17              5100

3. Сатылды (7.04.200 -)      200              - ?              ..?

4. Түсті (15.04.200-)                            400              13                                  5200

5. Сатылды (18.04.200-)    300              - ?              ..?

6. Түсті (24.04.200-)              100              12              1200

Орташа бағамен бағалау әдісі

Босалқылар қалдығы 400 х 15 = 6000 теңге

Сатылып алынды 300 х 17 + 400 х 13 + 100 х 12 = 11500 теңге

Сатуға жарамды тауарлар 1000 өлшем 11200 теңге

Орташа баға (11200 : 1000)= 11,2теңге

Соңғы қалдық 300 х 11,2 = 3360 теңге

Сатылған өншнщ өзшдік құны 11200 - 3360 = 7840 теңге 

Орташа бағамен бағалау әдісін сабақтастық жолдармен көрсету

ФИФО әдісі