Есеп айырысу шоты

          1) дебиторлық берешек: 

          өндiрiп алудан сот бас тартқан,  оның iшiнде қуыну мерзiмi аяқталуы  себептi;

          оның мүлiктерiнiң жетiспеуiне байланысты  борышкердi тарату кезiнде қанағаттанбаған,  сондай-ақ таратылған балансты бекiткенге дейiн несие берушi мәлiмдеген;

          егер міндеттеме борышкердің  қайтыс болуымен аяқталған жағдайда, егер атқару борышкердің өзінің  қатысуынсыз жүргізіле алмаса, не  міндеттеме өзгеше түрде борышкердің  жеке басымен тығыз байланысты болса;

          2) кредиторлық берешек: 

          несие берушiнi таратқан жағдайда;

          егер кредитор борышты кешірген  жағдайда, егер борыштан босату  туралы шешімді кредитор мүлкінің  меншіктенушісі немесе оған уәкілетті  тұлға қабылдаған жағдайда;

          мемлекеттiк мекемеден өндiрiп  алудан сот бас тартқан, оның iшiнде қуыну мерзiмi аяқталуы  себептi.

          Дебиторлық және кредиторлық  берешектi есептен шығаруға негiздеме  болған кезде дебиторлармен және  несие берушiлермен мынадай мәлiметтерi болуға тиiс есеп айырысуларды түгендеу кесiмiне Анықтама жасалады:

          дебитордың, несие берушiнiң атауы,  нақты заңды мекен-жайы, СТН (салық  төлеушiнiң тiркеу нөмiрi). Егер  борышкердiң мекен-жайы және орналасқан  жерi белгiсiз болған жағдайда, оған iздеу салу бойынша қолданылған шаралар көрсетiледi;

          берешектiң сомасы:

          берешек қандай баланстық шотта  есепке алынады, қандай мiндеттемелер  бойынша; 

          берешектiң пайда болған күнi;

          берешектi растайтын құжаттар;

          берешектiң пайда болуына немесе берешектi уақытында өндiрiп алуға кiнәлi лауазымды тұлға;

          керi тәртiппен кiнәлiнiң есебiнен  залалдың сомасын өндiрiп алудың  мүмкiн еместiгi;

          өндiрiп алу үшiн нақты емес  борышты мойындаудың толық негiздемесi (дебиторлық берешектiң) (борышты өндiрiп алу бойынша қабылданған нақты шаралар, оның iшiнде талап қою-қуыну жұмыстарын жүзеге асыру, берiлген атқару құжаттары бойынша ақпараттар; тарату комиссиясы шешiмiнiң күнi, нөмiрi немесе борышкердiң банкроттығын мойындаған жағдайда тарату балансын бекiту туралы сот шешiмi. Мемлекеттiк мекемеге қуынудан бас тартқан кезде бас тартудың негiздемесiн, жоғары тұрған сот органдарында сот шешiмiнiң шағымы бойынша қолданылған шаралар көрсетілсiн.);

          кредиторлық берешектi есептен шығару  туралы шешiм қабылдауға арналған себептер (негiздемелер).

          Мемлекеттiк мекеменiң басшысы  Есеп айырысуларды түгендеу кесiмi, Дебиторлармен және несие берушiлермен  есеп айырысуды түгендеу кесiмiне  анықтама, сондай-ақ Түгендеу комиссиясының  хаттамасы негiзiнде бұл туралы он күндiк мерзiмде бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiсiне хабарлай отырып, дебиторлық және кредиторлық берешектi есептен шығару туралы шешiм қабылдайды.

          Дебиторлық берешектi өндiрiп алуға  арналған нақты емес сомалар  мемлекеттiк мекеме басшысының шешiмi бойынша есептен шығарылады және қаржыландырылуын кемiтуге жатқызылады, бұл ретте қосалқы шоттар дебеттеледi және есеп айырысулардың тиiстi қосалқы шоттары кредиттеледi.

          Мемлекеттiк мекеменiң басшысы  оны есептен шығару туралы  шешiм қабылдаған кредиторлық берешектiң сомасы (оған объективтiк жағдайлар болған кезде) есептен шығарылады және қосалқы шоттардың артуына жатқызылады. Бухгалтерлiк есепте бұл операция есеп айырысудың тиiстi қосалқы шоттарының дебетi бойынша және қосалқы шоттардың кредитi бойынша көрсетiледi.

          Борышкерлерден берешектi өндiрiп  алу бойынша уақытылы шаралар  қолданбағаны үшiн, берешектi негiздемесiз  және заңсыз есептен шығарғаны  үшiн мемлекеттiк мекеменiң басшысы  және борышкерлерден берешектi өндiрiп  алу бойынша жұмыстарды ұйымдастыру (қуынуды ұсыну, шоттардың шешiмiне шағыну, атқарушы құжаттарды алу, сот атқарушылырына немесе екiншi деңгейдегi банктерге атқарушы парақтарды жiберу) мiндеттемесi жүктелген басқа да тұлғалар қолданылып жүрген заңнамаға сәйкес тәртiптiк және/немесе басқа да жауапкершiлiкте болады. "Орындаған жұмыстары және көрсеткен қызметтерi үшiн жеткiзушiлермен, мердiгерлермен және тапсырыс берушiлермен есеп айырысулар" шоты [1].

    3. 2 Жабдықтаушы және қызмет көрсетушілермен есеп айырысу есебі 

    Кез келген кәсіпорын үзіліссіз және ырғақты жұмыс істеп тұруы үшін оны уақтылы керекті  материалдармен жабдықтап отырудың маңызы зор болып табылады. Ұйым материалдық қорлармен жабдықтау экономикалық және әлеуметтік дамыту  жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын  өнім өндіруші  ұйымдармен, сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзіне керекті материалдық қорлармен және техникалармен қамтамасыз ету жөнінде келісімшарттар жасасады немесе өзінің делдалдары арқылы биржадан сатып алады.

    Осы жоғарыда аталған ұйымды керекті  материалдармен және басқа да құндылықтармен жабдықтайтын кәсіпоырндармен есеп айрысуының есебі 3310 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шотта есеп айрысу сомасының деңгейіне және нысандарына қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдар мен қосалқы бөлшектер, олрадың атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтері үшін есептеліген қарыз сомалардың  есебі жүргізіледі. 3310 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шоттың кредитінде тиісті материалдық-қорлар, шығындар бойынша жабдықтаушылардың акцептелген шот-фактурасына сәйкес есептелген сомалар, ал бұл шоттың дебиті бойынша «Ақшалар» деп аталатын шотының және басқа да шоттардың кредитінен (төленген жерлеріне байланысты) оларға төленеген сомалар жазылады. 3310 «Жабдықтаушы мен мредігерлермен есеп айырысу» шоты  бойынша 6-журнал ордерге  жабдықтаушы-мердігерлердің әрбір шот-фактурасы бойынша бөлек жүргізіледі. Бұл журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігерлердің шот-фактураларының акцептелуі, материалдық құндылықтардың, жұмыстар мен қызметтердің қабылдануы, олрадың құнының төленуі жайлы мәліметтер жазылады.

    Келіп түскен шот-фактураларды алдымен үлгілі түрі М-1 «Келіп түскен жүктер есебі  журналы» тіркейді. Бұл журнал бойынша  ұйымда материалдық құндылықтардың уақтылы келіп түсуіне бақылау жасалады. Журнал жасауға тиісті мәліметтер жабдықтау бөлімі тауар-көлік жүкқұжаттары (наклоднойлары), кіріс ордерлері, материалдарды қабылдау туралы актілер негізінде кәсіпорын қоймасына материалдық құндылықтардың келіп түсуіне қарай жазып отырады. Журналға тек акцептелген шот-фактурасы ғана жазылады.

    Фактураланбаған жабдықтар есебі

    Кейбір  жағдайларда келіп түскен материалдық  құндылықтардың құжаттары (шот-фактуралары) болмауы мүмкін. Мұндай құндылықтарды  фактураланған, яғни шот-фактурамен бірге келген жеткізілімдер тәрізді әрбір жабдықтаушылар бойынша жеке көрсетіледі. Фактуралбаған жабдықтарды жазу үшін  үлгілі түрі М-7  «Матреиалдарды қабылдау туралы актілер» қолданылады, олар шот-фактурамен ресімделмеген материалдар, сондай-ақ, қабылдау кезінде артық шыққан тауарлық-материалдық құндылықтарға да жазылады. Фактураланбаған жабдықтардың шот-фактуралары келген уақытында оларға бұрын жазылған деректер сторно етіліп ноірі 6-журнал-ордерге шот фактурадағы мәліметтер жазылады. Төлем жасадлған, бірақ айдың аяғына дейін кәсіпорынның қоймаларына түспеген тауарлық-материалдық құндылықтардың шот-фактуралары немесе төлем талап тапсырмалары негізінде 6-журнал-ордерге әдеттегі тәртіп бойынша жазу жазылады. Айдың аяында жолдағы материалдық құндылықтардың сомасын журнал-ордердің «Келіп түспеген жабдықтаушы қоймасындағы жүк үшін» деп аталатын арнайы бағанасында көрсетіледі. Журнал-ордер бойынша жиынтықтарды  шығарғаннан кейін жолдағы тауарлық-материалдық қорлардың құнын материалдық қорлар шоттарына жазады, олар материалдық  жауапты адамдар есебіне жатқызылмаса да, жедел ескеріліп отырады. Сөтіп жолдағы тауарлық-материалдық қорлар айдың аяғында тиісті шоттарда шартты  түрде есептеліп, олардың құндары  жабдықтаушылар мен мен есеп айырысулар  тұрғысында дебиторлық қарыз болып табылмайды. Келесі айдың басында жолдағы материалдардың қалдығы сторно етіледі (қызыл жазумен жазылады).

    Жабдықтаушылар  және қызмет көрсетушілермен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында  «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталаын шот бойынша талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдамалық есептің құрылымы жабдықтаушылар және мердігерлермен еспе айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды  қаматамсыз ету үшін және есеп айырысуды жедел бақылау үшін мына топтардан қалыптасады:

• Құны төленген, бірақ іс жүзінде алынбаған (қабылданбаған) материалдық қорлар, көрсетліген қызметтер, орындалған жұмыстар бойынша есеп айырысудан;
• Фактураланбай қалған жабдықтар бойынша есеп айырысудан;
• Мерзімінде төленбеген есеп айырысулардан[9, 108-110].

    Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысулар есебі бойынша мынадай шоттар корреспонденциясы беріледі.

    Кәсіпорынның  басқа заңды немесе жеке тұлғаларжан  сатып алынған тауарлық-материалдық  қорлар үшін (қосылған құнға салық  есебінсіз) акцептелген шот-фактурасына:

    Дт: 1310 «Материалдар» немесе 1330 «Тауарлар» деп аталатын шоттардың тиістісі;

    Кт: 3310 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айрысу» деп аталатын шот.

    Ал  бұл тауарлар үшін есептелген қосылған құн салығы сомасына:

    Дт: 3130 «Қосылған құнға салынған салық» деп аталатын шоты;

    Кт: 3310«Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шоты түріндегі  екі жақты жазу жазылады.

    Жабдықтаушылардың шот фактурасының қай шоттан төленгеніне  қарай:

    Дт: 3310 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айрысу» деп аталатын шот.

    Кт: 1030  «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты» деп аталатын шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

    Шот-фактура  бойынша кәсіпорынның жабдықтаушылрға таураларды сатып алу барысында төленген қосылған құнға салынған салықтың сомасы ұйымның тауарларды (қызметтерді) сату барысында есептелінген бюджетке төленетін қосылған құнға салынған салықтың сомасына шегерілгенде:

    Дт: 3130 «Қосылған құнға салынған салық» деп аталатын шот;

    Кт:  «Орны толтырылатын қосылған құнға  салынған салық» деп аталатын шот түріндегі жазуы жазылады[6]. 

   4 Банктік операцияларының аудиттік тексерісі 

       Барлық шаруашылық субъектілері  ақша қаражаттарымен жұмыс істейді.  Кәсіпорын қызметінің тиімділігі  бір жағынан ақша қаражаттары  есебінің дұрыс жолға қойылуынан да тәуелді. Шаруашылық қызметінде кәсіпорын басқа кәсіпорындармен сатып алынған негізгі құралдар, материалдар мен шикізаттар, орындалған қызметтер үшін есеп айырысулар жүргізеді. Сонымен бірге кәсіпорын есеп айырысулар жолымен салық органдармен, еден қызметімен, бюджеттпен қарым-қатынасқа түседі.

   Кәсіпорындар  арасындағы есеп айырысулар екі формада  жүргізіледі: қолма-қол ақшасыз және нақты ақшамен есеп айырысулар арқылы.

   Банк  арқылы кассалық есеп айырысулар жүргізу  мемлекеттің кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық қызметін жан-жақты бақылауға мүмкіндік береді. Банк мекемелері кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне жұмсалатын шығындарын қадағалауға, олардың басқа субъектілермен уақтылы есеп айырысуын реттеуге, банктен түрлі мақсаттар үшін несие алуға мүмкіндік береді.

   • Ақша қаражаттарының есебі алдында  келесідей міндеттер тұр:

   • шаруашылық субъектілермен уақтылы есеп айырысулар жүргізуді қағалау;

   • есеп регистрлерінде ақша қаражаттарының белгіленген шектер негізінде дұрыс  пайдалануын қадағалау;

   • ақша қаражаттарының мақсатты жұмсалуын қадағалау мақсатымен кезең сайын түгендеу жұмыстарын жүргізу;

   • кассадағы және ағымдық шоттағы  ақша қаражаттарының бар болуы мен  жұмсалуын бақылау;

   • есеп айырысу тәртібінің орындалуын бақылау.

   Ақша  қаражаттарының бар болуы мен олар бойынша есеп айырысуларды дұрыс ұйымдастыру есеп айырысу тәртібінің бекуіне, дебиторлық және кредиторлық міндеттемелердің кемуіне, ақша қаражаттарының айналымдылығының жылдамдауына, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының нығаюына алып келеді [10, 67].

     Банктерге және олардың  аффилиирлендірілген тұлғаларына  аудит

   1. Банк аудитін аудиторлық қызмет  туралы заңдарға сәйкес аудит  жүргiзуге құқылы және осы Заңның 19-бабы 4-тармағының талаптарына сай келетiн аудиторлық ұйым (аудитор) жүргiзе алады.