Есеп айырысу шоты

Кіріспе 

   Барлық  шаруашылық жүргізіші субъектілер  өз ақша қаражаттары банкі мекемелерінің  тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы  мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады.

   Ақша  қаражаттары сақтау үшін және заңды  тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары-бұл банк мен клиентер арасындағы келісім-шарттың қатынастарын көрсететің әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспондентік болып бөлінеді. Корресмпонденттік шоттар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады. Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктіқ шоттар, бірақ олар жеке және занды  тұлғаның оқшаланған бөлемшелері үшін де ашылады. Шетелдіқ валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртықы экономикалық  қызметін жүзеге асыратын және өнімнін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредивтер, чек (аванс) кітапшаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.

   Есеп  айырысу шотындағы операциялар  есебі. Банктік операциялардың аудиттік тексерісі атты курстық жұмыстың тақырыбы күрделі мәселелерді қозғайды: банк пен кәсіпорындардың ақша қаражатымен  қатысты операциялары, есеп айырысу операциясы ұйымның барлық шоттарын қамтуы

   Курстық  жұмыс  барсында  қарастырылатын  тақырыптар:  есеп айырысу шотын  алу тәртібі; банк көшірмелері және оларды тексеру, өңдеу; есеп айырысу  операцияларының синтетикалық есебі, банктік операциялардың аудиттік тексерісі 
 
 

   1 Есеп айырысу шотын алу тәртібі 

     1030 «Есеп айырысу шоты» шотында  Қазақстан Республикасының елшіліктері  Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігінен (бұдан әрі - СІМ) және басқа ұйымдар алған бюджет қаражатын есепке алу жүзеге асырылады.

     Түскен  сома мынадай жазбамен көрсетіледі: 1030 «Есеп айырысу шоты» шотының  дебеті және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер»  шотының кредиті. Елшіліктер жүргізген  шоттар 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге  қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының тиісті қосалқы шоттарының, 3273 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешектер» және 1410 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» қосалқы шоттарының дебеті және 1030 «Есеп айырысу шоты» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі[1].

     Қазақстан ТМД елдерінің ішінде  бірінші болып, тұрақты әлеуметтік-экономикалық  дамуды қамтамасыз ету, сыртқы  қолайсыз факторларға тәуелді  болмау үшін Ұлттық қор құрды.

   Бүгінгі күні ұлттық қорда 5,3 миллиард доллар жинақталып отыр. Ұлттық қорды қоса есептегенде, еліміздің алтын-валюта резервтері, тұтас алғанда, 14 млрд. АҚШ долларына жетті. Бұл 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам өсті деген сөз.

   Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы «Бугалтерлік есеп және аудит  әдістемесі Департаментінің»№4 «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп» деп аталатын бугалтерлік есеп стандартының бірінші бабында: «Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілерді, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебін пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның , яғни субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерге бағалауына мүмкіндік береді» делінген. Ал осы стандарт екінші бабында: «Заңды тұлғалар , субъектілер (банктер немесе бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғаласы туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы  нәтижелері есептемесінің құрамында (яғни сонымен бірге) тапсырады» делінген.

   Барлық  шаруашылық жүргізуші субъектілерде  өндірілген өнімді сату барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі  құралдарды, тауарларды сатып алғанда  немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк-мекемесі белгіленген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының бугалтерлік есебін жүргізу мен ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:

   1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын  толық және уақытылы дер кезінде  есептеу;                                                                     

   2.  Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс, тиімді пайдалануды бақылау.  

   3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін  бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе  фирманың ақшалай кірістері мен  шығындарын дұрыс есептеу.

   Барлық  шаруашылық жүргізуші субъектілер  өз ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпке айырысуларды жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле (контракт,келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керке.

        Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім- шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді.

        Корреспондеттік шоттар – банк  шоттары банктер мен ұйымдардың  кейбір операция түрлерін жүзеге  асырады.

        Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ  шоттары – бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.

        Шетелдік валютадағы қаражаттардың  қолда бары мен қозғалысын  есептеу үшін субъектіге арнап  ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.

        Субъект шоттарындағы қаражат  олардың иелерінің әмірі бойынша  есептен шығарылады. Субъектінің  рұқсатынсыз шоттағы қаражатты  есептен шығаруға соттың, мемлекеттік  салық қызметінің рұқсатымен  және қолданылып жүрген заңдарда  көзделген басқа жағдайларда  ғана жол берілуі мүмкін[2, 46 - 49.]. 
 
 
 
 
 
 

   2 Банк көшірмелері және оларды тексеру, өңдеу

        Қазақстан Республикасының аймағында  ақшаны төлеу мен аударуды  жүзеге асыруда келесі әдістерді:  қолма-қол ақшаны аударуды; төлем  тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланады.

        Ақшасыз есеп айырысудың негізгі  нысандары: төлем тапсырма; чек;  вексель; тапсырма-талап төлемдері;  кеден мен салық қызметінің  органдарының инкассалық жарлықтары  болып табылады.

        Төлеуші мен алушылар өзара  есеп айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.

        Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу.  Төлем тапсырмалары онда көрсетілген  соманы бенефициардың пайдасына  ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банкалушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын пайдаланады.

        Төлем жасаушы банкке белгіленген  нысандағы бланкілердегі төлем  тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға  қоса төлем жасаушы банктің  талап етуі бойынша салынатын  салықтың шот-фактуралары және  төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал екіншісі иесіне , яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып қайтарылады.

        Төлем тапсырмасын толтыру кезінде  келесі реквизиттері (көрсеткіштері)  көрсетіледі:

   - төлем тапсырмасының нөмірі;

   - төлем тапсырмасының жазылған  күні;

   - жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған)

   коды (ЖТК немесе ИИК) 

   - жіберуші мен бенефициардың банкі  шоттарының нөмірі;

   - бенефициардың коды (БК немесе  КБе) және жіберушілердің коды (ЖК немесе КОд) – бұл кодтар  екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі-резиденттік белгісін, ал екіншісі-экономиканың секторын көрсетеді;

   - бенефициар-аудару жасалған ақша  кезде қаражатын алушы;

   - банк-алушы-банк атауы, аударылған  ақшада, оның мекен-жайы көрсетіледі;

   - бенефициар банкісі-бенефициардың  пайдасына келіп түскен ақша қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;

   - жіберушілердің теңестірілген немесе  теңдестірілген (идентификацияланған)  банктік коды (ЖТБК немесе ИИК)  – филиаларалық айналымдарының  коды (ФАК немесе МФО);

   - төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;

   - бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салықтарды кері қайтаруда  қойылатын код;

   - валюттелген күні – ақша қаражатын  бенефициардың (алушының)

   банктік шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының нысанымен анықталады [3].

        Төлем құжатына кез келген  жөндеудің түрін жасауға рұқсат  етілмейді.

   Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.

        Жедел мерзімді төлем мынадай  нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:  аванстық төлем, яғни тауар  тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдері.

        Мерзімінен бұрын немесе мерзімі  кейінге қалдырылған төлемдер  шарттық қатынастар аясында тараптардың  қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп жасалуы керек.