Еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі және аудиті

Халықаралық еңбек ұйымының бұйрығына байланысты Қазақстан Республикасының "Еңбек туралы" Кодексіне сәйкес : бұл құжат жалпы түрде арнайы мамандандырылған шешіммен бекітілген. Бұл еңбек кодексінде принциптер халықаралық еңбек ұйымының шарты бойынша: арнайы шарттарды қамтамасыз ету; ұжымдық келісім сөздер құқығын; ассоциация құруға.

Еңбек келісім-шарты: орындалған жұмыс орны және құжат қорытындысының күні. Заң проектісінде мынадай механизмдер  қарастырылған, жұмыс беруші еңбек  келісім-шартын ешбір әрсені айтпай бұзуға құқылы.

Яғни ол алдымен жұмыскер алдындағы қарыз ақшасын төлеуі тиіс. Мұндай Кодекс мемлекеттік қызметкерлерге, дипломатиялық қатынастағы қызметкерлерге, әскери қызметтегі қызметкерлерге ұсынылды.

Ғылыми-техникалық революция  жағдайында, өндірісті кешенді механизациялау және автоматтандырумен байланысты жұмысшының дене күшін жұмсауы азайып, есесіне ой-ми энергиясын жұмсауы ұлғайды.

Жұмыс күнінің ұзақтығы қысқыартылса, еңбек қарқындылығы артады, керісінше, жұмыс күнінің ұзақтығы артатын болса, еңбек қарқындылығы төмендеуі мүмкін. Ғылыми-техникалық революция еңбек сипатын өзгертті.

Алайда, барған сайын  жетілдіру, ұлғаймалы ұдайы өндірісті  қамтамасыз ету, еңбекке жарамсыз адамдарға  көмек көрсету, материалдық емес өндіріс салалары қызметкерлерінің қажеттілігін өтеу қоғамның міндеті. Сондықтан жұмысшыға қажетті жұмыс уақытынан тыс еңбек етуге де тура келеді. Мұндай уақыт ішінде жұмсалған еңбек-қосымша еңбек деп аталады.

Осындай жиынтық жүйе бойынша маман Б.Оразбекұлының айтуы бойынша, мұндай жүйе басқаруды сенімді және икемді болуы тиіс. Жалпы мақсатты бұзбай, құрылымға әсер етіп, негізгі мүшелерге сай құрылымдық бөлімдерді қалыптастыруы тиіс. Мысалы, кадр есебі, табелдік есеп және т.б. Жүйеде еңбекақы есебінің модулінің болуы қызмет басқару жұмысын біріктіруге мүмкіндік береді.

Б.Оразбекұлының пікірінше бүгінгі күні еңбекақы есептеуге қажетті жаңа бағдарламалық жобаларды таңдауға келесідей негізгі талаптарға сүйену керек: Бағдарлама жүйе кодтарының есептеулерге, ұстамаларға келтіру мүмкіншіліктеріне ие болу керектігін айтқан. [7, 146 б]

Мысалы, В.П.Проскуринаның пікірінше, кәсіпорынның өндірістік–шаруашылық  қызметі  тек  қана  материалдық,  негізгі  қордың еңбек  құралдары және  еңбек ету процессіндегі материалдық жағдайға  ғана  емес,  еңбек және  қаржы ресурстарын  пайдалану  есебіне  де байланысты. [8, 46 б]

Қазақстан Республикасындағы  мемлекет қарамағындағы ұйымның  еңбекақы мөлшері тариф мөлшері  мен тиісті оклады заң негізінде  белгіленген акт негізінде және тарифтік қап негізінде айлық  еңбекақы мөлшерінің минимумынан анықталады: медицина, бюро, статистикалық ұйымдардағы жұмыскердің еңбекақы мөлшері, белгіленген разрядтан бір бірлікке жоғары; ал, Қазақстан Республикасының “білім туралы” заңы бойынша, еңбекақы мөлшері олардың біліктілігіне, міндетіне қарай анықталады.

Ал, қосымша төлемдер ауыл шаруашылығы бар жерде яғни экономикалық апаттары  бар жерде  болған жерде төленеді. Ішкі істер органдары мен сот органдарында жұмыс істеген жұмыскерлердің еңбекақысы уақытты-сыйақы немесе бөлек сыйақы  жүйесі арқылы анықталады. Халық Банкісінде жұмыс істеген қызметкерлердің еңбекақысы жекелеген оклад, сыйақы мен төлемақы, қосымша ақылардан құралады.

Негізгі ақылар республикалық  бюджет белгіленген есепті көрсеткіштер арқылы түзетіледі. 

 Егер үстеме ақылар  жұмыс істеген мерзіміне, жұмыс күніне қарай ай сайын белгіленген ақыға пайыздық мөлшерде қосылады. Бөлек жұмыскерлер үшін олардың біліктілігі мен атқаратын қызметіне байланысты қосымша ақылар төленеді. Сонымен қоса, бір жұмыскердің орнына шығу арқылы төленетін төлемдер бар. Қазақстан Республикасының 11 бабы ”Қазақстан Республикасының ұлттық банкі” туралы заңы бойынша олардың еңбекақысы банк кірісіне байланысты болмайды.

Еңбекақының орташа мөлшері  күн көрістің ең төменгі деңгейінің шамасынан және еңбекке ақы төлеудің аз мөлшерінен 4,7 есе өсті. Бұл дегеніміз экономикалық ахуалдың реформалық тұрғыдағы жемістің түсі деп білген жөн. Ауыл мен қала тұрғындарының ара салмағы, гендерлік ахуалы сияқты маңызда тұстарын дамыту жолдары бойынша жүргізілетін іс-шаралар артты.

Мемлекеттік негіздерімізді қалауды жоспарлап, жүзеге асыру шараларымен шектелсек, экономикалық ахуалымыз тұрақталып, даму жолына бағытталды. Республика тұрғындары нарық қатынасының заңдылығын меңгеріп, мемлекеттік секторлы жұмысты және жеке секторлы жұмыстарды қоса меңгеруге ашылды. Статистикалық агенттіктің мәліметтеріне орай өсім анық байқалып отыр.

Әрбір сала қызметкерлерінің еңбекақы деңгейі жоғарлатылып, күн  көріс мүмкіндігі кеңейіп келеді. Бір қызметкердің орташа еңбекақысы 31 478 теңгені құрап өткен жылдың тиісті айымен салыстырғанда 6,9 пайызға өскен. Еңбекақының өсуі ағымдағы жыл мен өткен жылдың тиісті айына қатысты экономикалық қызметтің барлық түрлерінен байқалады.

 Мысалы, көлік және  байланыс саласындағы қызметкерлердің  еңбекақысы 16,8 пайызға, өнеркәсіптік  қызметкерлердікі 18,2 пайызға, ауыл шаруашылығындағы қызметкерлердікі 21,2 пайызға. Сауда саласындағы қызметкерлердікі 21,3 пайызға, коммуналдық саладағы жұмыс істейтіндердің орташа еңбекақысы 18 287 теңгені құрады. Демек, мемлекет экономикасы қаншалықты тұрақталып, дамитын болса, сол қатарлы республика қызметкерлерінің әр түрлі еңбекке өту мүмкіндігіне орай еңбекақы мөлшері өсіп отырады. Егемендік алған жылдардан бастап кешірген қиыншылықтар күні бүгінгі экономикалық өсуіміздің негізі.

Сондықтанда жаңа серпілістік кезеңде жаңару процесін тек экономикалық сферада сезініп қана қоймай, әлеуметтік ахуалды оңайлату жолында да байқауымыз керек-ақ.

Мемлекет экономикасының темір қазығы болып саналатын  оның өндіретін өнімі, халықтың күн  көріс деңгейі, сондай-ақ экономикалық мүмкіндіктері өрісінің кеңеюі болса, адам ресурстарды дамыту яғни еңбекақы саясатын жетілдіру басты атрибут болып табылады.

Материалдық деңгейімізді анықтау жолында жыл санап  өсіп келіп жатқан экономиканы түрлі  салаларға бағыттай отырып, халық  әлеуетін көтеру мақсатында мемлекеттің жүргізіп отырған еңбекақы реформасы тікелей адами ресурстарды толықтырып, өмір сүру деңгейін жоғарылатуға негізделеді. Қазіргі таңда аймақ, облыс аралық еңбекақы деңгейі әр түрлі бағытта болып келеді.

Экономикалық мүмкіндіктеріне орай табиғи шикізат қорларын өндіру аясы кең өріс алған. Орташа еңбекақы мөлшері: Маңғыстау (58 121 теңге) және Атырау (64 779теңге) өңірлері ең жоғары еңбекақы сақталып отыр. Мұндағы еңбекақы орташа еңбекақыдан 2 есе жоғары.

Ал керісінше, ең төмеңгі еңбекақы Ақмола облысында (20 622 теңге). Осылайша аймақ аралық қатынаста елбасының кезектегі жолдауында көрсетілгенде Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі стратегиясы бойынша кәсіби деңгейде экономикалық және әлеуметтік-саяси сфераның барлық салаларында даму жоспарлары белгіленді.

 Бұл бойынша табиғи  ресурстарды өндіру, экономикалық  мүмкіндіктер аясын кеңейту, ең  бастысы адами ресурстарды дамытуда  еңбекақы саясатын одан әрі  жетілдіру даму жолының айқын  көрінісі болып отыр.

 Экономикадағы ілгерушілік  қоғамдағы қызмет салаларының  барлық тұсынан оңды қадамдары  мен сапалы қызметтері және  мардымды еңбекақы төлеу, яғни  еңбек құнын жоғары бағалау  сипатымен ерекшелене бастады.  Қабылданған еңбек жолындағы  реформалар қадамдары мен нәтижелері халық игілігіне жұмсалып, материалдық ахуалды жақсартуға біршама ықпал етті.

Мемлекеттің экономикалық даму мүмкіндігіне орай экономикалық-әлеуметтік бірқатар іс-шараларды іске асыруды  дамытудың басты нысаны ретінде  еңбекақы деңгейін арттыру мақсатында бюджеттік сала еңбекақы төлеуді 30 пайызға арттыру басты жолға қойылуда.

Еліміз егемендік алып, тәуелсіздігімізді шынайы түрде  баяндауда халықтың әлеуметтік жағдайын жылдам, қарқынды түрде көтеру жолында  республика бойынша еңбекақы деңгейін тұрақтандырып, экономикалық мүмкіндіктерімізге орай белгілеу және нақты істер мен  оңды қадам жасау – халықтың игілігі жүргізіліп жатқан игі істер екендігі сөзсіз.

Қорыта келе Еңбектің мамандық дәрежесі өсті, кадрларды кәсіптік жағынан даярлауға кететін уақыт көбейді, өндірісте күрделі машиналар мен механизмдерді пайдаланумен байланысты адамдардың дене еңбегінің үлесі барған сайын азаюда, жұмысшы технологиялық процестің мәнін ұғынып, қымбат та күрделі жабдықтармен жұмыс істей алатын, өздігінен бастама көрсететін дәрежеге көтерілді.

Сонымен қатар осыған байланысты, жұмыс күні қажетті және қосымша еңбек болып бөлінеді. Жұмысшы жұмыс уақытының бір бөлігін өзін қажетті өнімдерді өндіруге жұмсайды. Бұл уақыт ішінде жұмсалған еңбек-қажетті еңбек болып табылады.

 

 

1.2 Еңбекақыны нормативтік құқықтық реттеу және еңбекақының

мәні мен маңыздылығы

 

 

Еңбек және еңбекақы есебі – жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар түгел қамтылатындәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.

Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:

• еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан жалақыны ұстап қалу;
• шарушылық жүргізуші субъектінің әрбір жұмысшысына жалақыны уақытылы және дұрыс есептеу;
• белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
• жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына дұрыс әрі уақытылы қосу керек.

Еңбек ақы - бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектесетін маңызды экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен реттеледі. Еңбек ақы тұтынушы кірісінің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөлшеріне, тауардың тұтынысына және олардың бағасына елеулі әсер етеді.

Еңбек және оның төлемі есебінің негізгі  міндеттері еңбек шығындарын дұрыс анықтау және төлемақыны дұрыс есептеу, белгіленген қызметкерлер саны бойынша жоспардың орындалуын, еңбек тәртібінің сақталуын және жалақының қорын дұрыс пайдалануын бақылау болып табылады.

Бұдан басқа, есептің  көмегімен нормативтік тапсырмалардың орындалуын,келісімді бағаларды,тарифтік төлем мөлшерлері мен айлық ақыларды; есептелген ақы сомасының жұмысшылардан қабылдаған, өндірім жөніндегі құжаттарда көрсетілген өнімнің саны мен сапасына сәйкестігін; сыйлықтардың және прогрессивтік қосымша төлемдердің дұрыс есептелуін бақылайды. [9, 146 б]

Еңбек төлемі өнімінің өзіндік құнының  негізгі элементтерінің бірі болып  табылады; оның есебін дұрыс ұйымдастыру  еңбек өнімділігінің өсуіне, өнімнің  өзіндік құныны төмендеуіне және халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына септігін тигізеді. Әрбір қызметкердің еңбек төлемі жұмыстың соңғы нәтижелерімен, қызметкерлрдің жеке өзінің қосқан еңбек үлестерімен анықталуға тиіс және ең көп мөлшермен шектелмейді.

Кәсіпорын дербес болғанмен  заңға сәйкес штат кестесі, формалары  және еңбекақы, сыйлықақы жүйесі белгіленеді.

Әрбір қызметкердің еңбекақылық  табысы кәсіпорын қызметінің түпкілікті қорытындысына байланысты оның еңбекке  қосқан үлесі бойынша анықталады. Ол салықпен реттеледі және ең жоғары көлеміне шектеу қойылмайды.

Еңбекақы мөлшерін жұмыс берушінің өзі белгілейді және жұмыс беруші белгілінген еңбекақы мөлшері Қазақстан Республикасының заңында белгіленген («Қазақстан Республикасының Еңбек туралы» Заңының 71-бабы) ең аз шамадағы еңбекақы мөлшерінен төмен болмауы керек.

«Қазақстан Республикасының Еңбек туралы» Заңының 7,8-бабына сәйкес қызметкердің мынадай құқысы бар:

• қандай да бір кемсітушіліксіз тең еңбекке тең еңбекақы алуға:
• қауіпсіздік және тазалық талаптарына жауап беретін еңбек жағдайында жұмыс істеуге;
• кепілдік және өтемақы алуға және т.б.

Жұмыс берушінің құқықтары:

• қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес әрекет ететін тәртіп бойынша материалдық және жауапкершілікті талап етуге;
• қызметкер келтірген зиянның орнын толтыруға және т.б.

Жұмыс берушінің міндеттері:

• Қазақстан Ркспубликасының нормативті құқықтық актілерінде, жеке еңбек келісім-шартында, ұжымдық келісімшартта, жұмыс берушінің актісінде қарастырылған еңбекақыны және басқа төлемақыларды уақытылы және толық төлеу;
• еңбек туралы заңдағы, ұжымдық келісімшарттағы талаптарды сақтау;
• Қазастан Республикасының нормативті құқықтық актілерінде қарастырылған шарттар мен тәртіптер бойынша зиян шеккен қызметкерге жәрдем беру;
• қызметкерге қауіпті және зиянды жұмыс жағдайын, болуы мүмкін кәсіби ауруды ескерту және т.б.

Жеке еңбек келісімшартында  негізгі тармақтар қамтылуы керек:

• еңбек жағдайының сипаты, жұмысшыға жұмыстың қауіпті және зиянды жағдайы үшін немесе көп күш жұмсауды керек ететін ауыр еңбек үшін кепілдік беру және өтемақы төлеу;
• жұмыс уақыты және демалыс уақытының режимі;
• еңбекақы мен еңбекті қорғау жағдайы;
• өтемақы төлеу және кепілдік беру тәртібі және т.б. («Қазақстан Республикасының Еңбек туралы» Заңының 9-бабы).