Еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі және аудиті

Мысалы, транспорттық кәсіпорынның негізгі мақсаты республика бойынша транспорттың барлық түрлеріне қарай қажеттіліктерін қанағаттандыру ал, өндірістік кәсіпорынның мақсаты нарықтағы бәсекелестікті жоғарлатуына қарай өндірістік тауар мен қызметтерді дамыту. Сол уақытта нарықтық жағдайына қарай материалдық саладағы ұйымдар сонымен қоса, стратегиялық бағытына қарай қойылатын мақсаты – максималды түрде кірісті ұлғайту. Қазіргі жаңа құрлымдық ұйымдардың өзіндік маркетингтік бөлімше ашылған. Сонымен қоса, басқа құрлымдық функциялары: қаржылық жоспарлау, бухгалтерлік яғни бұл функциялар кәсіпорынның материалдық саласында құрылады.

Жалпы қорыта келгенде жұмыскерлердің алдындағы құрлымдық мәселесі –  бір жүйедегі синхронды механизм құру өндірісте де, ұжым арасында да.

  В.Л.Назарованың  көзқарасы бойынша: муниципалды меншік – мемлекеттің әртүрлілігіне байланысты өзіндік тәсілі және өзіндік амалдары бар. Муниципалды кәсіпорынды шаруашылықты жүргізуі негізінде жалдау жұмыстарымен шұғылданатын басшылық қызметі бар адам басқарады. Өндірістің барлық нәтижесін меншікке берілген яғни муниципалды білімге. Соңында ол кәсіпорынның стратегиясы мен тактикасының маңыздылығын анықтайды. Экономикасының трансформациялық тұрғысынан, заң тұрғысынан мемлекет қарамағындағы кәсіпорыннан гөрі жекеменшіктегі кәсіпорынның құқықтық мүдделері жоғары. [4, 132 б]

Еңбек жағдайында оның ішінде еңбекақы саласында заң мен тәжірибе жүзінде айқындалады. Заң негізінде  кәсіпорынның барлық заңдары тіркелген. Оның ішінде өз бетінше тәсілдердің  өлшемін, жүйесін, еңбекақысын анықтайды. Еңбекақы жүйесін, түрін, тәсілін, тарифтік мөлшерін, жәрдемдік ақыларды, кәсіпорын жекелеген персоналынның санатын анықтау арқылы ұжымдық келісім-шартта тіркелуі керек.

Мемлекеттік емес кәсіпорынның өзінің құқықтарын дербес айқындайды. Муниципалдық ұйымдарда олай етуге құқығы жоқ. Біріншіден, бюджет тарапынан қаржылық көмек көрсетілген кәсіпорын жатпайды. Муниципалды өндірістер халыққа қызмет көрсететіндіктен олардың қызмет кірісінің яғни шығынға кез келген уақытта ұшырауы мүмкін. Олар тек қана дотация арқылы өмір сүреді. Нарықтық экономиканың дамыған елдерде дотациялық қызмет мықты дамыған. Өндірістің кез келген қызметін қолдана алады. Оның ішінде муниципалды кәсіпорынның негізгісі – ұзақ қалыптасуында.

Нарықтық экономикада  мемлекеттік меншік акционерлермен тепе-теңдікте. Муниципалды өндірістегі жұмыскерлер кәсіпорынды өзіндік меншік деп санамайды. Өйткені ол қожайындікі. Сондықтан бұл ұйымдардың негізгі мақсаты – максималды түрде кірісін ұлғайту.

Егер кәсіпорынның кірісін  ұлғайтса, онда жұмыскердің қызығушылығын арттырады. Соның салдарынан еңбек жүйесіне деген қызығушылығын арттырады. Бірақ мұндай жағдайда, ресурстың жетіспеушілігінен, қаржылық тұрақсыздығынан болмауы мүмкін. Муниципалды ұйымның негізгі қызметі – жалдау.

Муниципалды жұмыскердің еңбекті ұйымдастырудағы басты ерекшелігі ұйымды басқару. Жүйесін реттеудің негізгісі обьективті тұрғыдан кәсіпорынның еңбекақысына байланысты сұрақтарды дербес шешуге рұқсат берілмейді. Ал шығынға көп ұшырайтын кәсіпорын үшін мұндай еңбекақыға қойылатын шектеулер одан әрі шығынға ұшырауы мүмкін. Мұндай шектеулер ұжымдық  келісім-шартта белгіленген.

Кәсіпорынның еңбекақысын  ұйымдастырудың өзі екі негізгі  бағыттан тұрады:

1. еңбекақы құрлымындағы тарифтік және тарифтік ақының бір бөлігін жоғарлату.

Тәжірибе жүзінде, бұл шара біріккен тарифтік қалтада есептеледі. Автокөліктік өндірістегі жүргізушілердің еңбек бағасын, еңбек қиындығына қарай еңбекақы алады. Сараптау нәтижесі бойынша бірыңғай тарифтік ставка 15 разрядтық нұсқаулар бар. Бұл нұсқаулар еңбек қиындығын айқындау үшін бөлінген. Яғни 3 пен 9 аралықтағы- жүргізушілердің еңбек қиындығы; 1 мен 6 аралықтағы – басқа маман қызметкерлері мен білікті мамандар; 2 мен 15 аралығында – техникалық қызметтен бастап, ірі көлік кәсіпорынның басшыларына дейін; Разряд арасындағы тарифтік мөлшерлеме муниципалды кәсіпорындағы 1 разряд бойынша экономикалық мәселелер бюджеттен бөлінетін қаражатқа байланысты еңбекақы анықталады. Осы разряд бойынша олардың тариф мөлшері анықталады. Бірыңғай тарифтік ставка мөлшері тарифтік ақыны 70-80% жоғарлауы мүмкін. Яғни бұл негізгі еңбекақыны көтеру үшін оны жүзеге асыру үшін мақсатты қамтамасыз етеді.

2. кәсіпорынның еңбекақысы және оны құраушы элементтердің нәтижесін біріктіру арқылы еңбекақыны жоғарлатады. Тарифтік ақыны еңбек мөлшері негізінде жоғарлатуды кең мағынада айтсақ, барлық жұмыскерлердің еңбек міндеттері мен олардың істелген жұмыс деңгейінің тарифтік ақының бірігуі. Тек кейбір жағдайда, еңбек мөлшерін ұйымдастырғанда ең алдымен қызмет бабының құрлымының түрі мен басқа құжаттар оның ішіндегі жұмыскерлерге деген талаптардың барлық түрі берілсе, мұндай шарт еңбек мөлшеріне баға беруде қолданылады. Ал, егер еңбек мөлшерлемесінен асып кетсе, онда негізгі ақыға сыйақылар беріледі.

Еңбекақыны ұйымдастырудағы  тағы бір қолданылатын ерекшелік трансформация яғни бұл жүйе мынандай жағдайларда қолданылады: жанар жағар майды үнемдегенде, сақтау, темір-терсектерді өткізу, қара және түсті металлургиясының қалдығы, жоспардың дәл уақытта орындалу кезінде, сондықтан қорытындылай келе, жағдайды қалыптастыру, муниципалды кәсіпорынның арнайы сыйақылық жүйесін құру.

В.В.Радостовецтің пікірі бойынша еңбекақы ұйымының жалпы принціптерін ажыратады: біріншіден, еңбекақы жұмыс істеп жүрген адамдарды қанағаттандыру керек. Өйткені басынан жұмысшылар жұмысқа немқұрайлықпен қарайтын болса, екіншіден, еңбекақының көтерілуі:

1. инфляция
2. кәсіпорынның жоғарлауы бұл жағдайда еңбекақы 1-2% көтеруге қажеті жоқ. Өйткені минималды пайыз бес. Сол уақытта жұмысшы өз жігерін көтеріп ары қарай жұмыс істеуге талпынады.
3. еңбекақы еңбек нәтижесіне сай болуы керек. Себебі, қазір еңбек технологиясына байланысты жұмысшының жұмыс істеген толық көлемі есептелмейді, тек қана жартылай ғана. Сондықтан оның нәтижесін жұмыс картасында толық түрде жазу керек. Кәсіпорыннның мақсаты үшін қызығушылығын арттыру керек.
4. біліктілігіне қарай еңбекақы беру, бұл жағдайда егер оның еңбекақысы жанындағы жұмыскердің еңбекақысынан төмен болса, онда ол өндіріске бар жанын салмайды. Сондықтан бұл жағдайды қарастыратын еңбекақыны ұйымдастыруда барлық жағдайларды жан-жақты бақылауға алады;
5. еңбекақыны ұйымдастыру арқылы тең еңбекке тең еңбекақы төленуі тиіс
6. еңбекақы әр айдың істеген жұмысына қарай беріледі. Яғни, бірінші жартысын ай ортасында береді.
7. еңбекақыны дұрыс  ұйымдастыру. [5, 67 б]

Еңбек ұйымының негізгі элементтері: жұмысшылардың біліктілігі мен басқа да, потенциялды жағдайда жүзеге асыруға негізгі қалаушы тарифтік жүйе мен кәсіпорындағы болған жағдайлық жүйе.

Тарифтік өлшем, еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі элементі болып  табылады. Нарықтың дамуына қарай тарифтік-оклад 80-90% көтерілуі мүмкін. Қазіргі кезде пайда өндірілген тауардың өз құнының жоғарлауы арқылы қамтамасыз етіледі. Сондықтан кез келкен кәсіпкер тұрақты түрде еңбекақы құнының жоғары болуына қызығушылығын танытады.

Яғни разрядтың  жоғарлауына байланысты олардың еңбекақысын ұлғайтады. Біліктілігі мен оның қайта даярлауын сонымен қоса, жұмыс тәжірибесіне қарай еңбекақы төлеу.

Еңбекақылардың түрлері  мен жүйелері.

Уақыт бойынша еңбекақы – жұмыс беруші мен жұмысшы  арасында келісім-шарт негізінде жұмыс деңгейі мен функциясы арқылы жүзеге асырылады. Бұл уақытта  жұмысшы осы шарттарды орындаған кезде өзінің нәтижесін күту арқылы тарифтік ақы алады.

Егер жұмыскер өз жұмысын  толық орындамаса, онда оның жарты  еңбекақысынан алынып тасталады. Мұндай форма экономикалық нарықтағы кең дамыған елдерде қолданылады. Нарықтық коньюктурасы өндіріске байланысты.

Бөлек түрдегі еңбекақы – тікелей жұмыс нәтижесіне байланысты. Жұмысшыларға нарядтар беріледі және олардан өндірілген өнім алады.

Сыйақыға байланысты жүйе – бұл жүйе жие қолданылады. Бұл жүйе уақытты еңбекақы жүйесіне қосымша сыйақы ретінде қолданылады. Жұмыс нәтижесін жеделдету үшін беріледі. Бөлек түрдегілер үшін жұмысшының сапасын жақсарту үшін қолданылады. [5, 89 б]

Сыйақы көрсеткіші жағдайының өзгеруіне өнеркәсіп құрылымына, өндірістік-экономикалық мәселелердің шешілуіне байланысты болып келеді. Мұндай көрсеткіштер әртүрлі болуы мүмкін. Пропорционалды, прогрессивті, регресивті, сатылы және өндірістігі мәселеге байланысты болады.

Еңбек ақы элементінің бірі - әлеуметтік ақы. Бұл әлеуметтік, жәрдемақылар көп балалы, жұмыс тәжірибесінің уақыты ұзақ қызметкерлерге беріледі. Сонымен қоса, пайданы кәсіпорынмен жұмысшылар арасында – бөлу. Бұл барлық жұмыс нәтижесінің соңында бөлінеді.

Пайдадан сонымен қоса акционерлерге дивидентер бөлінеді. Пайданың жартысын бөлу акционерлер мен қызметкерлерді жақындастыру. Еңбекақы туралы мынандай құндылықтарды шешеді. Яғни:

• бірінші орында мемлекеттік мәселелер мен заң актілері. Еңбекақы мөлшерін жасау үшін жұмыскерлердің минималды әлеуметтік ақыны қамтамасыз етеді. Тариф-окладтық  базаны құруға мүмкіндік береді.
• екінші орында, тарифтік келісімдер: салалық, салааралық, өндірістің бірігу салдарынан тең еңбекке тең еңбекақы беріледі.
• үшінші орында, ұжымдық келісім-шарт бұл келісім жұмысшылар мен жұмыс берушінің атынан жүргізіледі. Онда жұмыскерлердің еңбекақысы, салааралық келісім-шарт  тағы басқалары.
• төртіншіден, кәсіпорын құрлымы, жұмыс орнының  картасы, еңбекақы жүйесі, сыйақы қарастырылады.
• бесіншіден, жұмысшылар мен әкімшілік арасында келісім-шарттар.

Қызмет бабының түрін  алмастыру негізінде төленетін  еңбекақыны Б.С.Мырзалиевтің  зерттеуі бойынша былай келтірген: Еңбекақы – еңбек кірісінің бір түрі. Бұл Қазақстан тұрғындарының негізгі, әрі кіріс алудың бірден-бір қайнар көзі. Әр жұмыс істеп жүрген жұмысшы өзінің істелген жұмысына қарай қаржы алады. [6, 189 б]

Еңбекақы – ақша-қаражаттарының белгіленген сомасы, жұмыскердің  еңбек шығынын жабу және өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін қажетіне қарай  жұмсау, сонымен қоса өз жанұясының қажеттілігін қамтамасыз ету үшін, еңбекақының мөлшерін еңбек нарығындағы бәсекелестікке, заңға сәйкес еңбекке сұраныс пен ұсынысына қарай анықталады.

Еңбекақы – бұл  күрделі механизм. Әртүрлі салалардың қарым-қатынасының процесі. Олар:

1. әлеуметтік- экономикалық
2. саяси
3. өзара келісімдік сөздер

Еңбекақының мөлшерін реттеуде ең басты рольді мемлекет атқарады. Еңбекақыны ұйымдастыру ұйымы кәсіпорында  мынандай элементтерден тұрады:

1. техникалық, қалыпты еңбек
2. тарифті және тарифті емес жүйе
3. форма және еңбекақы жүйесі
4. қосымша және үстеме төлем
5. сыйақылар

Тәжірибе жүзінде, бұл  еңбекақы жүйесінің түрін кең  қолданылатын түрі қосымша және үстеме төлемдер. Бұл жүйенің  түрі заңға  сәйкес жұмыс берушінің ішкі актісі негізінде немесе ұжымдық келісім-шарт негізінде жасалады. Мұндай төлем түрі қосымша  ақы. Яғни мамандықты біріктіру.

Мамандықты біріктіру  – бұл уақытша және бір уақытта  жұмысты орындау. Жеке еңбек келісім-шарты  бойынша негізгі жұмысты орындау  және басқа мамандық бойынша қосымша  жұмысты атқару. Ал, үстеме ақы жұмысшының бір ұйымда бір кәсіпорын негізінде  жұмыстан басқа жеке еңбек келісім-шарты бойынша  келіскен жұмыстан басқа мамандық бойынша қызметін атқару, қызмет көрсету мен уақытша жұмыскердің жетіспеушілігін болдырмау және тағы басқа мәселелерге байланысты қолданылған еңбек жүйесінің түрі. Қазақстан Республикасының заңына  сәйкес баптың 72 бөлімінде "ҚР Еңбекке байланысты" үстеме мөлшері мамандарды біріктіру. Қызмет саласын салыстырмалы түрде кеңейту, уақытша жұмысты орындау қызметіне байланысты келісім-шарт негізінде жұмыскермен келісіп анықталады. Қосымша ақы мөлшері жұмыскердің еңбекақысыны пайыз қатынасына негізделеді немесе белгіленген мөлшерде анықталады.

Бұл уақытта бұйрық қолданылады. Қосымша жұмыс  уақытша немесе тұрақты болуы мүмкін. Егер тұрақты болса, ол мамандықты  біріктіру емес, онда қосымша жұмыс қана болады. Оның арнайы функциялары бар. Хатшы бір уақытта өз қызметтік міндетіне байланысты құжаттарды қазақ тілінен орыс тіліне немесе керсінше.

Мұнда негізгі еңбекақыға, ережеге сәйкес 20-30% қосымша төлем жүргізіледі. Сонымен қоса, бірнеше ұйымда жұмыс істеуі мүмкін. Бұл уақытта әр ұйыммен жеке еңбек келісім-шарт жасалады. Тәжірибе жүзінде, бұл экономика, білім, ғылым, мәдени саласындағы қызметкерлердің жұмысын айтуға болады. Әртүрлі саладағы мамандықтарды біріктіру (бухгалтерия, заңгер тағы басқалар).

Мұндай жағдайда олардың  жұмыс уақыты мен еңбек ақысы  жеке анықталып, сонымен қоса бір  ғана жұмыс орны бойынша ережеге  сәйкес негізгі қызметтен табыс  салығы ұсталынады.