Дебиторлық борыштар есебi, аудитi

• негізгі дебиторлық борышқа жасалған бірыңғай құрамдастырылған мөлшерлеме;
• алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген мөлшерлеме.

Осы атап өткен  екінші әдісіміз бойынша мысал келтірейік:

7 кесте

«Қос Қанат» ЖШС –нің 2004 жылғы 31 желтоқсанға алынуға тиісті шоттарының сомасы (өлшем бірлігі теңге)

Сатып алушылар	Түсуге тиісті борыш (барлығы)	Уақтылы түспегені	Бір тоқсан кешік- тірілгені	Екі тоқсан кешік- тірілгені	Үш  тоқсан кешік- тірілгені	Төрт тоқсан кешік- тірілгені
ВИТА фирмасы	350000		150000	200000
РАЙ-К фирмасы	250000				100000	150000
Әділ ЖШС	500000	300000	100000			100000
Барлығы	1100000	300000	250000	200000	100000	250000
Күмәнді борыш пайызы		5	10	20	30	50
Күмәнді борыш бойынша  резерв		15000	25000	40000	30000	125000

Ақпарат көзі: «Қос Қанат» ЖШС-нің 2004 жылдың қаржылық мәліметтерінен алынды

       Жоғарыдағы берілген мысалымызда  «Қос Қанат» ЖШС –нің алынуға  тиісті шоттарының сомасы қарастырылған.  Яғни кестеде «Қос Қанат» ЖШС  –нің дебиторлық және олардың қарыз сомалары әрбір кезең бойынша бөлініп көрсетілген. Сондай-ақ бұл жерде ЖШС-тің алынуға тиіс шоттарының кешіктірілген мерзімдеріне сәйкес күмәнді борышты есептеуге арналған пайыз коэффиценті белгіленген. Яғни «Қос Қанат» ЖШС –гі өздерінің сатқан тауарлары мен көосеткен қызметтері үшін уақтылы есеп айырыспаған заңды немесе жеке тұлғалардың қарыздарының дер кезінде төленбеген сомасының  5%, бірінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 10%, екінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 20%, үшінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 30%, төртінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 50% мөлшердегі сомаларын күмәнді борыштар деп есептейді. Кестеде «Қос Қанат» ЖШС –нің 2005 жылдың 31 желтоқсанына болжанған күмәнді қарыздарының мөлшері 235000 (екі жүз отыз бес мың) теңгеге тең екендігін көруімізге болады (15000+25000+40000+30000+125000). Егер «Қос Қанат» ЖШС –нің күмәнді қарыздар бойынша резервтер шотындағы сомасы жоғарыда табылған 235000 теңгеден артық немесе кем болса, бұрынғы жасалынған резервтер сомасына тиісті өзгерістер енгізіледі.

8 кесте

Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін операциялар

№	Операциялардың  мазмұны	дебет	кредит
1	Күмәнді қарыздарға резерв жасалды.	821	311
2	Күмәнді қарыздар бойынша құрылған резерв сомасының  есебінен дебиторлық борыш жабылды	311	301,302, 333,334
3	Жыл соңында күмәнді қарыздар бойынша құрылған резерв сомасының артығы сторно етіледі (қызыл сиямен)	821	311
4	Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз  ретінде есептен шығарылып белгілі  бір уақыт өткеннен кейін бұл  қарыз сомасы өтелгенде (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізілсе)	311	301,302, 333,334
5	Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз  ретінде есептен шығарылып белгілі  бір уақыт өткеннен кейін бұл  қарыз сомасы өтелгенде (есептен  шығару келесі есеп беру кезеңінде жүргізілсе)	431,441,451	727

Ақпарат көзі: Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарын қолдану  жөніндегі әдістемелік ұсынымдар.

                        ҚР Қаржы министрінің 2002 жылғы  18 қыркүйектегі № 438 бұйрығымен  бекітілген.

Алдағы кезең шығындары» - деп есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына  жатқызылатын шығындарды айтады. Олардың қатарына жататындар:

-   алдын  ала (мерзімінен бұрын) төленген сақтандыру полисінің сомасы;

- келесі кезеңдерге  жазылған газет, жорнал және басқа да ақпарат құралдарының құны;

-   маусыммен  жұмыс істейтін өндірістердің  маусымдық шығындары және тағы  да басқалар.

    Алдағы  кезең шығындарына жаңа өндірісті  дайындау және меңгеруге байланысты  шығындар, кен өндіруші өнеркәсіпті пайдалануға дайындау жұмыстарының шығындары, жаңа кәсіпорындарды іске қосу шығындары жатады.

    341 «Сақтандыру полисі» шотында төленген сақтандыру полисінің сомасы есептелінеді.

-  Сақтандыру  полисін алу үшін есеп айырысу  шотынан төленген сомаға 341 шот дебеттелініп, 441 шот кредителінеді.

-   Сақтандыру  полисін алу барыснда болған  шығындар сомасы есеп беретін  уақытта 811,821,938 және 948 шоттардың  тиістісінің дебетіне, 341 шоттың  кредитіне жазылады.

  342 «Жал төлемі» шоты алдағы кезеңдер үшін төленген жал төлемдерінің сомасвн көрстеді. Осы шотқа байланысты төмендгідей бух.жазу жазылынады:

-  Алдағы  кезеңдер үшін төленген жал  төлеміне: 342 шоттің дебетіне, 431,441 және 451 шоттарының тиістісінің кредитіне  жазылады.

-  Есепті  кезеңге жатқызылатын жал төлемінің есептен шығарылуына: 811,821,937 және 947 шоттарының тиістілері дебеттелініп, 342 шот кредиттелінеді.

   343 «Басқалар» шоты, 342 шотында аталмай кеткен басқадай алдағы кезең шығындары жайлы ақпараттарды есептеу үшін арналған.

 «Берілген  аванстар» бөлімшесі келесі шоттардан тұрады: 351 «тауарлы-материалдық құндықтарды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар» шоты;

   352 «орындалатын  жұмыстар мен көрсетілген қызметтер  үшін берілген аванстар» шоты.    Бұл жоғарыда аталған шоттарға байланысты бухгалтерлік есепте мынадай бух.жазу жазылады:

• Тауарлы-материалдық құндықтарды жеткізіп беруі үшін, орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін берілген аванстарға: 351,352 шоттарының тиістілері дебеттелініп, 423,431,411,451 шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
• Несие есебінен берілген аванс сомаларына: 351,352 шоттарының тиістілері дебеттелініп, 601,602,603 шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
• Шетел ақша бірлігі яғни валюта түрінде берілген аванстар бойынша  тиімді бағамдық айырмашылықтың пайда болуына: 351,352 шоттарының тиістілері дебеттелініп, 725 шот кредиттелінеді.
• Бұрынырақта аванс ретінде берілген соманың пайдаланылғаннан қалғаны қайтарылғанда: 423,431,441,451 шоттарының тиістілері дебеттелініп, 351,352 шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
• Бұрынырақта берілген аванс есебінен жабдықтаушыларға тиісті қарыз сомаларды жапқанда: 671 шот дебеттелініп, 351,352 шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

Алдағы кезеңнің есебіне жататын шығындар жыл  сайын түгенделуі қажет. Бұл түгендеу осы шоттың келесі жылғы ауысатын қалдықтарының айқындығын және олардың жыл ішіндегі өндіріс шығындарына немесе айналым шығындарына жататындығын қамтамасыз етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11 тарау.  Дебиторлық борыштар  аудитi

2.1. Дебиторлық борыштар  аудитiнің мақсаты

 

    Аудитор дебиторлық борыштарды тексеруге кіріскен кезде тексеру барысында қаралатын және анықтауды талан ететін материалдарын жеке сұрақтарға бөліп, аудиторлық тексерудің бағдарламасын жасап, тексеру барысында анықталған факторларға байланысты толықтырулар мен түзетілер енгізіп, басшылыққа алып қадағалап отырады.

 Дебиторлық  борыштарды тексерудің аудиторлық  бағдарламасы мынадай мәселелерді  қамтуға тиісті:

• баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы, есеп регистрларындағы және машинажазбаларындағы мәліметтерімен салыстырып тексереді;
• субъектідегі дебиторлық борыштардың жағдайын олармен есеп айырысуларды түгендеу жүргізу жолымен тексереді;
• аналитикалық  және синтетикалық  есептердің дұрыс жүргізілгендігін тексереді;
• күдікті қарыздар  резервтерінің құрылу тәртіптерін және олардың дұрыс қолдануын тексереді;
• сатып алушылармен және тапсырыс   берушілермен есеп айырысуларды, вексельмен төлеу онерацияларының дұрыс жүзеге асырылғандығын тексеруді;
• шағым-талан ету тәртіптерінің уақтылы сақталып, олардың қозғалысын бақылаудың дұрыс ұйымдастырылған тексеруді;
• дебиторлық борыштар бойынша  алынған материалдарды талдап, есеп айырысуды ретке келтіру  және дебиторлық борыштарды төмендетуге байланысты ұсыныстар жасауды.

   Дебиторлық  борыштар бойынша есеп айырысуды  тексере отырып, аудитор олардың   баланста дұрыс көрсетілгендігін, жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтарының баланстың «Ұзақ мерзімді активтер» және «Ағымдағы активтер» бөлімдеріне дұрыс топталып көрсетілгендігін тексереді.  «Ұзақ мерзімді активтер» бөлімінде есеп беретін күннен бастап 12 айдан кейін төлемі күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетсе, ол «Ағымдағы активтер» бөлімінде 12 айдың ішінде төлемі күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетеді.

«Ұзақ мерзімді активтер» бөліміне тексеру жүргізген  кезінде де аудитор талап елу  мерзімі біткен борыштарға және уақтылы өндірілмеген сомаларға назар аударуға тиіс.

   Баланста «Ұзақ мерзімді активтер» бөліміне жатқызылған дебиторлық борыштар мынандай баптар бойынша көрсетіледі:

• алынуға тиісті шоттар;
• алынған вексельдер;
• негізгі серіктестіктер мен еншілес серіктестіктердің арасындағы ішкі топтардың операциялары бойынша борыштары;
• акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының бдрыштары;
• басқа да дебиторлық борыштар.

    Ағымдағы активтерде аталған баптар сол күйінде қайталанып, оған тек ғана «Аванстық төлемдер» бабы қосылады.

   Аудитор  баланстың сәйкес баптарындағы  борыштардың қалдықтарының дұрыс  көрсетілгендігін анықтау үшін  № 11 жорнал – ордердегі, басқа  да синтетикалық есеп регистрларындағы  және есеп айырысудың жүзеге  асырылғандығын көрсететін шоттардағы мәліметтер бойынша, баланстың сәйкес баптарындағы қалдықтармен тексеру кезеңінің басындағы әрбір есеп айырысу бойынша қалдығын салыстырып, содан кейін есеп айырысудың әрбір түрін тексереді.

     Сатып алушылармен есеп беруге тиісті тұлғалармен, жұмыскерлермен және басқа да дебиторлармен есеп айырысуларды түгендеу, тиісті құжаттар бойынша шоттарында көрсетілген сомаларының негізделген мұқият тексеріп анықтауды талап етеді. Аудитор және түгендеу комиссиясының мүшелері дебиторлық борыштардың пайда болу мерзімін, себебін және оған кінәлі тұлғаларды, нақты алынатынын (яғни, дебиторлар өздерінің борыштарын мойынына алған есеп ауысуларды актілерінің немесе хаттамаларының бар екендігін талап кту мерзімінің өтіп кетпегендігін (3 жыл); қарыздарды өндіру үшін қандай шаралар қолданылғандығын анықтайды. Қарама-қарсы тексеру жүргізу мәселелерін шешеіп, қарама-қарсы тексеру негізінен сауда және жабдықтау ұйымдарына жүргізілетіндігі ескерілуі тиіс.

    Есеп айырысулардың түгендеудің нәтижесінде акт толдырылады. Актыда түгендеу жүргізілген шоттардың аттарын, дебиторлық борыштардың сомасын талап ету мерзімі біткен дебиторлық борыштарын өндіру мүмкін емес, үмітін үзген қарыздарын көрсетеді. Мұндай борыштарды түгендеу түрлері бойынша есеп айырысуларды түгендеу актілеріне дебиторлардың аталуы, мекен-жайы, қарыз сомасы, не үшін қарыз болғандығы, қай уақыттан бері, қандай құжаттардың негізінде көрсетіліп анықтвмв тіркелуге тиісті. Анықтамада талап ету мерзімін өткізіп алған дебиторлық борыштарды бойынша есеп айырысуларды түгендеудің материалдарына талдау жасау немесе түгендеуді аудитордың өзі жүргізгенде анықталған ауытқуларды, сәйкессіздіктер, түсініксіздіктер бойынша, аудиторға есеп айырысуларды өте мұқият тексеруге, ойын жинақтап бағыттауға мүмкіндік береді.

 

2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының аудиті

 

    Дебиторлық  борыштардың ішінде шаруашылық  қызметінде жиі кездесетіні –  дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішінде үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:

• өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушімен шарт жасалғандығын;
• түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып алушыларының борыштарының нақтылығын;
• 30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштарын»
• Бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген синтетикалық есептің дұрыстығын.