Ақшаның атқаратын қызметтерi және олардың қазiргi жағдайдағы дамуы

 

                                                            

                                                         

8 – кесте.

                                    Ақша агрегаттары, 2006 ж.

                                                                                  млн.тенге кезеңнiң соңына

     

Ақша агрегаттары	01.05	03.05	06.05	09.05
1. Ақша  базасы (резервтiк ақша)	485 842	546 087	550 629	642 333
айдағы  өзгерiс, %	-15,9	3,3	0,1	15,8
жылдың  басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, %	-15,9	-5,5	-4,7	11,2
оның iшiнде:
1.1 ҚҰБ-нен  тыс қолма – қол ақша	377 357	394 110	425 475	452 079
1.2 ЕДБ  – дiң және басқа ұйымдардың  ҚҰБ - дегi  аудармалы депозиттерi	108 485	151 977	125 154	190 254
2. М0 (айналыстағы қолма–қол ақша)	345 726	364 830	389 452	414 713
айдағы  өзгерiс, %	-8,8	2,2	0,8	3,2
жылдың  басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, %	-8,8	-3,8	2,7	9,3
3. М1	616 318	687 233	750 368	786 047
айдағы  өзгерiс, %	-9,4	4,5	4,2	3,7
жылдың  басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, %	-9,4	1,0	10,2	15,5
оның iшiнде:
3.1 халықтың  теңгедегi аудармалы депозиттерi	36 921	42 892	48 045	52 431
3.2 банктiк  емес заңды тұлғалардың теңгедегi аудармалы депозиттерi	233 670	279 511	312 871	318 902
4. М2	1 108 353	1 263 662	1 363 526	1 450 385
айдағы  өзгерiс, %	-5,7	8,2	3,2	4,2
жылдың  басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, %	-5,7	7,5	16,0	23,4
оның iшiнде:
4.1 халықтың  теңгедегi басқа да депозиттерi және  шетел валютасындағы аудармалы  депозиттерi	229 943	244 869	248 452	255 486
4.2 Банктiк  емес заңды тұлғалардың теңгедегi басқа да депозиттерi және шетел валютасындағы аудармалы депозиттерi	262 092	331 560	364 707	408 852
5. М3 (ақша массасы)	1 564 903	1 746 058	1 833 320	2 015 827
айдағы  өзгерiс, %	-5,2	6,5	3,0	7,2
жылдың  басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, %	-5,2	5,8	11,1	22,2
оның iшiнде:
5.1 халықтың  шетел валютасындағы басқа да  депозиттерi	170 579	180 161	205 771	215 897
5.2 банктiк емес заңды тұлғалардың шетел валютасындағы басқа да депозиттерi	285 971	302 236	264 023	349 544

*Ескерту.

ХВҚ – ның методологиясымен және ақша-кердит статисткасы мен  төлем 

                                                           

балансы статистикасы деректерiнiң саластырмалылығын сәйкестендiру мақсатында ҚР аумағында өз қызметiн жүзеге асыратын шетел компанияларының филиалдары мен өкiлдiктерiнiң шоттары бойынша деректер 2004 жылға маусымнан бастап iшкi активтерге мiндеттемелерге қосылды

 

1 - диаграмма.

 

	2004.09
	2005.09

 

                                                           

 

     Бұл диаграммада ҚҰБ – нiң 2004 жыл мен 2005 жылдар ақша агрегаттарының көрсеткiштерiнi салыстыру арқалы, оның дамығандығын көрсек болады. Мысалы 2004.09 мен 2005.09 - нiң М3 көрсеткiштерiн салыстыратын болсақ, онда 2005 жылда бұл ақша массасы 2004 жылға қарағанда 1 329 156 дан 2 015 827 млн теңгеге жоғарлаған, яғни 152 % - ке. 

    

      Қазақстандағы негiзгi ақша агрегаттарына, қазiргi кезде ақша – несие статистикасын жасау және талауда қолданылып жүрген, ақша базасы мен белгiленуi М3 – ақша массасы жатады. Бұл көрсеткiш осыған М2 түрiнде белгiленген болатын. Бұл белгiленудiң өзгеруi Халыаралық валюталық қордың миссиясының ұсыныстары бойынша ақша – несие және қаржы статистикасы жөнiндегi нұсқауға сәйкес баланс шоттарын жiктеуге енгiзiлген соңғы өзгерiстердi есепке ала отырып, монетарлық көрсеткiштердi қайта есептеуге байланысты болды.

Қазақстандағы ақша массасы Ұлттық банк пен екiншi деңгейдегi банктердiң баланс шоттарын шоғырландыру негiзiнде анықталады және келесiдей құрамнан тұрады:

• М0 (айналыстағы қолма – қол ақша, немесе банк жүйесiнен тыс ақша);
• М1 = М0 + банктiк емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегi аудармалы депозиттерi;
• М2  = М1 + теңгедегi басқа да депозиттер және банктiк емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттерi;
• М3 ( ақша массасы ) = М2 + банктiк емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы басқа да депозитерi.

Сонымен, елiмiздегi ақша массасының құрамына мыналар кiредi:    

1. Ұлттық банктiң және екiншi деңгейдегi банктердiң кассасында жатқан қолма – қол ақшаны қоспағандағы Ұлттық банктiң айналысқа шығарған қолма – қол ақшасы;
2. Банк емес қаржылық ұйымдардың, қаржылық емес ұйымдардың, үй шаруашылықтарына қызмет көрсететiн коммерциялық емес ұйымдардан шоттарындағы ақша қалдықтарын және үй шаруашылықтарындағы ақшаны қоса алғандағы депозиттер.

 

 

 

 

     

 

 

 

 

                                             

                                           Қортынды.

 

     Сөйтiп, ақшалар ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмiр сүрiп келедi десе болады. Адамзат қоғамының даму сатыларында айырбас қатынастары да дамып, одан әрi жетiлiп, нарықта тауарлар тек натуралды зат ретiнде ғана бiр – бiрiне айырбасталып қоймай, бүкiл тауарлар дүниесiнен ерекше бiр тауар, яғни тауар – ақша пайда болды. К. Маркстың сөзiмен айтқанда: “Айырбас құны, тауарлардан бөлiнiп және сол тауарлармен қатар дербес тауар ретiнде жүретiн тауар, ол – ақша“. Әрбiр жеке тауар тұтыну құны ретiнде көрiнедi. Ақша – жалпы бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi. Осыдан келiп ақшаның жаппай өктем күшi пайда болды. Ақшаның қоғамдағы мәнiн К.Маркс “индивид өзiнiң қоғамдық билiгiн де, қоғаммен байланысын да өзiнiң қалтасына салып жүредi“ деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрiнедi:

 Оның құны белгiсiз, ол тек тауарды ақшаға теңгергенде ғана анықталады. Тауар мен ақша айырбас процесiнде бiрiн – бiрi алмастырады және бiрiне – бiрi теңгерiледi.

Ғасырлар бойы ақша өзгерiп отырған және бүгiнде олардың жағдайы аяқталған, соңғы фраза болып табылмайды.

Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде  жалпыға бiрдей эквивалент формасында әр алуан тауарлар болған: мал, терi, бақалшақ, металл бұйымдары және т.б. Мұның барлығы тауар өндiрiсi мен тауар айналысының болуына негiзделген ақша қажеттiгiнiң себептерiн түсiндiредi.Құнның ақшалай формасының пайда болуы, яғни ақша – тауардың жалпы эквивалентi болуы тауар өндiрiсiнiң ұлғайып, айырбас қатынастарының алғашқы кездейсоқ жағдайдан нақтылы және үнемi қайталанатын процеске айналып, кең көлемде өсуiне жол ашты.

     Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы белгiлi бiр экономикалық қарым – қатынастарды көрсететiн, тарихи даму үстiндегi экономикалық категория болы табылады.

Экономикалықкатегория ретiнде ақшаның мәнi оның үш қасиетiнiң  бiрiгуiмен көрiнiс табады. Олар: жалпыға  тiкелей айырбасталу, айырбас құнының  дербес формасы, еңбектiң сыртқы заттық өлшемi.

     Сонымен қатар қазiргi кезде кәсiпорындарды жекеменшiктендiру де, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн

 

                                              

қалыптастыру  да, әр түрлi өндiрiстiк және емес шығындарды қаржыландыру да, Ұлттық банктiң ресурстарын  басқа банктерге сату да, инфляцияға қарсы күрес те және т.б. жүргiзiлiп жатқан iс – шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.

Экономикалық  категория ретiнде ақшалар өндiрiс  және бөлу процесiнде адамдар арасындағы экономикалық қатынастрды бейнелейдi. Бұл жерде ақша бес түрлi қызмет атқарады:

 

1. Құн өлшемi;
2. Айналыс құралы;
3. Төлем құралы;
4. Қазына жинау  және қорлану;
5. Дүниежүзiлiк ақшалар;

    

     Ақшаның өзiнде, сондай – ақ олардың қызметтерiнде жылдар бойы өзгерiстер болды. Егер де бұрындары сатып алу – сату процесi жалпыға бiрдей эквивалентпен алтынмен жүргiзiлсе, бұл күндерi қағаз және несие ақшалармен жүзеге асуда.

Электронды  техниканың жетiстiктерiнiң, банк операцияларын  автоматтандыруды мен жетiлдiрудiң  нәтижесiеде XX ғасырдың 70-жылдарының екiншi жартысында электрондық төлем жүйесi қолдануға мүмкiндiк туды. Қазiргi кезде жоғарыда аталған түрлi электрондық төлем жүйесiне кiретiн Банк клиеттерiне: автоматтандырылған есеп айырысу палатасы, банктiк автоматтар, сауда ұйымдарындағы терминалдар, үйде банктiк қызмет көрсетулер қызметтерi мен ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыруда ең прогрессивтiк құрал екенiн әлемдiк тәжiрибе дәлелдедi.

     Қазақстанда электронды ақшалар жүйесi қалыптасу сатысында.

Бiрiншi пластикалық  “ақшалар“ шектелген көлемде 1989 ж. Сыртқы Экономбанктан шығарылды. Қазiргi кезде оларды елдiң iрi банктерi шығара бастады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                          

Қолданылған әдебиеттер:

 

1. “ Ақша, несие, банк ” Ғ.С.Сейтқасымов. Алматы.1998.
2. “ Эволюция денег “ 3 том. Р.Р. Сапин.
3. “ Задача и свойства денег” В.П. Воронин, Г.В.Кандракова. Москва. 2005.
4. “ Ақша, несие, банк ” Г.Б. Бахаев. Алматы. 1998.
5. “ Денги и прогрес “ А.С. Марш. Москва. 2004.
6. “ Ақша, несие, банк ” Г.И. Исаев, А.Б. Зейнелғабдар. Алматы. 1999.
7. “ Экономикалық теория негiздерi “ Ы.Ә. Әмiров. 1994.
8. Интернет сайд: w.w.w. national bank. kz.