Ақшаның атқаратын қызметтерi және олардың қазiргi жағдайдағы дамуы

III. Ақшаның XXI ғасырдағы эволюциясы

   

3.1. Электронды төлем  жұйесi

 

Ақша  эволюциясының осы заманғы кезеңiне электронды ақшалар жүйесi сай келедi. Олардың көмегiмен ақша операциялары жүргiзiледi:

4 – кесте.

Электрондық ақшалар жүйесi мен  жүргiзiлетiн  перациялар тiзбегi

Банк есебiнен ақша алу;
		Салымдарды қабылдау;

 

Төлемдер;
		Чектiк кiтапшалар беру;

 

Дебет – карточкалар;

 

 

    

 

                                         

 

                                        

     Электронды техниканың жетiстiктерiнiң, банк операцияларын автоматтандыруды мен жетiлдiрудiң нәтижесiеде XX ғасырдың 70-жылдарының екiншi жартысында электрондық төлем жүйесi қолдануға мүмкiндiк тудi.

 

3.2. Электронды төлем жұйесiнiң  қызметтерi және түрлерi

 

     Электронды төлем жүйесi – ол қағазсыз тасымалдаушы, электронды сигнал жiберу арқылы ақша сомасын аудару, банктiк шоттардың жағдайын  бақылау, несиелiк және есеп айырысу операцияларын жүргiзу үшiн қолданылады.

   

     Банк клиеттерiне қызмет көрсететiн электрондық төлем жүйесiне:

• Автоматтандырылған есеп айырысу палатасы;
• Банктiк автоматтар;
• Сауда ұйымдарындағы терминалдар;
• Үйде банктiк көрсетулер жатады.

 

Автоматтандырылған есептесу палатасы (АЕП) – қолма – қол ақшасыз есеп айырысуды автоматтандырылған тәртiппен жүргiзедi және төлемдер жөнiнде барлық хабарлар электронды есептегiш машиналарға енгiзу үшiн магниттiк  лентаға немесе терминалдық құрылғыға түсiретiн формада болады. Алғашқыда автоматтандырылған есептесу палатасы (АЕП) 1972 ж. АҚШ – та жұмыс iстей бастаса, қазiргi кезде оны Жапония, Ұлыбритания және Батыстың өнеркәсiбi дамыған мемлекеттерi қолдануда.

 

Банктiк автоматтар (БА) – ол клиетке банк қызметкерлерiнсiз банктiк электронды есептегiш машиналарға қосылып, өз бетiмен операциялар жүргiзуге мүмкiндiк беретiн құрылғы. Алғашқыда Банктiк автоматтар банк ғимаратында орналастырылып, тек қолма – қол ақша беруге қолданылды. Бiртiндеп Банктiк автоматтар қолдану масштабы өзгерiп, ол жүргiзетiн операциялардың шеңберң кеңiдi. Қазiр олар халыққа үнемi және көп қызмет көрсететiн жерлерде орнатылуда:

• Қонақ үйлерде;
• Вокзалдарда;
• Аэропорттарда және т.б.

 

                                        

       5 – кесте.

 

 

Банктiк автоматтар жүргiзетiн операциялар

Ақша беру;

 

Ақшаны бiр шоттан басқасына аудару;

 

Лимит шегiнде борыш беру;

                   

4. Шетел  валютасын ұлттық валютаға айырбастау;

 

5.Хабар – анықтама беру;

 

     Банктiк автоматтартың тетiгi – пластикалық дебеттiк карточка. Ол – банктiк шот иесiнiң мағлұматтары (реквизиты) және жүргiзетiн операциялар түрi жазылған арнаулы магниттi жолақ (полоса).

•  

     Терминалдар - сауда орындарында, ресторанда және т.б. сауда ұйымдарындағы есеп айыратын қызметкерлер банк жүйесiне төлем операциялары туралы хабар беруге және оны сол жүйеге қосуға, сонымен қатар сатып алушының төлем қабiлеттiлiгi туралы хабарды керi алуға мүмкiндiк беретiн құрылғы. Терминалдарды енгiзудiң мақсаты – қолма – қол ақша айналысын қысқарту.

 

     Үйде банктiк қызмет көрсету – ол электронды есептегiш техниканы пайдалану негiзiнде халыққа банктiк қызмет көрсету, яғни телефон аппараттары мен жеке компьютердiң қазiргi үлгiсiн пайдаланумен жүзеге асады. Оның ең жай түрi – телефонмен тiкелей байланысу арқылы – жеке клиенттерге:

• шот ашуға,
• несие алуға,
• есеп айырысуға мүмкiндiк бередi.

 

Ал  жеке компьютердi немесе монитордың  (теледидардың) экранын пайдаланып:

• Клиент банктiң компьютерiне қосылыға;
• Кең коммерциялық хбар алуға;
• Өзiнiң аымдағы шотын;
• Салымын басқаруға;
• Ағымдағы күнге шотына түскен және одан төленген соманы бiлуге;
• Банк жұмысы туралы ереже және нұсқаулармен танысуға;
• Бағалы қағаздармен операция жүргiзуге;
• Салық төлеуге және с.с. операцияларды жүргiзуге мүмкiндiгi бар.

     Қазақстанда электронды ақшалар жүйесi қалыптасу сатысында.

Бiрiншi пластикалық  “ақшалар“ шектелген көлемде 1989 ж. Сыртқы Экономбанктан шығарылды. Қазiргi кезде оларды елдiң iрi банктерi шығара бастадыБiрiншi пластикалық “ақшалар“ шектелген көлемде 1989 ж. Сыртқы Экономбанктан шығарылды. Қазiргi кезде оларды елдiң iрi банктерi шығара бастады.

 

 

                                           

 

 

                                       

 

IV. Ақшаның агрегаттары.

 

4.1. Ақша агрегаттарының мәнi, түрлерi, атқаратын қызметтерi

 

Ақша  айналысының маңызды сандық көрсеткiштерiнiң  бiрiне ақша массасы жатады.

Ақша массасы – жеке тұлғаларға, кәсiпорындарға және мемлекетке тиiстi және шаруашылық айналымына қызмет ететiн сатып алу және төлем құралдарының жиынтық көлемiн бiлдiредi.

Белгiлi бiр күндегi және белгiлi бiр кезеңдегi ақша айналысының сандық өзгерiсiн  талдау үшiн, сондай – ақ ақша массасының өсуi мен көлемiн реттеуге байланысты шараларды жасау үшiн әр түрлi көрсеткiштер пайдаланылады. Ондай көрсеткiштердi ақша агрегаттары деп атайды.

Өнеркәсiбi жағынан дамыған елдердiң қаржылық статистикалық ақша массасын анықтау  барысында келесiдей негiзгi ақша агрегаттары қолданылады.

 

М1 агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (банкноттар мен монеталарды) және банктегi ағымдық шоттардағы қаражаттарды қамтиды;

М2   агрегаты, ол М1 агрегаты қосылған коммерциялық банктердегi мерзiмдi және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейiнгi) тұрады;

     

     М3 агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелiк мекемелердегi жинақ салымдарын құрайды;

 

     М4    агрегаты, ол М3 агрегаты қослыған iрi коммерциялық банк -тердегi депозиттiк сертификаттардан тұрады.

 

     АҚШ – та ақша массасы анықтауда төрт ақша агрегаттары, Жапония мен Германия – үш, Англия мен Францияда – екеу, Ресейде – үш ақша агрегаттары пайдаланылады.

     Қазақстан Республикасында Ұлттық Банктiң 12.01.1995 ж. Директорлар кеңесiмен № 2 хаттамасымен бекiтiлген “Ақша массасын, ақша базасын анықтау әдiсi және iшкi және сыртқы активтердi анықтау барысында баланстық шоттарды жiктеу туралы ережесiне” сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледi.

 

                                                             - 27 -

     Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (МВ) – бұл мiндеттемелерге жататын резервтiк және бастапқы ақшаларды бiлдiредi. Ол мынадай формулада есептеледi:

 

                                              МВ = СIC + RR + DCB

 

мұнда,

 

CIC  -   айналыстағы нақты ақшалар;

RR  -     мiндеттi резервтер;

DCB -   екiншi деңгейдегi банктердiң Ұлттық банктегi         корршоттағы қаражаттары.

 

 

 

                                            CIC = L ( H + C )

 

мұнда,

 

H - айналысқа шығарылған банктiк және қазыналық билеттер;

C - айналысқа шығарылған монеталар.

 

     4.2. Қазақстан Республикасында қолданылатын ақша агрегаттары

 

Қазақстандағы ақша агрегаттарының жағдайы туралы 1 кесте соңғы жылдарға арналып жасалған.

     1998 жылдан кейiн Қазақстан халқаралық валюта қорының Қазақстан қаржы секторының Халқаралық клосификацияға өткiзу жайлы мәлiмдемесiден соң Қазақстандағы банктiң қаржы мекемелерiнiң баланс шоттары халқаралық стандарттарға сәйкес қайтадан өзгертiлдi. Ендi ақша көлемi есептеу төртiншi көрсеткiш М3 қосылды. М3 алрегаты М2 көлемiнiң үстiне заңды түлғаларның шет ел валютасында түрған салымдары қосылады.

     Мысалы: Қазақстанда қазiргi кездегi ақша көрсеткiштерi мыналар:

10.2005ж.

(нақты қолма  – қол ақшалар)

М0 – 402 млрд теңге.

(ақша базасы)

М1 – 642,3 млрт теңге.  

(ақша массасы) 

М2 – 1881,3 млрт теңге.

 

 

        7 – кесте.

                                    Ақша агрегаттары*, 2005 ж.

                                                                                  млн.тенге кезеңнiң соңына

    

Ақша агрегаттары	01.04	03.04	06.04	09.04	12.04
1. Ақша  базасы (резервтiк ақша)	298 521	325 590	388 535	404 209	577841
айдағы  өзгерiс, %	-5,8	5,8	7,8	4,7	0,0
жылдың  басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, %	-5,8	2,7	22,6	27,5	82,3
оның iшiнде:
1.1 ҚҰБ-нен  тыс қолма – қол ақша	250 756	264 980	303 204	338 635	410 898
1.2 ЕДБ  – дiң және басқа ұйымдардың  ҚҰБ - дегi  аудармалы депозиттерi	47 765	60 610	85 331	65 574	166 943
2. М0 (айналыстағы қолма–қол ақша)	238 545	244 817	281 457	312 083	379 273
айдағы  өзгерiс, %	-3,1	1,5	8,1	2,1	0,0
жылдың  басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, %	-3,1	2,6	18,0	30,8	59,0
3. М1	403 279	443 087	515 381	566 350	680 632
айдағы  өзгерiс, %	-2,1	3,6	6,5	1,5	0,0
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, %	-2,1	7,5	25,1	37,3	65,1
оның iшiнде:
3.1 халықтың  теңгедегi аудармалы депозиттерi	26 790	29 401	34 274	35 950	44 164
3.2 банктiк  емес заңды тұлғалардың теңгедегi аудармалы депозиттерi	145 415	168 870	199 980	218 317	257 196
4. М2	700 991	770 676	891 766	974 227	1175 491
айдағы  өзгерiс, %	1,1	5,1	4,6	4,5	0,0
жылдың  басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, %	1,1	11,1	28,6	40,5	69,5
оның iшiнде:
4.1 халықтың  теңгедегi басқа да депозиттерi және шетел валютасындағы аудармалы депозиттерi	127 027	138 483	157 730	174 354	226 189
4.2 Банктiк  емес заңды тұлғалардың теңгедегi басқа да депозиттерi және шетел  валютасындағы аудармалы депозиттерi	170 685	189 151	218 655	233 523	268 670
5. М3 (ақша массасы)	970 542	1054 109	1220 688	1329 156	1650 115
айдағы  өзгерiс, %	-0,1	3,6	6,3	3,8	0,0
жылдың  басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, %	-0,1	8,5	25,6	36,8	69,8
оның iшiнде:
5.1 халықтың  шетел валютасындағы басқа да  депозиттерi	180 736	183 620	190 630	188 999	170 823
5.2 банктiк емес заңды тұлғалардың шетел валютасындағы басқа да депозиттерi	88 816	99 813	138 293	165 929	303 802